ہزارہ لوک
کل آبادی | |
---|---|
10-9 ملین[حوالہ درکار] | |
گنجان آبادی والے علاقے | |
افغانستان | 6,500,000[۱] |
پاکستان | 956,000[۲][۳] |
ایران | 1,500,000[۲] |
کینیڈا | 36,376[۴] |
برطانیہ | 24,330 |
آسٹریلیا | 90,000 |
ترکی | 25,380 |
زباناں | |
فارسی (ہزارگی بولی) | |
مذہب | |
اسلام - شیعہ, اقلیت سنی اسلام | |
متعلقہ نسلی گروہ | |
تاجک, ترک, منگول |
ناں تے مڈھ
[سودھو]ہزارہ لوک شیعہ ای بنے رۓ پر اوہ افغانستان وچ سن تے اوہناں دے ایران نال مزہبی ساک باجوں گوڑے جوڑ سن جیہڑے اوہناں لئی افغانستان دے دوجی لوکاں نال رپھڑ دی وجہ بنے۔ کئی ہزارہ افغانستان چھڈ کے پاکستان دی کرم ایجنسی آۓ پر اوہ اپنے رپھڑ وی نال ای لے کے آۓ۔ کج کوئٹہ بلوچستان ول آۓ۔[۵]
ہزارہ افغانستان دی آبادی دا پندرہ فیصد نيں۔ انہاں دا آبائی علاقہ کابل دے مغرب وچ کوہِ ہندوکش دے دامن وچ واقع اے جسنوں ”ہزارہ جات“ کہیا جاندا اے۔ اس دے علاوہ کابل تے کوئٹہ وچ ہزارہ لکھاں دی تعداد وچ آباد نيں۔ دنیا وچ ہزارہ دی آبادی دا تخمینہ سٹھ لکھ نفوس تک لگایا گیا اے جنہاں وچوں اندازاً چالیس لکھ افغانستان تے دس لکھ پاکستان وچ رہندے نيں۔ ہزارہ دی بولی ہزارگی کہلاندی اے جو فارسی دا اک مشرقی لہجہ اے جس وچ ترک بولی دے اثرات وی شامل نيں۔ ہزارہ جینیاتی اعتبار توں چین دے صوبے سنکیانگ وچ رہنے والے ایغور نسل دے لوکاں توں ملدے نيں۔ ہزارہ مذہبی اعتبار توں شیعہ امامیہ مسلمان نيں البتہ انہاں وچ بوہت گھٹ تعداد شیعہ اسماعیلی تے سنی حنفی مسلک دی پیروی وی کردتی اے۔ عراق دے شہر نجف اشرف وچ موجود چار شیعہ مراجع وچوں اک، آیت الله اسحاق فیاض دا تعلق ہزارہ برادری توں اے۔ ہزارہ تعلیم اُتے خصوصی توجہ دیندے نيں تے ايسے وجہ توں انہاں دی شرح خواندگی کافی بہتر اے۔ صنفی مساوات دے اعتبار توں ہزارہ اس خطے دی دوسری اقوام دی نسبت بہت روشن خیال نيں۔ ہزارہ خواتین زندگی دے ہر شعبے وچ فعال کردار ادا کردتی دکھادی دیندی نيں۔
تاریخی ورثہ
لکھی ہوئی تریخ وچ وسطی ایشیا وچ ہونے والے واقعات دا ذکر 1300 قبلِ مسیح وچ ملدا اے جدوں ترکمانستان دے علاقے توں آریائی قبیلے موجودہ ایران وچ داخل ہونا شروع ہوئے تے 700 قبلِ مسیح تک ایتھے اپنی حکومت قائم کر لئی۔ تب سینثیائی، جو ہندی فارسی زباناں بولدے سن، شمال دی طرف ودھے تے وسطی ایشیا وچ پھیل گئے۔ 530 ق م وچ کورُوش (دوسرے نام: سائرس، ذوالقرنین) نے موجودہ ایران و عراق وچ ہخامنشی سلطنت قائم کيتی تے موجودہ افغانستان تے پاکستان نوں اس دے بیٹے دارا نے فتح کر کے نال ملیا لیا۔ گندھارا رہتل دا علاقہ ہخامنشی سلطنت دا بیسواں صوبہ سی۔ 330 قبلِ مسیح وچ سکندرِ اعظم نے ہخامنشی سلطنت نوں مکمل طور اُتے فتح کر کے سلطنتِ مقدونیہ دا حصہ بنا لیا۔ اس دے بعد اس نے ہندوستان اُتے حملےآں دا آغاز موجودہ پنجاب توں کيتا جتھے اس دا مقابلہ راجہ پورس نے کيتا۔ راجہ پورس دے ہتھوں شکست یا اپنے لشکر وچ بغاوت دے بعد سکندر نے واپسی دی راہ لئی۔ سکندر یورپ تے ایشیا وچ ثقافتی تے معاشی تعلقات بڑھانا چاہندا سی، چنانچہ اس نے اپنی فتوحات دے دوران مصر توں پنجاب تک کئی بستیاں بنا کے یونانیاں نوں بسایا۔ سکندر دی موت دے بعد معروف سیاسی مفکر کوٹلیا چانکیا دے شاگرد چندر گپت موریا نے شمالی ہندوستان وچ موریا سلطنت دی بنیاد رکھی تے دریائے سندھ تک دا علاقہ فتح کر ليا(1)۔ 303 ق م وچ شہنشاہ موریا دے یونانیاں توں کيتے جانے والے جنگ بندی دے معاہدے دے تحت 500 ہاتھیاں دے عوض موجودہ پاکستان تے مشرقی افغانستان دا علاقہ موریا سلطنت دا حصہ بن گیا(2) جدوں کہ وسطی ایشیا دا علاقہ یونانیاں دے پاس رہیا۔ 250 قبلِ مسیح وچ ہزارہ جات دے یونانی گورنر تھیوڈوٹس نے سلطنتِ مقدونیہ توں بغاوت کر کے سلطنتِ باکتریا دی بنیاد رکھی۔ ایہ سلطنت کوہِ ہندو کش دے شمال وچ موجودہ افغانستان، تاجکستان تے ازبکستان دے سنگم اُتے قائم ہوئی۔ قدیم رومن مورخ جستونوس دے لفظاں وچ :
Latin: “Eodem tempore etiam Theodotus, mille urbium Bactrianarum praefectus, defecit regemque se appellari iussit, quod exemplum secuti totius Orientis populi a Macedonibus defecere”.
English: “Diodotus, the governor of the thousand cities of Bactria, defected and proclaimed himself king. All the other people of the Orient followed his example and seceded from Macedonians”.
”باکتریا دے ہزار ستان دے گورنر تھیوڈوٹس نے بغاوت کر کے خود نوں سلطان قرار دتا۔ اس دے بعد مشرق دے باقی لوکاں نے وی مقدونیاں توں آزادی اختیار کر لی“(3)۔
تیسری صدی قبلِ مسیح دے اوائل وچ وسطی ایشیا دے خانہ بدوش گڈریاں دے سلطنتِ باکتریا اُتے حملے نے یونانی دور دا خاتمہ کر دتا(4)۔ ایہ قبیلے اگے ودھدے ہوئے موجودہ چین دے مغربی علاقےآں تک پہنچ گئے۔ 221 قبلِ مسیح وچ سلطنتِ چین دے قیام دے بعد شاہراہ ریشم اُتے چین توں یورپ تک ریشمی کپڑے تے ہور اجناس دی تجارت ہونے لگی، اس طرح ہزارہ جات دا علاقہ چینی تاجراں تے سیاحاں دی گزرگاہ بن گیا۔ اس دا مطلب سی کہ نہ صرف تجارت دا مال ایتھے آنے لگیا بلکہ قافلے اپنے نال روم توں چین تک دے افکار وی لائے۔ دیوارِ چین دی تعمیر دے نتیجے وچ دوسری صدی قبلِ مسیح وچ مشرق توں پنج خانہ بدوش ترک قبیلے نے ہجرت کر کے موجودہ افغانستان دے شمال وچ سکونت اختیار کيتی۔ انہاں قبیلے وچوں کوشان قبیلہ سب توں وڈا سی تے پہلی صدی عیسوی وچ اس نے سلطنتِ کوشان قائم کيتی جس دی سرحداں دوسری صدی عیسوی تک پھیل کر شمالی ہندوستان تے کاشغر توں موجودہ ایران تے بحیرۂ خَزر تک پہنچ گئياں(5)۔ 226 عیسوی وچ اردشیر نے ایران وچ ساسانی سلطنت قائم کيتی۔ اس دے بیٹے شاپور نے موجودہ افغانستان تے پاکستان دا دریائے سندھ تک دا علاقہ فتح کر ليا۔ ايسے دوران شمالی ہندوستان وچ گپتا سلطنت قائم ہوئی جس نے برہمن رہتل نوں عروج بخشا(6)۔ ساسانی سلطنت دی توجہ شروع توں ہی اپنی مغربی سرحد اُتے رومی سلطنت دے نال مسابقت اُتے مرکوز رہی تے مشرقی علاقےآں وچ مختلف نیم آزاد ریاستاں قائم ہوئیاں، جنہاں وچ بامیان دی ریاست وی سی۔ پنجويں صدی عیسوی وچ شمال مشرق توں تاتاراں نے حملے شروع کیندے۔ انہاں نے اپنی مہم دے آغاز وچ ہی باکتریا اُتے حملہ کر کے کوشان اقتدار دا مکمل خاتمہ کر دتا تے شمالی ہندوستان وچ گپتا سلطنت نوں توڑ دتا(7)۔ تاتاراں نے کاشغر توں سیستان تے پنجاب تک دے علاقے توں تیس دے نیڑے نیم آزاد سلطنتاں نوں ختم کر کے ایتھے اُتے سو سال تک حکومت کيتی۔ 565 وچ ساسانی فوج نے ترک قبیلے دے نال مل کے فیصلہ کن حملہ کيتا تے تاتاراں نوں اپنی سلطنت دا تابعدار بنا لیا(8)۔
632 وچ بامیان توں گزرنے والے چینی زائرو موٴرخ ہیون سانگ (Xuan Zang) دے مطابق ایتھے دی بولی دا رسم الخط باکتریا دے دوسرے علاقےآں (بلخ ، بخارا، وغیرہ) جداں سی تے ایہ لوک جسمانی لحاظ توں وی اُنہاں لوکاں توں ملدے جلدے سن ۔ لیکن اِنہاں دی بولی مختلف سی۔ شاہراہ ریشم دا اک اہم تجارتی مرکز ہونے دی وجہ توں بامیان دے باسیاں دا معیارِ زندگی پڑوسیاں توں بہتر سی(9)۔
ستويں صدی عیسوی وچ ساسانی سلطنت دے زوال دا آغاز 622 وچ رومی سلطنت دے ہتھوں شکست تے 628 وچ خسرو پرویز دے قتل دے بعد شروع ہونے والی سیاسی رسہ کشی توں ہويا۔ 637 وچ قادسیہ دے مقام اُتے مسلم لشکر کے ہتھوں شکست دے بعد پے در پے جنگاں ہاردے ہوئے 651 تک اس سلطنت دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔ حضرت علیؑ دے دور وچ مسلم سلطنت دی سرحداں خراسان تے غور دے علاقے تک پہنچ گئياں مگر وسطی ایشیا دے باقی علاقے وچ چھوٹی چھوٹی ترک سلطنتاں نمودار ہوئیاں جو آپس وچ سرحدی جھگڑےآں وچ مشغول رنيں۔ اٹھويں صدی عیسوی وچ موجودہ ترکمانستان دا علاقہ بغداد دے زیرِ حکومت آ گیا تے وسطی ایشیا وچ نو مسلم صوفیا نے اپنے سابقہ مذہب بدھ مت دے رنگ وچ اسلام دی تبلیغ دا آغاز کر دتا۔ اس دے نال نال عرب مسلماناں نوں ایتھے توں کاغذ بنانے دا ہنر سیکھنے دا موقع ملیا تے عباسی خلیفہ مامون الرشید دے قائم کردہ دار الحکمۃ وچ یونانی تے ہندوستانی علوم دا ترجمہ ہونے لگا، جس توں مسلم دنیا وچ علمی انقلاب آ گیا۔
اٹھويں صدی عیسوی وچ بامیان توں گزرنے والے کوریائی سیاح ہائی چو (Hyecho) نے اپنے سفرنامے وچ بامیان نوں اک آزاد مملکت دسیا اے جس دا دفاع اِنّا مضبوط سی کہ پڑوسی ملکاں اس اُتے حملہ کرنے دی ہمت نئيں کردے سن ۔ اس دی اک وجہ ایتھے دا مشکل جغرافیہ تے سخت موسم وی سی۔ اس دے مطابق ایتھے دے لوک بدھ مت دے پیرو سن تے آبادی دی اکثریت پہاڑاں وچ رہندی سی۔ ایتھے دے لوکاں دی بولی پڑوسی اقوام دی بولی توں وکھ تھی(10)۔
نويں صدی عیسوی وچ عباسی سلطنت دی گرفت کمزور پئی تے وسطی ایشیا وچ آزاد مسلم سلطنتاں قائم ہونے لگاں۔ موجودہ افغانستان دا بیشتر علاقہ 819 وچ بخارا وچ قائم ہونے والی سامانی سلطنت دا حصہ سی۔ سامانی سلطنت دا خاتمہ 990 وچ ترکاں دے ہتھوں ہويا جنہاں نے مذہبی طور اُتے تنگ نظر غزنوی سلطنت قائم کيتی جس نے بامیان توں بدھ، گندھارا توں ہندو تے ملتان توں اسماعیلی شیعہ اقتدار دا خاتمہ کيتا۔ 1186 وچ اک ہور ترک سلطان محمد غوری نے غزنوی سلطنت نوں شکست دے کے دہلی سلطنت دی بنیاد رکھی(11)۔ ترکاں نے وادئ بامیان وچ اپنا راجگڑھ اک نويں شہر نوں بنایا جو ہن شہرِ غلغلہ دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ ماہرین آثار قدیمہ نوں اس علاقے توں صرف مسلم طرزِ تعمیر و تمدن دی باقیات ملی نيں۔ تیرہويں صدی عیسوی وچ منگولیا توں اٹھنے والا منگول طوفان وسطی ایشیا نوں روندتا ہويا گذر گیا۔ شہرِ غلغلہ، جو اس وقت آباد سی، نوں باقی وڈے شہراں دی طرح بری طرح تاراج کيتا گیا۔ اس وقت ایتھے دے حاکم سلطان جلال الدین نے فرار ہوئے کے موجودہ پنجاب وچ پناہ حاصل کيتی(12)۔
چودہويں صدی عیسوی وچ بامیان کچھ عرصے دے لئی ہرات دے سلطان دے ماتحت رہیا مگر جلد ہی تیمور لنگ نے اس سلطنت دا خاتمہ کر دتا، تے بامیان تیموری سلطنت دا حصہ بن گیا(13)۔ مغلیہ سلطنت دے بانی بابر نے اپنی آپ بيتی وچ موجودہ ہزارہ جات دے علاقے نوں ہزارستان لکھیا اے (14)۔
سولہويں توں اٹھارواں صدی عیسوی تک موجودہ افغانستان دا علاقہ صفوی تے مغل سلطنتاں دا حصہ رہیا، فیر قندھار وچ درانی سلطنت قائم ہوئے گئی۔ احمد شاہ ابدالی نے 1739 وچ نادر شاہ دے افغان دستے دے سالار دے طور اُتے دہلی لُٹیا سی، ہن وکھ سلطنت دا حاکم بنا تاں مغلاں توں کابل، پشاور، اٹک، ملتان تے لاہور کھو لئی۔ دوسری طرف ایرانیاں توں ہرات کھو لیا تے نیشاپور وچ قتلِ عام کيتا۔ اس نے کوہِ ہندوکش دے شمالی علاقےآں نوں فتح کرنے دے لئی اک فوج روانہ کيتی تے ترکمن، ازبک، ہزارہ تے تاجک قبیلے نوں زیر کر ليا(15)۔ 1761 وچ دہلی نوں ایسا تاراج کيتا کہ اس تباہی نے ہندوستان وچ انگریزاں دے لئی میدان صاف کر دتا(16)۔
1772 وچ اس دی وفات دے بعد درانی سلطنت اندرونی بحراناں تے برطانیہ تے روس دی سرد جنگ دا شکار بن دے ٹوٹتی بکھرتی رہی۔ ہزارہ جات دا علاقہ اپنے قبائلی نظام دے نال آزاد رہیا۔ انیہويں صدی وچ ہندوستان اُتے انگریزاں دا قبضہ ہويا تاں انہاں دے لئی روس نوں گرم پانیاں توں دور رکھنا اہم ترجیح بن گیا، جو وسطی ایشیا وچ تیزی توں اگے ودھ رہیا سی۔ پہلی تے دوسری برٹش افغان جنگ دے بعد انگریز کابل دے تخت نوں اپنی اطاعت اُتے مجبور کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ 1879 دے معاہدہٴ گندمک وچ ایہ طے ہويا کہ افغان امیر دی سلطنت دے خارجہ امور برطانیہ دے ریذیڈنٹ افسر دے ماتحت چلاں گے۔ کرم، پشین تے سبی ہندوستان دا حصہ ہون گے تے امیر نوں ہر سال سٹھ ہزار پاؤنڈز دی امداد دتی جائے گی(17)۔ ایہ علاقے مغل سلطنت دے زوال دے بعد ابدالی نے ہندوستان توں چھینے سن ۔ ہن کابل دا امیر ايسے طرح انگریزاں دا اتحادی بن گیا جداں ترکی دا عثمانی سلطان بحیرہٴ روم وچ انگریزاں دے مفادات دا رکھوالا سی(18)۔ 1880 وچ عبد الرحمٰن خان کابل دے تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے اپنی جوانی اپنے جلا وطن باپ دے نال بلخ وچ گزاری سی جتھے اس نے روسی افسران نال جنگ تے جدید ریاست چلانے دی تعلیم و تربیت لی سی تے اوہ انگریزاں دے مفادات دا بہترین محافظ بن گیا۔ اس وقت اس دی حکومت صرف کابل دے نواح تک محدود سی۔ 1881 وچ اس دی ہرات دے فرمانروا محمد ایوب خان نال جنگ ہوئی تے ہرات فتح ہوئے گیا۔ 1886 تک گلزئی، کنڑ، لغمان، میمنہ، شغنان و روشان، شنواری تے زورمت نوں اپنی قلمرو وچ داخل کر ليا(19)۔ عبد الرحمٰن خان نے گلزئی پختوناں دے ہزاراں خانداناں نوں جنوبی علاقےآں توں وطن بدر کر کے ہندوکش دے شمال وچ بھیج دتا۔
امیر عبد الرحمٰن خان نے شیعہ مسلماناں دی زندگیاں تباہ کرنے دے لئی اک منظم مہم چلائی۔ انہاں نوں قتل کرنے، جیلاں وچ پھینکنے، زبردستی مسلک تبدیل کرنے، جائیداداں نوں ضبط کرنے تے نوکریاں توں برخاست کرنے جداں اقدامات اٹھائے۔ جس دے نتیجے وچ متعدد شیعہ قزلباش مشہد، پشاور تے لاہور آ گئے(20)۔ 1890 وچ عبدالرحمان خان نے ہزارہ نوں کافر تے باغی قرار دتا، اپنی فوج نوں انہاں نوں کچلنے ہزارہ جات بھیج دتا۔ کابل وچ انساناں دی خرید و فروخت دا بازار لگیا کر ہزارہ بچےآں نوں غلام تے خواتین نوں لونڈیاں بنا کے ویچیا۔ ہزاراں انسان قتل تے لکھاں بے گھر ہوئے۔ ایداں دے وچ جو ہزارہ مہاجر بن دے عبد الرحمٰن خان دی سلطنت دی سرحداں توں نکل سکدے سن اوہ کوئٹہ یا مشہد چلے گئے۔ اس دے بعد امیر نے 1896 وچ کافرستان دے علاقے اُتے حملہ کر کے اوتھے صدیاں توں آباد غیر مسلم آبادی نوں زبردستی مسلمان کيتا تے علاقے دا ناں نورستان رکھ دتا(21)۔
1901 وچ اس دی وفات دے بعد حبیب الله خان اس دے تخت اُتے بیٹھیا، جس نے جنگ عظیم اول وچ ترکی تے جرمنی دا نال دینے دے ناں اُتے انہاں توں اسلحہ تے رقم لی مگر ہندوستان وچ تحریکِ ریشمی رومال جداں بے ضرر تے نمائشی اقدامات توں اگے نہ ودھیا(22)۔ 1919 وچ اس دے قتل دے بعد اس دا بیٹا امان الله خان بادشاہ بنا جس نے جنگ عظیم دے تھکے ہوئے برطانیہ دے خلاف جنگ کر کے آزادی حاصل کيتی تے 1923 وچ اس خطے دی تریخ دا پہلا آئین بنا کے اک آزاد قومی ریاست قائم کيتی تے ایويں موجودہ افغانستان نامی ملک وجود وچ آیا(23)۔ اک سیکولر بادشاہ دے طور اُتے اس نے ہزارہ نوں غلامی توں آزادی دتی تے انہاں دے انسانی حقوق نوں بحال کيتا۔ ايسے وجہ توں جدوں 1929 وچ اس دے خلاف تکفیری علما نے جہاد دا اعلان کر کے بچہ سقہ دے ناں توں جانے جانے والے اک دیوانے نوں کابل دے تخت اُتے بٹھایا تاں ہزارہ جات نے اس دے بھیجے ہوئے لشکر نوں شکست دے کے بھگا دتا(24)۔
ہنگامےآں توں بھرپور ماضی نے افغانستان دے جینیاتی ورثے نوں بہت متنوع بنا دتا اے۔
جینیاتی ورثہ
انسانی ارتقا تے جینیات دا علم سانوں ایہ دسدا اے کہ تقریباً اک لکھ سال پہلے انساناں دا اک چھوٹا جہا گروہ مشرقی افریقہ توں ہجرت کر کے مغربی ایشیا وچ آیا تے انہاں دی اولاد اگلے ہزاراں سالاں وچ دنیا بھر وچ پھیل گئی۔ اس دوران انساناں وچ معمولی جینیاتی تبدیلیاں وی رونما ہُندی رہیاں جنہاں دی وجہ توں مختلف نسلی گروہ سامنے آندے گئے۔ فروری 2008 وچ معروف تحقیقی جریدے ”سائنس“ وچ شائع ہونے والے مقالےWorldwide Human Relationships Inferred from Genome-Wide Patterns of Variation وچ دنیا دے مختلف علاقےآں وچ بسنے والے لوکاں دے جینیاتی مواد اُتے دی جانے والی مفصل سائنسی تحقیق دے نتائج پیش کیندے گئے(25)۔ اس تحقیق دا مقصد اکیاون مختلف نسلی آبادیاں دی گروہ بندی کرنا سی تاکہ انہاں اقوام دے تاریخی ورثے نوں سمجھنے وچ مدد مل سکے۔ اس مطالعے دے نتیجے وچ ہزارہ تے سینکیانگ (کاشغر) دے ایغور جینیاتی اعتبار توں اک گروہ وچ نظر آئے۔ اس گروہ وچ شامل باقی نسلاں بروشو، کالاش، پختون، پنجابی و سندھی، مکرانی، براہوی تے بلوچ سن۔ سائنسداناں دے مطابق ہزارہ تے ایغور مشترکہ جینیاتی ورثہ رکھدے نيں تے ایہ لوک افغانستان دے اصلی باشندے نيں۔ انہاں وچ یورپی تے جنوب مشرقی ایشیا دی اقوام دے جینز چند ہزار سال پہلے انہاں علاقےآں توں آنے والے لوکاں دے نال ہونے والے ارتباط دا نتیجہ معلوم ہُندے نيں۔ دوسری طرف منگول جینیاتی اعتبار توں اروکن، یاکوت، ہان (چینی)، جاپانی، کمبوڈین تے مشرقِ بعید نال تعلق رکھنے والی باقی نسلاں دے گروہ وچ شامل نظر آئے۔
اس دے بعد 2010 وچ وسطی ایشیا دی چھ مختلف نسلاں نال تعلق رکھنے والی چھبیس آبادیاں اُتے دی جانے والی جینیاتی تحقیق ”یورپین جرنل آف ہیومن جنیٹکس“ وچ شائع ہوئی۔ مقالے دا عنوان سی:
“In the heartland of Eurasia: the multilocus genetic landscape of Central Asian populations”(26).
اور اس تحقیق دا محور وسطی ایشیا دے علاقے نال تعلق رکھنے والی چھبیس مختلف آبادیاں سن۔ اس مطالعے دے نتیجے وچ وی اایہی گل سامنے آئی کہ ہزارہ تے ایغور دا جینیاتی ورثہ منگولاں دے بجائے وسطی ایشیا ہی دی دوسری اقوام توں ملدا اے۔ ہزارہ تے ایغور جینیاتی فاصلے دے اعتبار توں ازبک، تاجک، کرغز تے کازک لوکاں دی نسبت منگولاں توں زیادہ دوری اُتے نيں۔ انہاں تحقیقات توں ایہ گل سامنے آئی کہ جغرافیائی اعتبار توں نیڑے رہنے والی اقوام جینیاتی اعتبار توں وی نیڑے سن تے ایہ خیال کہ منگولاں نے ہزارہ جات دی ساری مقامی آبادی نوں ختم کر کے اوتھے اپنے لوک بسائے سن، غلط سی۔
اس توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ہزارہ چنگیزی نئيں نيں بلکہ جنہاں علاقےآں اُتے افغانستان قائم ہويا، انہاں دے قدیم تے اصلی باشندےآں وچوں نيں۔ ایہ مفروضہ کہ منگولاں نے کسی علاقے دی آبادی دا مکمل خاتمہ کيتا ہو، آثارِ قدیمہ دے مطالعے توں وی ثابت نئيں ہوئے سکیا اے کیونجے کسی وڈے علاقے وچ ہزاراں سربریدہ یا بدن دریدہ ڈھانچے نئيں ملے نيں جنہاں دی کاربن ڈیٹنگ انہاں نوں منگولاں دے دور توں منسوب کردتی ہوئے۔ اگرچہ منگول لشکر اپنے راستے وچ آنے والے وڈے شہراں نوں تباہ کردا رہیا لیکن اس دور وچ کِسے وڈے علاقے دے تمام شہراں، دیہاتاں تے خانہ بدوش آبادیاں دی نسل کشی ممکن نہ سی کیونجے ایہ کم جدید اسلحے تے انجن دے زور اُتے ہی کيتا جا سکدا اے۔ اس گل کيتی کوئی عقلی توجیہ وی ممکن نئيں اے کہ منگول لشکر نے اپنی فوج دے اک حصے نوں اپنے آبائی علاقے توں ہزاراں میل دور ہزارہ جات دے علاقے وچ بسا یا ہوئے مگر کسی تے جگہ ایسی آبادکاری دا اہتمام نہ کيتا ہو، جدوں کہ انہاں دی عسکری مہم ایشیا تے یورپ دے وسیع علاقےآں اُتے پھیلی ہوئی سی تے انہاں نوں اگے جانے دے لئی افرادی قوت وی درکار سی۔
انساناں دے کسی گروہ دی شناخت وچ اک اہم عنصر مادری بولی ہُندا اے۔ انسان اپنے بچپن وچ اپنے والدین تے نیڑےی لوکاں دی آواز تے برتاؤ توں مادری بولی سیکھدا اے۔ اگرچہ اج دی دنیا وچ جدید وسائل دی مدد توں کسی بچے نوں دوسری زباناں سکھانا ممکن اے تے بعض اوقات والدین بچےآں نوں اپنی مادری بولی دے بجائے کوئی تے بولی سکھا دیندے نيں، جداں اردو یا انگریزی، لیکن ماضی وچ انسانی معاشراں وچ روابط اِنّے تیز نہ سن ۔ چنانچہ لوکاں دی مادری زباناں کئی ہزار سال گزارنے دے بعد آنے والی تبدیلیاں دے باوجود زباناں دے ايسے خاندان وچ رہیاں نيں جنہاں توں انہاں دا جینیاتی تعلق اے۔ مثلاً ہزاراں سال پہلے جغرافیائی طور اُتے بچھڈنے والے آریائی لوک ایران و برصغیر وچ ہاں یا یورپ وچ ، انہاں دیاں بولیاں اپنے جوہر وچ باقی آریائی زباناں توں ملدی جلدی نيں۔ دوسری طرف آریا تے دراوڑ نسلاں دے لوک ہندوستان وچ کئی ہزار سال توں جغرافیائی طور اُتے اکٹھے رہ رہے نيں لیکن دراوڑی زباناں دا تعلق وکھ لسانی گروہ توں اے۔ ہزارہ دی بولی وی آریائی زباناں وچ شمار ہُندی اے لیکن منگول بولی آریائی نئيں اے۔ منگولاں نے باقی حملہ آوراں دی طرح ہزارہ اُتے وی اِنّے ہی جینیاتی تے لسانی اثرات چھڈے جِنّے باقی اقوام اُتے چھڈے نيں۔
بامیان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے ہزارہ دا اہم تاریخی ورثہ تے سیاحتی قدر سن ۔ ماضی وچ مختلف مسلمان حملہ آور بامیان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے نوں نقصان پہنچانے دی کوشش کردے رہے۔ سب توں پہلے بابر تے فیر اورنگزیب تے اس دے بعد نادر شاہ نے بت شکنی دے ناں اُتے اس تاریخی شناخت نوں ختم کرنا چاہیا۔ اورنگزیب و نادر شاہ دی توپاں انہاں نوں صرف معمولی نقصان پہنچیا سکن۔ 1891 وچ امیر عبد الرحمٰن خان نے نسبتاً جدید اسلحے توں گولہ باری کر کے انہاں مجسماں دے چہراں نوں مسخ کر دتا، جنہاں وچ انہاں نوں بنانے والے ہزارہ دے چہراں دا عکس اس زمین اُتے ہزارہ دے تاریخی حق نوں ثابت کردا سی۔ مارچ 2001 وچ ملیا عمر نے بارود نصب کروا دے دونے مجسماں نوں تباہ کر دتا۔ اس توں بامیان دی سیاحتی قدر و قیمت گر گئی تے اس دے تریخ وچوں اک اہم باب دے مادی آثار نہ رہے۔
مذہبی ورثہ
ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق ازمنہٴ قبلِ تریخ وچ وسطی ایشا دے لوک بکری دی پوجا کردے سن (27)۔ تریخ دے ابتدائی عرصے وچ وسطی ایشیا دے لوک زرتشت (پارسی) مذہب دے پیروکار ہوئے گئے سن، جسنوں ہخامنشی سلطنت نے رواج دتا سی(28)۔ سکندر دی طرف توں یونانیاں نوں مشرق وچ بسانے تے تہذیباں نوں ملانے دی کوشش نے وسطی ایشیا وچ یونانی خیالات تے فنون، جداں مجسمہ سازی، نوں رواج دتا۔ تیسری صدی قبلِ مسیح وچ شہنشاہ چندر گپت موریا دے پوتے اَشُوکِ اعظم نے اڑیسہ وچ ہونے والی خونی لڑائی دے بعد توبہ کر کے بدھ مت نوں اپنا لیا سی۔ 250 قبلِ مسیح وچ موجودہ ہندوستانی صوبہ بہار دے علاقے وچ بدھ مت دی تیسری شوریٰ دا اکٹھ ہويا جس وچ مختلف علاقےآں وچ بدھ مت دے مبلغین بھیجنے دا فیصلہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ چند صدیاں وچ ایشیا دا وسیع علاقہ بدھ مت دا پیرو بن گیا(29)۔ اَشوک نے سلطنت دے مختلف حصےآں وچ مینار بنوا کر انہاں اُتے بدھ مت دی تعلیمات وی کندہ کراواں۔ موجودہ افغانستان وچ بدھ مت موریا سلطنت دے زیر سایہ متعارف ہويا۔ قندھار دے علاقے شہرِ کہنہ توں پتھر دے کتبےآں اُتے اَشوک دے کئی فرامین ملے نيں جنہاں وچوں اک دے مطابق:
’’تقویٰ تے ضبطِ نفس ہر مسلک دی تعلیمات دا حصہ اے۔ جوشخص اپنی بولی اُتے قابو رکھدا اے اوہ اپنے نفس دا حاکم اے۔ انہاں نوں نہ اپنے بارے وچ شیخیاں بگھارنی چاہئاں نہ اپنے پڑوسی نوں کسی حوالے توں کمتر سمجھنا چاہیے، کیوں کہ ایہ اک فضول کم اے۔ اس اصول اُتے کاربند رہ کے اوہ اپنی عزت ودھیا تے اپنے پڑوسیاں دے دل جیت سکدے نيں۔ انہاں اصولاں توں روگردانی کرنے والے اپنی عزت گنوا بیٹھدے نيں تے پڑوسیاں نوں اپنا دشمن بنا لیندے نيں۔ اپنی بڑائی بیان کرنے تے اپنے اردگرد دے لوکاں نوں پست کہنے والے لوک خود پرستی وچ مبتلا نيں، جو دوسرےآں دے مقابلے وچ برتر دکھادی دینے دی کوشش وچ اپنا ہی نقصان کر رہے نيں۔ شائستہ اایہی اے کہ آپس وچ عزت توں پیش آیا جائے تے اک دوسرے توں سکھیا جائے۔ ہر معاملے وچ دوسرےآں دی گل نوں سمجھنے دے لئی تیار ہونا چاہیے تے دوسرےآں نوں اوہ گل سمجھانے دی کوشش وی کرنی چاہیے جسنوں اوہ سمجھ سکدے ہون۔ اوہ لوک جو اس راہ اُتے قدم ودھانے دی کوشش کردے نيں، اوہ ایہ پیغام اگے پہنچانے وچ کِسے تردد دا شکار نئيں ہون گے ایتھے تک کہ ہر طرف تقویٰ تے نیکی دا بول بالا ہوئے جائے۔
پادشاہ نے اپنی حکومت دے اٹھويں سال کالینگاہ نوں فتح کيتا۔ ڈیڑھ لکھ انسان قیدی بنائے یا بے دخل کیندے۔ اک لکھ لوک قتل ہوئے تے اِنّے ہی اس جنگ دے اثرات دی وجہ توں جان دی بازی ہار گئے۔ اس اُتے رحم تے ہمدردی دے جذبات نے غلبہ پا لیا تے اسنوں بہت دکھ ہويا۔ ایتھے تک کہ اس نے کسی ذی روح نوں قتل کرنے اُتے پابندی لگیا دتی تے نیکی نوں عام کرنے دی ٹھان لئی۔ ايسے دوران اس نے اوتھے رہنے والے برہمناں تے سرمناں دی ریاضت نوں ناپسندیدگی دی نگاہ توں دیکھیا۔ انہاں نوں بادشاہ دے مفادات دا خیال رکھنا چاہیے، اپنے استاداں، باپ تے ماں دا ادب و احترام بجا لیانا چاہیے۔ اپنے دوستاں نال محبت تے وفاداری دا برتاؤ کرنا چاہیے۔ انھاں اپنے غلاماں تے وابستگان دے نال جِنّا ممکن ہوئے چنگا سلوک کرنا چاہیے۔
جے اوتھے مصروفِ کار افراد وچوں کوئی انتقال کر جائے یا بے دخل کيتا گیا ہوئے تے دوسرے لوک اسنوں معمولی حادثہ سمجھاں، تاں ایہ امر بادشاہ نوں ناگوار گزردا اے۔ انہاں دے علاوہ دوسرے لوکاں وچ ۔۔۔‘‘
ایتھے مسلک توں مراد بدھ مت دے مختلف فرقے ہیں- کالینگاہ (موجودہ اڑیسہ) دی فتح دے ذکر وچ لکھ دا ہندسہ مبالغے دے لئی استعمال ہويا اے، ورنہ اس زمانے وچ ہندوستان دی مجموعی آبادی ہی چند لکھ نفوس اُتے مشتمل سی۔ ایہ فرمان دو زباناں، آرامی تے یونانی وچ لکھیا گیا اے۔ آرامی بولی نوں ہخامنشی سلطنت نے تے یونانی نوں سلطنتِ مقدونیہ نے اس علاقے وچ رواج دتا سی۔ ایتھے یونانی بولی دے بولے جانے توں اس گل دا وی پتا چلدا اے کہ یونانیاں دی وڈی تعداد مقامی آبادی دا حصہ بن گئی سی۔ ايسے قسم دے کتبے جلال آباد تے ٹیکسلا وچ وی ملے نيں جو آرامی تے سنسکرت بولی وچ لکھے گئے سن (30)۔ ایتھے اک اہم نکتہ ایہ اے کہ اخلاقیات تے اچھے کردار نوں خدا پرستی توں مشروط نئيں کيتا گیا۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ بدھ مت وچ دیوتا یا معبود دا کوئی تصور نئيں اے۔ ايسے طرح آخرت، قیامت تے عالمِ بالا دا وی کوئی تصور نئيں اے، اس دے بجائے اوہ تناسخ، یعنی دوسرے جنم اُتے یقین رکھدے نيں۔ چنانچہ اخلاقیات دا مقصد خدا دی خوشنودی دا حصول نئيں بلکہ مادی زندگی دے معیار نوں بلند کرنا اے۔ ايسے طرح بدھ نوں خدا دا بھیجیا ہويا پیام بر نئيں بلکہ اک روشن ضمیر انسان (مہاتما) منیا جاندا اے۔
اگرچہ اَشوک دی وفات دے بعد موریا سلطنت زوال دا شکار ہوئے گئی لیکن ایشیا وچ بدھ مت تیزی توں پھیلدا رہیا۔ پہلی صدی عیسوی وچ قائم ہونے والی سلطنتِ کوشان تے شاہراہِ ریشم اُتے ہونے والی تجارت نے بدھ مت دے پیغام نوں بحیرہ خزر توں چین و جاپان تک پھیلانے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ دوسری صدی عیسوی وچ بدھ مت دے رہنماواں دی چوتھی شوریٰ کشمیر وچ طلب کيتی گئی جس دی سربراہی کوشان شہنشاہ کَنِشک نے کيتی۔ اس شوریٰ نے بدھ مت دے کئی نويں مسالک نوں رسمی طور اُتے قبول کيتا تے وسطی ایشیا وچ بدھ مذہب نوں عام کرنے دا منصوبہ بنایا(31)۔ بامیان و کابل دا علاقہ بدھ مت دے پیروکاراں دا روحانی و تخلیقی مرکز بن گیا۔ گندھارا دے فن پارے اک معنوی کہکشاں دی موجودگی دا پتا دیندے نيں۔ کوشان سلطنت دے زوال دے بعد ساسانیاں نے وسطی ایشیا وچ دوبارہ زرتشت مذہب نوں رواج دتا تے بدھ مت دے بارے وچ مختلف نیم آزاد سلطنتاں دا رویہ مختلف رہیا۔ باقی علاقےآں وچ بدھ مت زوال دا شکار ہوئے گیا لیکن بامیان تے وادئ سندھ وچ بدھ مت دی شمع پوری آب و تاب توں جلدی رہی۔ ماہرین آثارِ قدیمہ دے مطابق بامیان وچ پہاڑ نوں تراش کر بنائے گئے مہاتما بدھ دے معروف مجسمے تیسری تے پنجويں صدی عیسوی وچ بنائے گئے(32)۔ انہاں نوں تراشنے دا مقصد پوجنا نئيں بلکہ مہاتما بدھ نوں خراجِ تحسین پیش کرنا سی۔ 400 وچ بامیان یا کاشغر توں چینی بدھ صوفی فاھیان دا گزر ہويا۔ اس نے بادشاہ دے دربار وچ منعقد ہونے والی اک مذہبی تقریب وچ اک ہزار دے نیڑے بدھ صوفیا دی شرکت دا ذکر کيتا اے (33)۔
اگرچہ علم ہمیشہ اگے بڑھدا اے لیکن انسانی تریخ ہمیشہ اگے نئيں ودھدی۔ 430 وچ تاتاراں دے حملے دے آغاز تے 484 وچ ساسانی فوج دی حتمی شکست دے بعد سو سال تک سابقہ سلطنتِ کوشان دے علاقے اُتے انہاں دا اقتدار سلطنتِ کوشان دی رہتل پروری دے برعکس وحشت تے جہالت دا راج ثابت ہويا۔ انہاں نے اپنے زیر اثر علاقے وچ بدھ مت دا وڈی حد تک خاتمہ کر دتا(34)۔ لیکن 565 وچ ساسانیاں دے فیصلہ کن حملے تے تاتار اقتدار دے خاتمے دے بعد بامیان اُتے اک آزاد سلطنت قائم ہوئی۔ گندھارا وچ برہمناں نے تاتاراں دے نال تعاون کيتا سی تے انہاں دے اقتدار دے خاتمے دے بعد ایتھے برہمن اقتدار دوبارہ توں قائم ہوئے گیا۔ لیکن چونکہ برہمن ذات پات اُتے یقین رکھدے سن تے اپنے مذہب وچ کِسے دوسری ذات دے لوکاں نوں شامل کرنے دے قائل نہ سن لہٰذا عوام دی اکثریت بدھ مت ہی دی پیروکار رہی۔
632 وچ بامیان توں گزرنے والے بدھ سالک تے موٴرخ ہیون سانگ (Xuan Sang) نے ایتھے بدھ مت دے ہزاراں پیرو کاراں، دسیاں معبداں تے پہاڑ وچ بنائے گئے مہاتما بدھ دے کئی فٹ بلند مجسماں دی موجودگی دا ذکر کيتا اے۔ اس دی روداد توں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ ایہ شہر دوبارہ اک تجارتی مرکز بن چکيا سی تے ایتھے پڑھنے لکھنے والے لوک وی موجود سن (9)۔
افغانستان وچ اسلام حضرت علیؑ دے دور وچ آیا جدوں غوری قبیلے دے سربراہ مہاوی سوری نے اک وفد دے ہمراہ کوفہ دا دورہ کيتا تے حضرت علیؑ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ طبری نے اس حوالے توں دو روایات بیان کيتیاں نيں۔ پہلی روایت وچ اوہ ابو جعفر توں نقل کردے نيں کہ جنگِ صفین دے دوران مہاوی حضرت علیؑ نال ملن آئے تے امن معاہدہ کرنے بعد خراسان واپس پرت گئے۔ دوسری روایت وچ ابنِ اسحاق توں نقل کردے نيں کہ مرو دے گورنر مہاوی جنگ جمل دے بعد حضرت علیؑ نال ملن آئے تے حضرت علیؑ نے مرو وچ موجود مسلمان لشکر کے سالار دے ناں خط وچ حمد و ثنا دے بعد لکھیا:
’’غور دے والی مہاوی توں میری ملاقات ہوئی اے تے وچ اس توں راضی ہون۔ ایہ خط 36 ہجری وچ لکھیا گیا“(35)۔
خراسان دے لوک محب اہلبیت سن ۔ جدوں بنی امیہ دی حکومت وچ تمام علاقےآں وچ حضرت علیؑ نوں گالیاں دینے دا حکم دتا گیا تاں ایہ واحد خطہ سی جتھے دے لوکاں نے اس حکم نوں مننے توں انکار کر دتا(36)۔ بعد وچ بنی امیہ دے زوال وچ ايسے خطے توں اٹھنے والے ابو مسلم خراسانی نے اہم ترین کردار ادا کيتا۔
اٹھويں صدی عیسوی وچ بامیان آنے والے کوریائی سیاح ہائی چو (Hyecho) نے بامیان نوں بدھ مت دا ثقافتی مرکز دسیا اے (10)۔ البتہ دسويں صدی عیسوی دے دوران وسطی ایشیا وچ اسماعیلی شیعہ داعی بہت متحرک سن جنہاں نے ہزارہ علاقےآں وچ شیعہ اسلام دی اسماعیلی شاخ دے منظم فروغ وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ افغانستان وچ پہلی اسماعیلی تبلیغی مہم غیاث نامی اک اسماعیلی داعی دے نويں صدی عیسوی دے آخر وچ فارس توں بالا مرغاب دے علاقے وچ آنے توں شروع ہوئی۔ بعد وچ ناصر خسرو نے اسماعیلی دعوت نوں خراسان وچ منظم کيتا جس دی جڑاں اج تک باقی نيں۔ ناصر خسرو ایتھے دی فارسی بولی (ہزارگی/درّی) دے شاعر تے نثر نگار وی سن (37)۔
بامیان توں بدھ سلطنت دا خاتمہ گیارہويں صدی عیسوی وچ غزنوی سلطنت دے ہتھوں ہويا، جو شد و مد توں سنی حنفی اسلام نوں پھیلانے دی کوشش کر رہے سن ۔ اس سیاسی غلبے نے شمالی ہندوستان دی طرح ایتھے وی اسلام دے فروغ وچ کردار ادا کيتا۔ ڈاکٹر مبارک علی لکھدے نيں:
’’ہندوستان وچ اسلام سیاسی حکومت قائم ہونے دے بعد پھیلیا۔ لوک اس لئی مسلمان ہوئے کہ اپنی جاگیراں تے مراعات نوں محفوظ کر لین، یا اس لئی کہ انہاں نوں حکومت کیتی ملازمتاں مل جاواں۔ نچلی ذات دے لوک اس امید اُتے مسلمان ہوئے کہ شاید نويں معاشرے وچ انہاں نوں سماجی طور اُتے عزت مل جائے۔ کچھ لوک اسلامی تعلیمات توں متاثر ہوئے کے وی مسلمان ہوئے۔ ایہ وی دستور سی کہ جے سیاسی قیدی مذہب بدل لیندے تاں انہاں نوں معافی دے دتی جاندی سی۔ اس لئی مقامی آبادی آہستہ آہستہ کافی تعداد وچ مسلمان ہوئی“(38)۔
’’سندھ وچ اسلام پھیلنے دی وجہ ایہ سی کہ ایتھے مسلماناں دی آمد دے وقت اکثریت بدھ مت دی مننے والی سی۔ بدھ مت اک فلسفیانہ طرز دا مذہب اے، جس وچ وسعت و کشادگی تے رواداری اے۔ اس دے مقابلے وچ شمالی ہندوستان وچ ہندو مذہب دا زور سی جسنوں صدیاں دی روایات نے انتہائی پختہ بنا دتا سی۔۔۔ سندھ تے شمالی ہندوستان وچ اک فرق ایہ وی سی کہ سندھ وچ قبائلی نظام سی تے برہمن ذات نوں غلبہ حاصل نئيں سی۔ اس لئی جدوں قبیلے دا سردار مسلمان ہوئے جاندا تاں پورا قبیلہ اسلام قبول کر لیندا سی“(39)۔
1306 وچ ہلاکو خان دے پڑپوتے غزن خان نے شہزادےآں سمیت اسلام قبول کر ليا۔ اوہ شیعہ اسلام وچ کافی دلچسپی رکھدا سی تے آئمہ اہلبیتؑ دے مزارات دی زیارت کرنے جایا کردا سی۔ اس دے بعد اس دے بیٹے الجائتو نے وی اس علاقے وچ شیعیت دی سرپرستی کيتی۔ ہزارہ قبیلے دا شیعہ اسلام دی جانب مائل ہونا غزن خان دے زمانے وچ شروع ہويا تے ایہ سلسلہ شاہ عباس صفوی دے دور وچ مکمل ہويا۔ پشتون تے سنی امیراں دی حکومت وچ ہزارہ اثناعشری تے اسماعیلیاں نوں جبر و ستم دا سامنا کرنا پڑدا سی۔ امیر عبدالرحمٰن خان نے 1891 توں 1893 دے دوران تے افغان طالبان نے اپنے دور حکومت وچ افغانستان دی شیعہ ہزارہ آبادی نوں بدترین مظالم دا نشانہ بنایا(37)۔
ہور ویکھو
[سودھو]مورت نگری
[سودھو]وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ہزارہ لوک |
-
ہزارہ لوک
-
ہزارہ لوک
-
عبدالعلی مزاری
-
احمد بهزاد
-
سیما سمر
-
حسین صادقی
اتہ پتہ
[سودھو]- ↑ "Afghanistan"۔ اطلاعاتنامه جهان۔ سیا۔ December ۱۳, ۲۰۰۷۔ ۲۸ دسمبر ۲۰۱۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ December ۲۶, ۲۰۰۷
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.), ۲۰۰۵. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex. : SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/.
- ↑ Census of Afghans in Pakistan, UNHCR Statistical Summary Report (retrieved December 27, 2007)
- ↑ The population of people with descent from Afghanistan in Canada is ۴۸٬۰۹۰. Hazaras make up an estimated 9% of the population of Afghanistan according to the CIA Factbook and others. The Hazara population in Canada is estimated from these two figures. Ethnic origins, 2006 counts, for Canada
- ↑ Rosenberg, Noah A. et al. (December 2002). "Genetic Structure of Human Populations". Science (New Series) 298 (5602): 2381–85
بارلے جوڑ
[سودھو]ENaljazeera.com/Who are the Hazaras Archived 2018-01-15 at the وے بیک مشین