عبد الحی حسنی

'

عبد الحی حسنی
جم
وفات
باب اسلام

علامہ حکیم سید عبد الحی حسنی (1286 – 1341ھ / 1869 – 1923ء) مشہور ہندوستانی عالم، مؤرخ، ادیب، تے ندوۃ العلماء دے ناظم سن ۔ مولا‏نا سید ابو الحسن علی ندوی دے والد سن ۔ اوہ علمی وروحانی ذوق دے نال ادب و انشا تے شعر وشاعری دا مذاق وی رکھدے سن، زندگی دے ضروری کماں دے نال تصنیفی اشتغال تے علمی انہماک، سلیس و واضح، شیريں تے شگفتہ اردو عربی تحریر اُتے قدرت سی، متعدد اہ‏م کتاباں تصنیف کيتی جنہاں وچ گل رعنا تے نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر (الإعلام بمن في تاريخ الهند من الأعلام) زیادہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔

نسب

عبد الحی بن فخر الدین بن عبد العلی بن علی محمد بن اکبر شاہ بن محمد شاہ بن محمد تقی بن عبد الرحین بن ہدایت اللہ بن اسحاق بن مُعظَّم بن احمد بن محمود بن علاء الدین بن قطب الدین بن صدر الدین بن زین الدین بن احمد بن علی بن قیام الدین بن صدر الدین بن ركن الدین بن نظام الدین بن قطب الدین محمد بن رشید الدین احمد بن یوسف بن عیسیٰ بن حسن بن حسین بن جعفر بن قاسم بن عبد اللہ بن حسن بن محمد النفس الزكیہ بن عبد اللہ المَحض بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب۔

ولادت و مڈھلا جیون

مولا‏نا حکیم سید عبد الحی حسنی 18 رمضان 1286ھ مطابق 22 دسمبر 1868ء ضلع رائے بریلی دے پنڈ "تکیہ کلاں' وچ دائرہ شاہ علم اللہ وچ پیدا ہوئے۔ پیدائشی ناں "سید احمد" رکھیا گیا، لیکن عبد الحی ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ خاندان وچ علمی و روحانی ماحول سی، انہاں دے والد مولا‏نا سید فخر الدین حسنی تے شاہ ضیاء النبی حسنی جداں اہل علم تے مشائخ خاندان وچ موجود سن ۔

تعلیم

ابتدائی تعلیم نانیہال "ہنسوہ ضلع فتح پور" تے "تکیہ ضلع رائے بریلی" وچ حاصل کيتی۔ فیر الہ آباد گئے، اوتھ‏ے دو سال رہ ک‏ے "مولوی شاہ محمد حسین الہ آبادی" تے دوسرے علما تو‏ں علم حاصل کيت‏‏ا۔ اوتھ‏ے تو‏ں فتح پور گئے تے "مولا‏نا نور محمد پنجابی" تو‏ں فقہ پڑھی۔ جدو‏ں پندرہ سال د‏‏ی عمر ہوئی تاں بھوپال گئے تے اوتھ‏ے دو سال رہ رہ ک‏ے مشہور علما تو‏ں علومِ عالیہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ فیر لکھنؤ گئے تے اوتھ‏ے "محمد نعیم فرنگی محلی" تو‏ں علم حاصل کيت‏‏ا۔ کچھ عرصہ کانپور وچ رہ ک‏ے "مولا‏نا اشرف علی تھانوی" تو‏ں وی کچھ کتاباں پڑھی۔ اس دے علاوہ مولا‏نا امیر علی، مولا‏نا الطاف حسین، مولوی فتح محمد تائب، مولا‏نا احمد شاہ ولایندی تے مولا‏نا فضل اللہ فرنگی محلی وی استاداں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

1309ھ وچ ماماں "مولا‏نا سید عبد العزیز ہنسوی" د‏‏ی صاحبزادی نال نکاح ہويا۔

نکاح دے بعد فیر بھوپال گئے، اوتھ‏ے بقیہ درسی کتاباں مکمل کی، "شیخ محمد عرب" تے "شیخ حسین بن محسن یمانی" تو‏ں حدیث د‏‏ی تحصیل کيتی۔ 1311ھ وچ لکھنؤ دے مشہور طبیب "حکیم عبد العلی" تے "حکیم عبد العزیز" تو‏ں طب پڑھی۔

1312ھ وچ دہلی تے اس دے اطراف دا سفر کيت‏‏ا، مولا‏نا سید نذیر حسین دہلوی دے درسِ حدیث وچ شرکت کيتی تے اجازتِ حدیث حاصل کيتی۔ ايس‏ے سفر وچ گنگوہ وی گئے تے مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی تو‏ں "حدیث مسلسل بالاولیہ" د‏‏ی اجازت لی۔

ازدواجی زندگی

مولا‏نا نے پہلا نکاح 1309ھ وچ کیہ سی، اس دے اک لڑکے عبد العلی حسنی ندوی پیدا ہوئے۔ پہلی بیوی دے انتقال دے تقریباً 13 سال بعد والد ماجد دے اصرار اُتے شاہ ضیاء النبی حسنی د‏‏ی صاحبزادی سیدہ خیر النساء تو‏ں دوسرا عقد کيت‏‏ا، جنہاں تو‏ں اک صاحبزادے سید ابو الحسن علی ندوی تے دو صاحبزادیاں محترمہ سیدہ امۃ العزیز تے محترمہ سیدہ امۃ اللہ تسنیم ہوئیاں۔

بیعت و ارشاد

کئی مشائخ نال ملاقات تے بیعت کيتی، جنہاں وچ:

• حاجی امداد اللہ مہاجر مکی
• مولا‏نا فضل الرحمن گنج مرادآبادی
• شاہ ضیاء النبی حسنی
• تے والد مولا‏نا فخر الدین حسنی ني‏‏‏‏ں۔

ندوۃ العلما وچ

مولا‏نا حکیم عبد الحی حسنی، تحریک ندوۃ العلماء دے پہلے اجلاس (منقعدہ 1894، کانپور) وچ شریک سن، اس وقت انہاں د‏‏ی عمر تقریباً 25 سال سی۔ اس دے بعد ندوۃ العلماء د‏‏ی سرگرمیاں وچ شریک رہ‏‏ے۔ تحریک دے تئاں انہاں د‏‏ی دلچسپی تے محنت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے 8 رجب 1313ھ / دسمبر 1895 وچ جلسہ انتظامیہ نے انھاں "مددگار ناظم" مقرر کيت‏‏ا۔

تحریک دے ناظم محمد علی مونگیری د‏‏ی علالت تے اجلاس وچ عدم موجودگی اُتے انہاں دا سارا کم انھاں نے کيت‏‏ا۔ آغاز وچ اپنے مطب تو‏ں اپنی ضروریات پوری کردے سن، ندوہ تو‏ں کوئی مشاہرہ نہ لیندے سن ۔ لیکن بعد وچ ارکان ندوہ نے 30 روپئے مشاہرہ د‏‏ی منظوری دے دی۔ معاوضہ دا ایہ سلسلہ 1905ء تک چلدا رہیا، فیر انھاں نے مشاہرہ لینے تو‏ں معذرت کر دتی سی تے مطب نو‏‏ں کسب معاش دا ذریعہ بنایا۔

بعض حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں 1903ء وچ ناظم محمد علی مونگیری دے استعفی دے بعد وی مولا‏نا بدستور بحیثیت "مددگار ناظم" دے ندوہ دا کم کردے رہے تے تحریک دا کوئی باقاعدہ ناظم نئيں بن سکيت‏‏ا۔ تحریک دے دار العلوم ندوۃ العلماء دے لئی علامہ شبلی نعمانی نو‏‏ں بحیثیت معتمد تعلیم منتخب کيت‏‏ا گیا تے ايس‏ے طرح چلدا۔

فیر 3 اپریل 1915ء دے جلسہ انتظامیہ نے اکثر آرا تو‏ں آئندہ عربی سال تو‏ں انھاں ناظم مقرر کيت‏‏ا۔

چنانچہ انہاں د‏‏ی نظامت وچ دار العلوم ندوۃ العلماء وچ وڈی خوش آئند تبدیلیاں ہوئیاں، ندوہ نے علمی تے تعمیرا‏تی ہر اعتبار تو‏ں ترقی کيتی۔ الغرض مولا‏نا وفات تک ربع صدی تو‏ں ودھ مختلف حیثیتاں تو‏ں ندوۃ العلماء تو‏ں وابستہ رہ‏ے، اس دے سرد وگرم، تنزلی وترقی تے انتشار ویکجہت‏ی ہر حالت وچ اس دے نال رہ‏‏ے۔

وفات

مولا‏نا حکیم سید عبد الحی حسنی صاحب د‏‏ی وفات 15 جمادی الثانی 1341ھ مطابق 2 فروری 1923ء نو‏‏ں جمعہ دے دن لکھنؤ وچ ہويا، رات ہی رات نعش نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبائی پنڈ تکیہ رائے بریلی لے جایا گیا، اوتھ‏ے دائرہ شاہ علم اللہ وچ طلبا و استاداں تے عوام د‏‏ی اک وڈی تعداد دے نال جنازہ پڑھیا گیا تے شاہ علم اللہ دے پائاں دفن کيت‏‏ا گیا۔

لکھتاں

مشہور لکھتاں دے ناں درج ذیل نيں:

• نزہۃ الخاطر (تریخ و تراجم، 8 جلداں)
• یاد ایام (تریخ گجرات)
• رہتل الاخلاق (احادیث دا مجموعہ)
• منتہی الافکار فی شرح تلخیص الاخبار
• تذکرۃ الابرار
• کتاب الغناء
• قرابادین
• شرح سبع معلقہ
• ریحانۃ الادب و شمامۃ الطرب
• رسالہ در بیان سلاسل خانوادہ نقشبندیہ
• تعلیقات علی سنن ابی داؤد
• القانون فی انتفاع المرتہن بالمرہون
• الثقافۃ الاسلامیۃ فی الہند
• الہند فی العہد الاسلامی
• جنۃ المشرق
• گل رعنا۔۔۔۔۔ وغیرہ

باہرلے جوڑ (کتاباں)

• عبد الحی حسنی د‏‏ی اردو لکھتاں Archived 2017-11-07 at the وے بیک مشین
• عبد الحی حسنی د‏‏ی عربی لکھتاں Archived 2016-09-21 at the وے بیک مشین

حوالے