عطا شاد

عطا شاد
جم	1 نومبر 1939   ضلع کیچ ،  برطانوی ہندستان
وفات	13 فروری 1997 (58 سال)  کوئٹا
عملی زندگی
پیشہ	ادبی نقاد ،  ڈراما نگار ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	بلوچی
اعزازات
تمغا حسن کارکردگی

عطا شاد (پیدائش: یکم نومبر 1939ء — وفات: 13 فروری 1997ء) پاکستان دے صوبے بلوچستان تو‏ں تعلق رکھنے والے اردو تے بلوچی دے ممتاز شاعر، محقق تے ڈراما نویس سن ۔

حالات زندگی

عطا شاد یکم نومبر 1939ء نو‏‏ں سنگانی سر، ضلع تربت، بلوچستان،موجودہ پاکستان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا اصل ناں محمداسحاق سی ۔۔

ملازمت

• ڈائریکٹر جنرل، محکمہ آثار قدیمہ، بلوچستان
• سیکریٹری،محکمہ اطلاعات، بلوچستان
• سیکریٹری، محکمہ جنگلات، بلوچستان
• ڈائریکٹر جنرل، تعلقاتِ عامہ، بلوچستان
• ایگزیکٹیو ڈائریکٹر، ادارہ ثقافتِ بلوچستان
• انفارمیشن آفیسر، ڈھاکہ، حکومت پاکستان
• پروڈیوسر تے ڈراما نویس، ریڈیو پاکستان

ادبی خدمات

عطا شاد د‏‏ی شاعری د‏‏ی خاص گل ایہ اے کہ ایہ اپنا اک وکھ تے انفرادی ماحول رکھدی اے جو صرف اسی تو‏ں مخصص ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہ اپنے قاری نو‏‏ں کچھ دیر دے لئی ایداں ماحول وچ پہنچیا دیندی اے جو بالکل وکھ، منفرد تے حد درجہ دلکش اے اس دے مطالعے تو‏ں قاری اُتے بیک وقت مختلف و متضاد حالتاں تے کیفیات طاری ہُندیاں نيں، اسنو‏ں بلند و بالا کہسار تے قدرتی چشمے، صحرا و رریگستان، ہنستے برستے جھرنے، دشتِ تپاں تے خلوتِ یخ دے مشاہدات، زمستاں وچ شبِ گرم د‏‏ی برکدیاں تے گلاب نژاد تے آفریدۂ مہتاب لوک تے چہرے نظر آندے نيں۔ ایداں عناصر تو‏ں تشکیل پانے والا منظر نامہ قاری دے لئی حیرت دا وافر سامان اپنے اندر رکھدا ا‏‏ے۔ اس شاعری دا قاری خود نو‏‏ں اپنے ماحول تو‏ں وکھ محسوس کردے ہوئے اک بالکل نويں آب و ہو‏‏ا تے اجنبی سر زمین اُتے کھڑا ہويا پاندا ا‏‏ے۔ اس دا اعتراف ڈاکٹر ناصر عباس نئیر نے اس طرح کیا:

”

عطا شاد د‏‏ی غزلاں پڑھدے ہوئے قاری خود نو‏‏ں اک خاص جغرافیائی فضا وچ محسوس کردا اے ۔

“

اسدیاں بنیادی وجہ ایہ اے کہ عطا شاد دے شعری منظر نامے اُتے بلوچستان اپنے جغرافیائی، تہذیبی تے ثقافتی و سماجی خط و خال سمیت چھایا ہويا ا‏‏ے۔ عطا شاد تربت، مکران وچ پیدا ہويا، پلا ودھیا جو بلوچستان دا گرم ترین علاقہ اے تے فیر اسدیاں باقی د‏‏ی ساری زندگی تقریباً کوئٹہ وچ گزری۔ کوئٹہ تے اس دے مضافات زیارت، کان مہترزئی، برشور وغیرہ بلوچستان دے سرد ترین علاقے نيں۔ اوہ بلوچستان دے سر و گرم، دشت و دریا، کوہ و صحرا، برف و دُھپ ہر دو طرح دے شدید موسماں تے مختلف ثقافتی عناصر تو‏ں بخوبی واقف سی ۔ اس لئی ایہ سب اس دے شعری نظام دے مستقل استعارے بن کر سامنے آندے نيں تے اک نويں شعری فضا تشکیل دیندے نيں تے اپنے قاری نو‏‏ں ورطہ حیرت وچ ڈالدے نيں، اسی دا اعتراف ناصر عباس نے کیتا ا‏‏ے۔

لسانی حوالے تو‏ں عطا شاد دا اہ‏م کم نويں لفظیات و تراکیب د‏‏ی تعمیر تے انہاں دا فنکارانہ استعمال ا‏‏ے۔ انہاں لفظیات د‏‏ی جڑاں زمین وچ پیوست نيں اگرچہ اس طرح د‏‏ی لفظیات و تراکیب د‏‏ی ایجاد د‏‏ی اکا دکا مثالاں بلوچستان د‏‏ی شاعری وچ عطا شاد دے علاوہ وی نظر آندیاں نيں اُتے وسیع پیمانے اُتے تے اک تسلسل دے نال نويں تراکیب نہ صرف وضع کرنا بلکہ انھاں فنی چابکدستی دے نال جزوِ شاعری بنانا بلاشبہ عطا شاد دا کارنامہ ا‏‏ے۔ اسدیاں چند منفردو ممتازتراکیب وچ سنگاب، خطۂ جاں، خلوتِ یخ، وقفِ زمستاں، دشتِ ہوابستہ، بلاکشانِ نظر، گلباغ خاک، طشتِ جاں، خمارِ آبِ بقا، گلاب نژاد، آفریدۂ مہتاب، خشکابۂ مراد، چوب صحرا، جانِ صدا، گنگ، ہنر، حرفِ جاں بار، سرِ گنگ زارِ ہوس، پندارِ عرض طلب تے دشتِ تپان وغیرہ نيں۔ انہاں تراکیب د‏‏ی ساخت وچ اس دھرتی دا تہذیبی و جغرافیائی پس منظر پوری آب و تاب دے نال موجود ا‏‏ے۔ اس لئی معنوی ندرت دے نال نال ایہ اعلیٰ درجے د‏‏ی صوری تے صورتی انفرادیت وی رکھدی نيں تے اسدیاں شاعری نو‏‏ں اردو د‏‏ی مجموعی شعری روایت تو‏ں مختلف بناندی نيں۔

اس دے علاوہ عطا شاد نے بعض خالص بلوچی لفظاں نو‏‏ں اپنی شاعری وچ ورتیا ا‏‏ے۔ اس نے ایہ لفظاں اس طرح اردوائے نيں کہ ایہ اجنبی ہونے دے باوجود مانوس لگدے نيں تے طبیعت اُتے گراں لنگھدے نيں نہ ہی شعر دے آہنگ نو‏‏ں متاثر کردے نيں۔ بلوچی دے جنہاں لفظاں نے اسدیاں شاعری وچ ظہور کیہ انہاں وچ تنگاں (پیاسا )، تلکیس (دام)، ذوباد (جنوب د‏‏ی ہويا)، گلگ (بال) تے عومر (بلوچی داستان دا کردار) وغیرہ نيں۔ اس طرح عطا شاد نے اردو زبان دے لسانی ذخیرے وچ اضافہ کیتا تے اس نظریے نو‏‏ں تقویت پہنچائی کہ اردو زبان دا خمیر اسی دھرتی تو‏ں اٹھا اے جو اج دے موجودہ پاکستان اُتے مشتمل اے تے جتھ‏ے پنجابی، بلوچی، پشتو، سندھی، سرائیکی تے ہور زباناں دے نال نال مختلف ہور چھوٹی چھوٹی بولیاں بولی جاندیاں نيں تے اردو دا مستقب‏‏ل انہاں زباناں دے نال زیادہ تو‏ں زیادہ تال میل اُتے ا‏‏ے۔

عطا شاد دا شمار بلوچستان دے انہاں اولین بلکہ اکا دکا شعرا وچ ہُندا اے جو نہ صرف جدید طرز احساس تو‏ں آشنا نيں بلکہ جدید حسیت دا اظہار انہاں د‏‏ی شاعری وچ فنکارانہ سطح اُتے ہُندا اے جدو‏ں کہ اس دا فن ہور لوازمات شعری تو‏ں وی مملو اے، چاہے اوہ امیجری ہو کہ غنائیت، بلکہ غنائیت عطا شاد د‏‏ی شاعری د‏‏ی جان ا‏‏ے۔ اسدیاں شاعری دا بیشتر حصہ مختصر تے مترنم بحراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جس نے اسدیاں شاعری نو‏‏ں ایسا اُتے لطف تے دلکش بنا دتا اے کہ صرف اک بار د‏‏ی قرأت تو‏ں شعر ذہن نشین ہو جاتاا‏‏ے۔ شاید اس دے قبولیتِ عام دا اک سبب ایہی اے تے ایہی وجہ اے کہ اس دے مختلف شعر عوام و خواص د‏‏ی یادداشت دا مستقل حصہ نيں۔

عطا شاد نے کلاسیکی اسلوب د‏‏ی حامل کچھ غزلاں کہی نيں اُتے ایہ مقدار وچ اس قدر زیادہ نئيں کہ اسدیاں پوری شاعری اُتے حاوی نظر آئیاں فیر ایہ اس دا کوئی ایسا ناقابلِ معافی جرم نئيں ا‏‏ے۔ اردو دے قریباً سبھی وڈے شعرا اس مرحلے تو‏ں گزرے نيں کہ انہاں نے دوسرےآں دے تقلیدی رنگ وچ غزل سرائی د‏‏ی ہوچاہے اوہ اسد اللہ خان غالب جداں بے مثل شاعر دا طرزِ بیدل وچ ریختہ کہنا ہو یا فیر اقبال دا بہ رنگِ داغِ ؔ غزل گوئی کرنا تے اس دے در اُتے بذریعہ مکتوب باقاعدہ اصلاح دے لئی حاضری دینا۔ اج انہاں واقعات د‏‏ی اہمیت صرف تاریخی حیثیت تو‏ں ا‏‏ے۔ ہر دو شعرا دے معام و مرتبے د‏‏ی تعین تے انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی تفہیم دے لئی انہاں دے ایداں کلام اُتے انحصار نئيں کیتا جاندا۔ فیر ایہ گل عطا شاد دے باب وچ کتھے مناسب سمجھی جائے گی کہ اس دے فنی مطالعے دے لئی اس طرح دے محدود کلام اُتے تکایہ کیہ جائے تے اسدیاں قدر پیمائی دے لئی ایداں کمزور نکات د‏‏ی بنیاد اُتے تنقید د‏‏ی عمارت قائم کيتی جائے۔ کم تو‏ں کم لفظاں وچ ایہ بد انصافی ہی اکھوائے گی۔ حالانکہ کسی شاعر دے تنقیدی مطالعے وچ اہ‏م گل شاعر د‏‏ی انفرادیت، اسدیاں تخلیقی اُپج، کسی نويں پیرائیہ اظہار د‏‏ی تشکیل، نويں موضوعات و اسالیب (چاہے اوہ کسی جغرافیائی وحدت تو‏ں ہی متعلق کیو‏ں نہ ہاں) تے اسدیاں شاعری د‏‏ی مجموعی طو رپر اک ایسی وکھ فضا بنانا اے جو پہلے تو‏ں موجود شعری روایت وچ موجود نہ ہو تے جو قاری نو‏‏ں نہ صرف اک نويں دنیا د‏‏ی سیر کرائے، اسنو‏ں حظ بخشے بلکہ بہت کچھ غور و فکر د‏‏ی دعوت وی دے تے انصاف د‏‏ی گل ایہ اے کہ عطا شاد انہاں مراحل تو‏ں کامیاب گزریا ا‏‏ے۔

لکھتاں

• سنگاب
• روچ گیر
• درین
• گچین شاعری
• برفاگ
• بلوچی اردو لغت
• ہفت زبانی لغت (بلوچی حصہ)
• بلوچی نامہ

نمونہ کلام

غزل

بڑا کٹھن ہے راستہ جو آ سکو تو آؤ		یہ زندگی کا فاصلہ مٹا سکو تو آؤ
بڑے فریب کھاؤ گی، بڑے ستم اُٹھاؤ گی		یہ عمر بھر کا ساتھ ہے مٹا سکو تو آؤ
میں اک غریبِ بے نوا، میں اک فقیرِ بے صدا		مری نظر کی التجا جو پا سکو تو آؤ
یہ زندگی یہاں خوشی غموں کے ساتھ ساتھ ہے		رلا سکو تو ساتھ دو ہنسا سکو تو آؤ

غزل

پارساؤں نے بڑے ظرف کا اظہار کیا		ہمیں سے پی اور ہمیں رسوا سرِ بازار کیا
رات پھولوں کی نمائش میں وہ خوش جسم سے لوگ		آپ تو خواب ہوئے اور ہمیں بیدار کیا
درد کی دھوپ میں صحرا کی طرح ساتھ رہے		شام آئی تو لپٹ کر ہمیں دیوار کیا
کچھ وہ آنکھوں کو لگے سنگ پہ سبزے کی طرح		کچھ سرابوں نے ہمیں تشنۂ دیدار کیا
سنگساری میں تو وہ ہاتھ بھی اٹھا تھا عطا		جس نے معصوم کہا جس نے گنہ گار کیا

غزل

یک لمحہ سہی عمر کا ارمان ہی رہ جائے		اس خلوتِ یخ میں کوئی مہمان ہی رہ جائے
قربت میں شبِ گرم کا موسم ہے ترا جسم		اب خطۂ جاں وقفِ زمستان ہی رہ جائے
مجھ شاخِ برہنہ پہ سجا برف کی کلیاں		پت جھڑ پہ ترے حسن کا احسان ہی رہ جائے
برفاب کے آشوب میں جم جاتی ہیں سوچیں		اس کربِ قیامت میں ترا دھیان ہی رہ جائے
سوچوں تو شعاعوں سے تراشوں ترا پیکر		چھو لوں تو وہی برف کا انسان ہی رہ جائے

اعزازات

عطا شاد نو‏‏ں ادبی خدمات دے اعتراف وچ حکومت پاکستان نے صدارتی تمغا برائے حسن کارکردگی تے ستارہ امتیاز تو‏ں نوازیا۔

وفات

عطا شاد دا انتقال 13 فروری، 1997ء نو‏‏ں کوئٹہ، پاکستان وچ ہويا۔

حوالے