Jump to content

سرائیکی

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
سرائیکی
[سرائیکی] सराइकी
[سرائیکی] شاہ مکھی رسم الخظ وچ لکھیا ہويا
مقامپاکستان, بھارت,[۱] افغانستان[۲]
علاقہبنیادی طور اُتے سرائیکی وسیب
بولن والے
26 ملین[۳] (2017)[۴]
لہجے
ریاستی (ریاستی–بہاولپوری)
فارسی ابجد, لہندا گورمکھی, دیوناگری رسم الخط, لنگدی رسم الخظ
سرکاری حثیت
Regulated byکدرے وی نئيں
بولی کوڈ
ISO 639-3skr
Distribution of Pakistanis speaking Saraiki as a first language in 1998

سرائیکی سندھ دے اتلے پاسے دے علاقے چ بولی جاݨ والی اک بولی اے ۔ سندھ چ "سرو" اتلے تھاں نوں کہندے نیں ۔ لفظ "سرائیکی" سرو توں بݨیا اے ۔


سرائیکی (ہندی: सराइकी، انگریزی: Saraiki, Siraiki, Seraiki)، ہند یورپی زباناں نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں 25.9 ملین [۵] (2 کروڑ انسٹھ لکھ ) لوک بولنے والے نيں جو موجودہ جنوبی پنجاب، جنوبی خیبر پختونخوا، شمالی سندھ تے مشرقی بلوچستان وچ رہندے نيں۔ اس دے علاوہ بھارت وچ 109,000 لوک سرائیکی بولدے نيں[۶] جو تقسیم دے وقت ہجرت کرکے گئے سن ۔ اس طرح سرائیکی بولی بولنے والےآں د‏‏ی کل آبادی 26 ملین ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ سرائیکی تارکین وطن (زیادہ تر) مشرق وسطیٰ وچ وی نيں۔ افغانستان وچ وی کچھ ہندو سرائیکی دا قندھاری لہجہ بولدے نيں لیکن اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی تعداد نامعلوم ا‏‏ے۔ ایہ بلوچاں د‏‏ی تیسری وڈی بولی اے [۲][۷]۔

گریئرسن دے سروے چ اُتلا سندھ سرائیکی تھاں

[سودھو]

جارج گریئرسن نے 1928 وچ بولیاں دے اپݨے سروے وچ سندھ دیاں بولیاں دا ذکر کردیاں ہویاں دادو تے سہون دے اتلے پاسے (سرو) چ سرائیکی بولی دا ذکر کیتا اے تے سروے چ نقشا وی دکھایا گیا اے جیہدے وچ اُتلا سندھ سرائیکی بولی دا تھاں اے ۔

سرائیکی بولی دا علاقا

[سودھو]

سرائیکی صوبہ سندھ دے اتلے تھاں چ ضلع شکار پور ، ضلع جیکب آباد ، ضلع کشمور ، ضلع قمبر-شہداد کوٹ ، ضلع گھوٹکی ، ضلع خیرپور ، ضلع نوشہرو فیروز ، ضلع لاڑکاݨا ، ضلع سکھر تے ضلع دادو چ بولی جاندی اے تے بلوچستان دے ضلع جھل مگسی، ضلع جعفر آباد، ضلع نصیر آباد تے ضلع صحبت پور وچ وی بولی جاندی اے ۔

سرائیکی نوں سندھ چوں لیا کے پنجاب تے سرحد چ تھوپݨ دا جتݨ

[سودھو]

پاکستان بݨݨ توں مگروں 6 اپریل 1962 نوں ملتان وچ اک اکٹھ چ سندھی قوم پرستاں دے تھاپڑے نال اِنڈس دریا دے نال نال لہندے پاسے راجن پور توں ڈیرا اسماعیل خان تے ٹانک تک دی پٹی چ بولی جاݨ والی بولی ہندکی نوں سندھ دی سرائیکی دا نام دتا گیا تے فیر پنجاب دے دوآباں چ بولی جاݨ والی پنجابی پڑبولی ملتانی تے بہاولپور ریجن دے لہندے پاسے چ بولی جاݨ والی پنجابی دی ریاستی پڑبولی نوں وی جاݨ بُجھ کے سندھ دی سرائیکی بولی دے لپیٹے چ لیݨ دا جتݨ کیتا گیا ۔ ایہ کچا کم سی ۔ ایہدی کوئی نیوں نئیں سی ۔ سندھی قوم پرست سندھ وچ بولی جاݨ والی سرائیکی نوں پچھاڑݨ تے مٹاوݨ دیاں کوششاں کر کے وچکارلے سندھ دی سندھی بولی نوں سرائیکی بولݨ والے وسنیکاں اُتے تھوپݨ دی کوشش کر دے رہندے نیں ۔

سندھ وچ سرائیکی ادب

[سودھو]

سرائیکی دے سِر کڈھویں شاعر سچل سرمست نیں ۔ اوہناں دا مزار ضلع خیرپور وچ اے ۔ ایس توں علاوا قادر بخش بیدل (روہڑی) ، تاج محمد امروٹی (خیرپور) تے حمل فقیر وڈے نام نیں ۔

بولی تے اس دے لہجے

[سودھو]
ملتانی بولی (Linguistic survey of India 1881–1882)

برصغیر اک ایسا خطہ اے جتھے اُتے کئی زباناں بولی جاندیاں نيں جنہاں وچ سندھی، ہندی،اردو، پنجابی وغیرہ شامل نيں جو آپس وچ نسلی تے شناختی تنازعات پیدا کردی اے کیونجے ایہ تمام اک بولی د‏‏ی بجائے لہجے دے تنازعے وچ شامل نيں۔ انہاں تمام زباناں د‏‏ی اپنی اک معیاری شکل اے جنہاں وچ انہاں دا ادب لکھیا گیا ا‏‏ے۔۔[۸] سرائیکی دا ذکر سب تو‏ں پہلے 1947ء وچ پاکستان دے قیام دے بعد اک مقامی لسانی پارٹی نے وکھ صوبے دے قیام دے مطالبے اُتے کيتا۔[۹]:838[۱۰] پاکستان وچ سرائیکی بولی بولنے والےآں د‏‏ی مردم شماری پہلی بار 1981ء وچ کيتی گئی۔[۱۱]:46. اس دے برعکس سرائیکی نو‏‏ں پنجابی دا اک لہجہ وی سمجھیا جاندا رہیا اے کیونجے سرائیکی فقرے د‏‏ی ساخت، بناوٹ وغیرہ بالکل ماجھی پنجابی ورگی اے ايس‏ے وجہ تو‏ں کئی مقامی ماہر لسانیات نے سرائیکی نو‏‏ں پنجابی دا اک لہجہ ہی کہیا اے جنہاں وچ دلائی، دے نریندر، گل، ہرجیت سنگھ گل، اے ہینری، گلیسن (جونیئر)، کؤل، این اومکر، سِیا مدُھو بالا، افضل احمد چیمہ، عامر ملک، امر ناتھ شامل نيں۔[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵] نا صرف مقامی بلکہ جدید لسانیات دے ادارے جداں یوایس نیشنل ایڈوائزری کمیٹی، یو سی ایل اے لینگویج میٹیریل پروجیکٹ دے نال نال جدید لسانیات دے ماہر لمبرٹ ایم سرہونے، مریم ٹی ٹینوئی، سسان ایف ہینسونؤ، کارڈونا تے نٹالیا اِونوونا ٹولسٹایاوغیرہ نے وی سرائیکی نو‏‏ں پنجابی دا اک لہجہ کہیا ا‏‏ے۔[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]

صوبہ سندھ دے 10 شمالی ضلعے وچ جتھے سرائیکی بولی جاندی اے اوتھ‏ے سرائیکی نو‏‏ں پنجابی د‏‏ی بجائے سندھی دا اک لہجہ کہیا جاندا رہیا اے، اس دے علاوہ سرائیکی اردو د‏‏ی ابتدائی شکل اے اس اُتے وی بحث ہوئے چک‏ی اے کیونجے مسلماناں نے ملتان تک دے علاقہ نو‏‏ں فتح کرکے ملتان نو‏‏ں سندھ دا دار الخلافہ بنایا سی۔[۲۰]

بھارت د‏‏ی رہنے والی اک سرائیکی لڑکی

اشتقاق

[سودھو]

سرائیکی لفظ دے اشتقاق دے متعلق کافی متضاد تحقیقات نيں۔ سرائیکی لفظ سنسکرت دے سؤوِریا [۲۱] تو‏ں بنا اے جو قدیم ہند وچ اک سلطنت سی جس دا ذکر ہندوواں د‏‏ی مقدس کتاب مہا بھارت وچ وی ا‏‏ے۔ کی دا لاحقہ لگانے تو‏ں ایہ لفظ سؤوِریاکی بن گیا۔ اس دے بعد بولنے د‏‏ی آسانی دے لئی و د‏‏ی آواز ہٹا دتی گئی جس لفظ سرائیکی بنا دتا گیا۔ اس دے علاوہ جارج ابراہ‏م گریسن نے لفظ سرائیکی نو‏‏ں سندھی دے اک لفظ سِرو کی بگڑی ہوئی یا سدھری ہوئی شکل دسیا جس دے معنی شمالی کے نيں کرسٹوفر شیکل[۱۰]:388 نے جارج ابراہ‏م گریسن د‏‏ی تحقیق نو‏‏ں غلط کہیا ا‏‏ے۔ اک ہور تحقیق دے مطابق سرائیکی لفظ سرای تو‏ں بنا ا‏‏ے۔

ڈیرہ غازیخان

سرائیکی علاقے

[سودھو]
پاکستانی زباناں Pakistani languages map

پنجاب، بلوچستان خیبرپختونخواہ تے سندھ وچ پنجابی، بلوچی تے سندھی دے نال نال سرائیکی بولنے تے سمجھنے والے موجود نيں۔

بلوچستان (جزوی آبادی)

[سودھو]
  • ضلع موسیٰ خیل: تحصیل درگ دا ادھا علاقہ، تحصیل راڑہ شم
  • ضلع بارکھان:
  • ضلع نصیر آباد: دیرہ مراد جمالی، تمبو، چھتر
  • ضلع جعفرآباد: دیرہ اللہ یار، گنداخہ، اوستہ محمد
  • ضلع صحبت پور: صحبت پور، مانجی پور، ہَیروی، فرید آباد
  • ضلع جھل مڳسی: جھل مگسی، گنداواہ، میر پور سب تحصیل
  • ضلع لہڑی: صدر مقام بختیار آباد، لہڑی، بھاڳ
  • ضلع کچھی(بولان): ڈھاڈر، مچھ، سَنی، کھتن، بالا ناڑی

پنجاب (اکثریت‏ی ضلعے)

[سودھو]

خیبر پختونخوا (اکثریت‏ی ضلعے)

[سودھو]

سندھ (جزوی آبادی)

[سودھو]

سرائیکی بولی وچ قرآن شریف دے ترجمے[۲۲]

[سودھو]

سرائیکی ڈکشنریاں

[سودھو]
  • سرائیکی ڈکشنری از شوکت مغل
  • سرائیکی ڈکشنری از پروفیسر دلشاد کلانچوی
  • ملتانی ہندی شبدکوش از رانا پرتاب سنگھ گنوری

سرائیکی گرائمر د‏‏یاں کتاباں

[سودھو]

شاعری

[سودھو]

سرائیدی ميں تقریبا ڈیڑھ ہزار سال د‏‏ی شاعری موجود ا‏‏ے۔ کچھ مشہور سرائیکی شاعر دے ناں درج ذیل نيں:-

موسیقار

[سودھو]

ادبی کلاسیک

[سودھو]
  • ہیر دمودر
  • کمال کہانی
  • سیف الملوک از مولوی لطف علی
  • دیوان فرید
  • نور نامہ
  • پندھیڑو از جہانگیر مخلص
  • سرائیکی وسیب از ظہور دھریجہ

نامور سرائیکی ادیب، دانشور، صحافی تے نثر نگار

[سودھو]

سرائیکی قوم پرست جماعتاں

[سودھو]
  • پاکستان سرائیکی قومی اتحاد
  • پاکستان سرائیکی پارٹی
  • ‎سرائیکستان ڈیموکریٹک پارٹی‎
  • ہمدرد سرائیکی پارٹی
  • سرائیکی صوبہ موومنٹ
  • سرائیکی فاؤنڈیشن پاکستان
  • جنوبی پنجاب صوبہ محاذ
  • سرائیکی ملت پارٹی
  • نیشنل سرائیکی پارٹی
  • سرائیکی ساہتیہ سنگم، بھارت
  • سرائیکستان قومی کونسل
  • سرائیکی اتحاد، کراچی
  • عوامی سرائیکی پارٹی
  • سرائیکستان قومی موومنٹ
  • سرائیکی فرنٹ

تناسب

[سودھو]
فائل:Dialects Of Punjabi Urdu.jpg
پنجابی تے سرائیکی دے لہجے

ذیل وچ پنجابی تے سرائیکی (ملتانی، ریاستی، ڈیروی لہجاں اُتے مشتمل) بولنے والے ضلعے د‏‏ی لسٹ ا‏‏ے۔

ضلع آبادی پنجابی% سرائیکی % ہور %
وہاڑی 2,090,000 82.9 11.4 5.7
خانیوال 2,068,000 81.2 11.6 7.2
ملتان 3,116,000 21.64 60.67 17.69
بہاولپور 2,433,000 28.4 64.3 7.3
رحیم یار خان 3,141,000 27.3 62.6 10.1
میانوالی 1,056,000 74.2 12.0 13.8
اوکاڑہ 2,233,000 98.99 0.01 1.00
ساہیوال 1,843,000 98.10 0.01 1.89
بہاولنگر 2,062,000 95.2 3.1 1.7
لودهراں 1,171,000 18.6 69.6 11.8
مظفرگڑھ 2,635,000 7.4 86.3 6.3
لیہ 1,122,000 34.6 62.3 3.1
بھکر 1,051,000 20.0 73.0 7.0
ڈی جی خان 1,643,000 16.5 80.3 3.2
راجن پور 1,103,000 13.3 75.8 10.9
چکوال 1,083,000 97.7 0.2 2.1
چنیوٹ 965,000 95.9 0.8 3.3
حافظ آباد 832,000 96.80 0.01 3.19
خوشاب 950,712 90.9 7.8 1.3
منڈی بہاؤالدین 1,161,000 95.9 0.1 4.0
پاکپتن 1,287,000 92.2 0.8 7.0
سرگودھا 2,666,000 95.96 0.01 4.03
ٹوبہ ٹیک سنگھ 905,580 98.99 0.01 1.00
جھنگ 2,834,000 95.9 0.8 3.3

سرائیکی وسیب د‏‏ی ذاتاں

[سودھو]

سرائیکی خطہ وچ اکثریت‏ی نسلی سرائیکی گوتھاں دے نال نال مختلف نسلاں د‏‏ی ذاتاں تے قبیلے رہندے نيں جو سرائیکی زبان، رسوم تے رواج تے سبھیاچار د‏‏ی پہچان نيں۔ سرائیکی وسیب د‏‏ی ذاتاں د‏‏ی درجہ بندی مندجہ ذیل طریقے نال کيتی جا سکدی اے .

حوالے

[سودھو]

سانچہ:Incubator

  1. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  2. ۲.۰ ۲.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  3. https://www.ethnologue.com/language/skr
  4. Nationalencyklopedin "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007
  5. https://www.ethnologue.com/language/skr
  6. https://www.ethnologue.com/language/skr
  7. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  8. Bailey, Rev. T. Grahame. 1904. Panjabi Grammar. Lahore: Punjab Government Press.
  9. Rahman, Tariq. 1997. Language and Ethnicity in Pakistan. Asian Survey, 1997 Sep., 37(9):833-839.
  10. ۱۰.۰ ۱۰.۱ Shackle, C. 1977. Saraiki: A Language Movement in Pakistan. Modern Asian Studies, 11(3):379-403.
  11. Javaid, Umbreen. 2004. Saraiki political movement: its impact in south Punjab. Journal of Research (Humanities), 40(2): 55–65. Lahore: Faculty of Arts and Humanities, University of the Punjab. (This PDF contains multiple articles from the same issue.)
  12. Dulai, Narinder K. 1989. A Pedagogical Grammar of Punjabi. Patiala: Indian Institute of Language Studies.
  13. Gill, Harjeet Singh Gill and Henry A. Gleason, Jr: A Reference Grammar of Punjabi: Patiala University Press
  14. Koul, Omkar N. and Madhu Bala :Punjabi Language and Linguistics: An Annotated Bibliography: New Delhi: Indian Institute of Language Studies
  15. Malik, Amar Nath, Afzal Ahmed Cheema : 1995 : The Phonology and Morphology of Panjabi: New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers
  16. The Indo-Aryan Languages – Google Livres
  17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  18. Lambert M Surhone, Mariam T Tennoe, Susan F Henssonow:2012:Punjabi Dialects:Beta script publishing:6134873527, 9786134873529
  19. http://books.google.com.pk/books?id=BmA9AAAAIAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
  20. Itagi, N. H. (1994). Spatial Aspects of Language. Central Institute of Indian Languages, 70. ISBN 81-7342-009-2. 
  21. A.H. Dani, Sindhu-Sauvira: A glimpse into the early history of Sind In Hameeda Khusro (ed), Sind Through The Centuries (Karachi: Oxford University Press, 1981) pp. 35-42
  22. Wp/skr/قرآن شریف دے ترجمے - Wikimedia Incubator
  23. Small Steps Higher Ambitions

سانچہ:پاکستان دی زبانیں سانچہ:پنجابی دے لہجے سانچہ:پنجاب (پاکستان) دے موضوعات سانچہ:ہند ایرانی زبانیں سانچہ:ہند آریائی زبانیں



حوالے

[سودھو]


ہوردیکھو

[سودھو]