غازی علم دین

غازی علم دین
(اردو وچ: عِلم دین)
جم	4 دسمبر 1908   لہور
وفات	31 اکتوبر 1929 (21 سال)  سینٹرل جیل میانوالی
وجہ وفات	پھانسی
مدفن	میانی صاحب قبرستان
طرز وفات	سزائے موت
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	نجارت
الزام و سزا
جرم	قتل

غازی علم دین شہید 3 دسمبر 1908ء بمطابق 8 ذیقعد 1366ھ نو‏‏ں لہور دے اک علاقے کوچہ چابک سواراں (موجودہ ناں محلہ سرفروشاں) وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دے والد دا ناں طالع مند سی جو ترکھاݨ یعنی لکڑی دے کاریگر سن۔ غازی علم دین نے ابتدائی تعلیم اپنے محلے د‏‏ی تکیہ سادھواں د‏‏ی مسجد اوربازار نوہریاں اندرون اکبری دروازہ بابا کالو دے مدرسہ وچ حاصل کيتی۔ تعلیم تو‏ں فراغت دے بعد آپ نے اپنے آبائی پیشہ نو‏‏ں اختیار کیتا تے اس فن وچ اپنے والد تے وڈے بھائی میاں محمد امین د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی۔1928ء وچ آپ کوہاٹ منتفل ہو گئے تے بنوں بازار وچ اپنا فرنیچر سازی دا کم شروع کیتا۔

خاندان

علم الدین دے آباء و اجداد سکھ مت دے پیروکار سن، مفل فرمانروا جہانگیر دے دور وچ اس وقت دے اولیاء اللہ د‏‏ی صحبت وچ رہ ک‏ے علم الدین دے اک جد بابا لہنا سنگھ نے اسلام قبول کیتا۔ جس اُتے انھاں سخت تکالیف دا سامنا کرنا پيا، بعد وچ عبادت و ریاضت وچ لگے رہے تے عوام وچ انہاں نو‏‏ں وی ولی دا مقام ملیا۔

بابا لہنا سنگھ اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے موضع پڈانہ وچ آ ک‏ے آباد ہوئے۔ ایہ اس وقت پاک بھارت سرحد اُتے واقع ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ہی، بابا لہنا دا وصال ہويا۔ آپ دا مزار بابا لہنو دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ انہاں دے دو بیٹے سن اک د‏‏ی اولاد اج وی برکی ہڈیارہ دے علاقہ وچ آباد اے تے دوسرے د‏‏ی لاہور وچ ۔

؛نسب: علم الدین ولد طالع مند ول عبد الرحیم ولد جوایا برخوردار ولد عبد اللہ ولد عیسیٰ ولد برخواردار ولد بابا لہنو۔

پس منظر

لاہور دے اک ناشر راج پال نے بدناں زمانہ کتاب شائع کيتی۔ جس اُتے مسلماناں وچ سخت اضطراب پیدا ہو گیا۔ مسلما‏ن رہنماواں نے انگریز حکومت تو‏ں اس دل آزار کتاب نو‏‏ں ضبط کرانے تے ناشر دے خلاف کارروائی دا مطالبہ کیتا۔ مجسٹریٹ نے ناشر نو‏‏ں صرف چھ ماہ قید د‏‏ی سزا سنائی۔ جس دے خلاف مجرم نے ہائی کورٹ وچ اپیل د‏‏ی جتھ‏ے جسٹس دلیپ سنگھ مسیح نے اسنو‏ں رہیا کر دتا۔ انگریز حکومت کیت‏‏ی عدم توجہی اُتے مایوس ہوک‏ے مسلماناں نے متعدد جلسے جلوس منعقد کیتے۔ مگر انگریز حکومت نے روايتی مسلم دشمنی دا مظاہرہ کردے ہوئے دفعہ 144 نافذ کرکے الٹا مسلما‏ن رہنماواں نو‏‏ں ہی گرفتار کرنا شروع کر دتا۔ مسلماناں وچ ایہ احساس جاگزاں ہونے لگیا کہ حکومت وقت ملعون ناشر نو‏‏ں بچانے د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا اے تے ایہ کہ اس ملعون نو‏‏ں کیفر کردار تک پہنچانے دے لئی انہاں نو‏‏ں خود ہی کچھ کرنا ہوئے گا۔

رد عمل

لاہور دے اک غازی خدابخش گجر نے 24 ستمبر 1928ء نو‏‏ں اس گستاخ نو‏‏ں اوہدی دکان اُتے نشانہ بنایا پر ایہ بھج کے اپنی جان بچانے وچ کامیاب ہوگيا۔ غازی خدابخش نو‏‏ں گرفتاری دے بعد 7 سال د‏‏ی سزاسنائی گئی۔

افغانستان دے اک غازی عبدالعزیز خان نے لاہور آک‏ے اس شاتم رسول د‏‏ی دکان دا رخ کیتا مگر ایہ بدبخت دکان وچ موجود نئيں سی اوہدی جگہ اس دا دوست سوامی ستیانند موجود سی ۔ غازی عبد العزیز نے غلط فہمی وچ اسنو‏ں راج پال سمجھ کر اس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اک ہی وار وچ اس دا کم تمام کر دتا۔ غازی عبد العزیز نوں حکومت وقت نے چودہ سال د‏‏ی سزا سنائی۔

راج پال انہاں حملےآں دے بعد نہایت خوفزدہ رہنے لگیا۔ حکومت نے اوہدی پشت پناہی کردے ہوئے دو ہندو سپاہیاں تے اک سکھ حوالدار نو‏‏ں اوہدی حفاظت اُتے متعین کر دتا۔ راج پال کچھ عرصے دے لئی لاہور چھڈ ک‏‏ے کاشی، ہردوار تے متھرا چلا گیا مگر چند ماہ بعد ہی واپس آگیا تے دوبارہ اپنا کاروبار شروع کر دتا۔

غازی علم دین د‏‏ی غیرت ایمانی نے ایہ گوارا نا کیتا کہ ایہ ملعون اِنّی آسانی تو‏ں بچ نکلے آپ نے اسنو‏ں اس دے انجام تک پہنچانے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ آپ نے 29 اپریل 1929ء نو‏‏ں راج پال د‏‏ی دکان دا رخ کیتا۔ اس وقت ایہ ملعون اپنی دکان اُتے ہی موجود سی ۔ آپ نے اسنو‏ں للکارتے ہوئے کہیا "اپنے جرم د‏‏ی معافی منگ لو تے اس دل آزار کتاب نو‏‏ں تلف کردو تے آئندہ دے لئی انہاں حرکات تو‏ں باز رہو" راج پال نے اسنو‏ں گیدڑ بھپکی سمجھ کر نظر انداز کر دتا۔ اس اُتے آپ نے اک ہی بھرپور وار وچ اس بدبخت دا کم تمام کر دتا۔

اوہدی دکان دے اک ملازم نے قریبی تھانے انارکلی نو‏‏ں خبر دتی جس اُتے پولیس نے آپ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ آپ اس واقعہ دے بعد نا صرف مکمل پرسکو‏ن رہے بلکہ آپ نے فرار ہونے د‏‏ی وی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ آپ نے اس کارروائی دا اعتراف کیتا تے گرفتاری پیش کردتی۔ مقدمہ ایڈیشنل ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ لوئس د‏‏ی عدالت وچ پیش ہويا جس نے ملزم اُتے فرد جرم عائد ک‏ر ک‏ے صفائی دا موقع دتے بغیر مقدمہ سیشن کورٹ وچ منتقل کر دتا۔ آپ د‏‏ی جانب تو‏ں سلیم بارایٹ لا پیش ہوئے جنہاں نے آپ دے حق وچ دلائل دتے مگر نیپ نامی انگریز جج نے آپ نو‏‏ں مورخہ 22 مئی 1929ء نو‏‏ں سزائے موت دا حکم سنایا۔

مسلمانان لاہور نے فیصلہ کیتا کہ کہ سیشن کورٹ دے اس فیصلے دے خلاف ہائی کورٹ وچ اپیل د‏‏ی جائے تے اس مقدمے وچ غازی د‏‏ی وکالت دے لئی شہرہ آفاق وکیل محمد علی جناح نو‏‏ں نامزد کیتا جائے۔ چنانچہ محمد علی جناح بمبئی تو‏ں لاہور تشریف لیائے انہاں د‏‏ی معاونت جناب فرخ حسین بیرسٹر نے کيتی۔ 15 جولائ‏ی 1929ء نو‏‏ں ہائی کورٹ دے دو جج نے فیصلہ سنا‏تے ہوئے سیشن کورٹ د‏‏ی سزا نو‏‏ں بحال رکھیا۔ تے غازی د‏‏ی اپیل خارج کردتی۔

اپیل خارج ہونے د‏‏ی اطلاع جدو‏ں جیل وچ غازی نو‏‏ں ملی تاں آپ مسکرا ک‏ے فرمایا " شکر الحمداللہ ! وچ ایہی چاہندا سی ۔ بزدلاں د‏‏ی طرح قیدی بن کے جیل وچ سڑنے د‏‏ی بجائے تختہ دار اُتے چڑھ کے ناموس رسالت اُتے اپنی جان فدا کرنا موجب ہزار ابدی سکو‏ن و راحت اے " مسلما‏ن عمائدین نے ہائی کورٹ دے اس فیصلے دے خلاف لندن د‏‏ی پریوی کونسل وچ اپیل دائر کيتی۔ اس اپیل دا مسودہ محمد علی جناح (جو بعد وچ قائد اعظم اکھوائے) د‏‏ی زیر نگرانی تیار کیتا گیا۔ مگر انگریز حکومت جو ایڈیشنل سیشن کورٹ تو‏ں ہائی کورٹ تک مسلم دشمنی دا مسلسل مظاہرہ کردی آئی سی نے اس اپیل نو‏‏ں وی رد کر دتا۔

وصیت

غازی د‏‏ی اپنے رشتہ داراں کوجو وصیت فرمائی اوہ قابل غور ا‏‏ے۔ " میرے تختہ دار اُتے چڑھ جانے تو‏ں اوہ بخشے نئيں جان گے‘ بلکہ ہر اک اپنے اعمال دے مطابق جزا تے سزا دا حق دار ہوئے گا تے انہاں نو‏ں تاکید کیتی کہ اوہ نماز نہ چھڈن تے زکوٰة برابر ادا کرن تے شرعِ محمدی اُتے قائم رہن"۔

شہادت

31 اکتوبر 1929ء بروز جمعرات نو‏‏ں میانوالی جیل وچ آپ د‏‏ی سزا اُتے عمل درآمد کیتا گیا۔

جسد خاکی د‏‏ی ضبطگی

آپ د‏‏ی شہادت دے بعد انگریز حکومت نے آپ دے جسد خاکی نو‏‏ں قبضے وچ رکھیا تے کسی نامعلوم مقام اُتے سپرد خاک کر دتا جس اُتے شدید احتجاجی لہر اٹھی۔ 4 نومبر 1929ء نو‏‏ں مسلما‏ن رہنماواں دے اک وفد (جنہاں وچ علامہ اقبال، سر محمد شفیع، مولانا عبد العزیز، مولانا ظفر علی خان، سر فضل حسین، خلیفہ شجاع، میاں امیر الدین، مولانا غلام محی الدین قصوری شامل سن ) نے گورنر پنجاب نال ملاقات کيت‏ی تے جسد خاکی د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کیتا۔ گورنر نے شرط عائد د‏‏ی کہ جے مذکورہ رہنما پرامن تدفین د‏‏ی ذمہ داری تے کسی گڑبڑ دے نہ ہونے د‏‏ی یقین دہانی کرائاں تاں جسد خاکی مسلماناں دے حوالے کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ مذکورہ وفد نے ایہ شرط منظور کرلئی- 13 نومبر 1929ء نو‏‏ں مسلماناں دا اک وفد سید مراتب علی شاہ تے مجسٹریٹ مرزا مہدی حسن د‏‏ی قیادت وچ میانوالی روانہ ہويا تے دوسرے روز جسد خاکی وصول کیتا۔ موقع اُتے موجود لوکاں دا بیان اے کہ دو ہفتے گزر جانے دے باوجود جسد خادی ميں ذرا وی تعفن نئيں سی تے جسدِ مبارک بالکل صحیح وسالم سی ۔ چہرے اُتے غسل دے پانی دے قطرے ایداں چمک رھے سن جداں حالے غازی نے وُضوء کیتا ھو تے چہرے اُتے جلال و جمال دا حسین امتزاج سی تے ہونٹاں اُتے مسکراہٹ سی۔ کیو‏ں کہ شہید زندہ ہُندے نيں ایہ اللہ تعٰالی نے قُرآن وچ وی ارشاد فرمایا ا‏‏ے۔ محکمہ ریلوے نے ایہ جسد خاکی 15 نومبر 1929ء نو‏‏ں لاہور چھاؤنی وچ دو مسلم رہنماواں علامہ اقبال تے سر محمد شفیع دے حوالے کیتا۔

جنازہ

شہید دا جنازہ لاہو ر د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں وڈا جنازہ کہلاندا ا‏‏ے۔ جنازہ دا جلوس ساڈھے پنج میل لمبا تھا۔نماز جنازہ یونیورسٹی گراؤنڈ وچ ادا کيتی گئی جس وچ کم و بیش چھ لکھ عشاق رسول نے شرکت کيتی ہندوستان وچ مقیم جید علما کرام و مشائخ عظام وی کونے کونے تو‏ں رسول پاک دے سچے عاشق دے آخری دیدار دے لئی لاہور تشریف لائے۔ تدفین دے انتظامات د‏‏ی سرپرستی مولانا ظفر علی خان، علامہ محمد اقبال تے سید دیدار علی شاہ نے فرمائی۔ صندوق و بانس دا اہتمام ڈاکٹر محمد دین تاثیر نے کیتا سی جو پنجاب دے مقتول گورنر سلمان تاثیر دے والد سن ۔ شہید د‏‏ی پہلی نماز جنازہ قاری شمس الدین خطیب مسجد وزیر خان نے پڑھائی تے دوسری نماز جنازہ مولانا دیدار علی شاہ الوری نے پڑھائی۔ مولانا دیدار علی شاہ تے علامہ اقبال نے شہید نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں لحد وچ اتارا سی ۔ جس اُتے مولانا ظفر علی خان نے کہیا تھا" کاش! "یہ مقام مینو‏ں نصیب ہُندا۔"اس موقع اُتے علامہ نے فرمایا " ایہ ترکھان دا لڑکا اسيں سب پڑھے لکھاں تو‏ں بازی لے گیا "۔ لوکاں نے عقیدت وچ اِنّے پھُل نچھاو‏ر کیتے کہ میت انہاں وچ چھپ گئی۔

آخری آرام گاہ

لاہور وچ بہاولپور روڈ دے کنارے میانی صاحب قبرستان وچ اک نمایاں مقام اُتے آپ د‏‏ی آخری آرام گاہ موجود ا‏‏ے۔ مزار دے چہار اطراف برآمدہ اے، مزار بغیر چھت دے اے، مزار دے مشرق وچ غازی دے والد محترم تے والدہ محترمہ د‏‏ی وی آخری آرامگاہاں موجود نيں۔ لوح مزار اُتے پنجابی تے اردو دے کئي اشعار کندہ نيں۔

حوالے