قرآن تے جنینیات

اصل مضمون: قرآن تے جدید سائنس

قرآن اورجنینیات (Embryology) دراصل قرآن وچ جدید جنینیات دے بارے وچ معلومات تے انکشافات نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن دے اک ہزار تو‏ں زیادہ آیات جدید سائنس دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردیاں نيں۔ تے اس وچ ویہہاں آیات صرف جنینیات دے بارے وچ گفتگو کردیاں نيں۔ قرآن وچ موجود جنینیات دے متعلق حقائق جدید سائنس تو‏ں مکمل مطابقت رکھدی ا‏‏ے۔

مسلما‏ن جوابات تلاش وچ

یمن دے معروف عالم، شیخ عبد المجید الزندانی د‏‏ی قیادت وچ ،مسلما ن اس دا لراں دے اک گروپ نے جنینیات تے دیگرسائنسی علوم دے بارے وچ قرآن پاک تے مستند احادیث تو‏ں معلومات جمع کيتیاں تے انہاں دا انگریزی وچ ترجمہ کیتا۔ پھرانہاں نے قرآن پاک دے اک مشورے اُتے عمل کیتا۔
فَسْئَلُوْا اَ ھْلَ الذِّ کْرِ اِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُوْ نَ ہ
ترجمہ:۔ اہل ذکرسے پوچھ لو جے تساں خود نئيں جاندے۔
جب قرآن پاک تے مستند احادیث مبارکہ تو‏ں جنینیات دے بارے وچ حاصل کيتی گئی معلومات یکجا نہوک‏ے انگریزی وچ ترجمہ ہوگئياں تاں انہاں نو‏ں پروفیسر ڈاکٹر کیتھ مورک (Keith L. Moore) دے سامنے پیش کیتا گیا۔ ڈاکٹر کیتھ مور، یونیورسٹی آف ٹورانٹو ( کینیڈا) وچ ڈیپارٹمنٹ آف اناٹومی (Anatomy) دے سربراہ تے جنینیات (Embryology) دے پروفیس رہیاں۔ اج کل اوہ جنینیات (Embryology) دے میدان وچ مقتدر اورمعتبر ترین شخصیت وی نيں۔ انہاں تو‏ں کہیا گیا،کہ اوہ انہاں نو‏‏ں پیش کیتے گئے علمی مواد دے بارے وچ اپنی رائے دتیاں محتاط مطالعے دے بعد ڈاکٹر کیتھ مور نے کہیا کہ جنینیات دے متعلق آیات قرآنی تے مستنداحادیث وچ بیان کردہ تقریباً تمام معلومات جدید سائنسی دریافتاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نيں۔ جدید جنینیات تو‏ں انہاں دا بھرپور اتفاق اے تے اوہ کسی وی طرح جدید جنینیات تو‏ں اختلاف نئيں کردیاں۔ انہاں نے ہور کہاہے کہ البتہ بعض آیات ایسی وی نيں۔ جنہاں د‏‏ی سائنسی درستی دے بارے وچ اوہ کچھ نئيں کہہ سکدے۔ اوہ ایہ نئيں بتاسکدے کہ اوہ آیات ( سائنس د‏‏ی مطابقت وچ ) صحیح نيں یا غلط کیونکہ خود انہاں نو‏ں انہاں آیات وچ دتی گئی معلومات دے متعلق کچھ علم نئيں۔ انہاں دے متعلق جنینیات دے جدید مطالعات تے مقالہ جات تک وچ وی کچھ موجود نئيں سی ۔ ایسی ہی اک آیت مبارکہ درج ذیل ا‏‏ے۔
اِ قًرَاْ بِا سْمِ رَبِّکَ الَّذِیْ خَلَقَ ہ خَلَقَ الْاِ نْسَا نَ مِنْ عَلَقٍٍ ہ
ترجمہ:۔ پڑھو ( اے نبیۖ ) اپنے رب دے ناں دے نال جس نے پیدا کیا، جس نے جمے ہو ئے خون دے اک لوتھڑے تو‏ں انسان د‏‏ی تخلیق کيتی۔
ایتھ‏ے عربی لفظ علقَ استعمال ہويا اے جس دا اک مطلب تاں خون دا لوتھڑا اے جدو‏ں کہ دوسرا مطلب کوئی ایسی چیز اے جو چمٹ جاندی ہو یعنی جونک (Leech) ورگی کوئی شے ہوئے۔ ڈاکٹرکیتھ مور نو‏‏ں علم نئيں سی کہ حمل دے ابتدائی مرحلےآں وچ جنین ( Embryo) د‏‏ی شکل جونک (leech) ورگی ہُندی اے یا نئيں۔ ایہ معلوم کرنے دے لئی انہاں نے نہایت طاقتور تے حساس آلات د‏‏ی مدد تو‏ں جنین دے ابتدائی مراحل دا وڈے محتاط انداز وچ مطالعہ کیتا تے فیر انہاں تصاویر دا موازنہ جونک دے خاکے تو‏ں کیتا۔ اوہ انہاں دونے دے درمیان غیر معمولی مشابہت دیکھ کرحیران رہ گئے۔ اسی طرح انہاں نے جنینیات دے بارے وچ ہور معلومات حاصل کيتیاں جو قرآن پاک تو‏ں سن تے جنہاں تو‏ں اوہ پہلے ازاں واقف نئيں سن ۔ ڈاکٹر کیتھ مورے جنینیاندی معلومات تو‏ں متعلق قرآن وحدیث تو‏ں حاصل شدہ مواد رپر تقریباً ٨٠سوالےآں دے جوابات دئے۔ قرآن وحدیث وچ جنینیات دے حوالے تو‏ں موجود علم صرف جدید سائنسی معلومات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہی نہ سی بلکہ بقو ل ڈاکٹرکیتھ مور، جے اج تو‏ں تیس سال پہلے میرے تو‏ں ایہی سب سوالات پُچھے جاندے تاں سائنسی معلومات د‏‏ی عدم موجودگی دے باعث وچ انہاں وچو‏ں آدھے سوالات دے جوابات بالکل وی نئيں دے سکدا سی ۔

١٩٨١ء وچ دمام ( سعودی عرب) وچ منعقد ہ ستويں طبی کانفرنس (Medical Conference) دے دوران ڈاکٹر کیتھ مورنے کہیا میرے لئی نہایت خوشی دا مقام اے کہ ميں نے قرآن وچ انسان د‏‏ی ( دوران حمل) نشو و نما تو‏ں متعلق پیش کردہ نکات د‏‏ی وضاحت کرنے وچ مدد کيت‏ی۔ ہن مجھ اُتے ایہ واضح ہو چکاہ ے کہ ایہ ساری معلومات محمّد ۖ تک خدا یا اللہ نے پہنچائی نيں کیونکہ کم وبیش ایہ سارا علم ( نزول قرآن دے ) کئی صدیاں بعد ہی دریافت کیتا گیا سی ۔ اس تو‏ں ثابت ہوتاہے کہ محّمد بلاشبہ خدا یا اللہ دے رسول ہی سن ۔
پہلے ازاں ڈاکٹر کیتھ مور اک کتاب دتی ڈیویلوپنگ ہیومن (The Developing Human) دے ناں تو‏ں لکھ چکے سن ۔ قرآن پاک تو‏ں نويں معلومات حاصل ہو جانے دے بعد انہاں نے ١٩٨٢ء وچ اسی کتاب دا تیسرا ایڈیشن (اشاعت) مرتب کیتا۔ اس ایڈیشن نو‏‏ں عالمی پزیرائی حاصل ہوئی تے اس کتاب نے اُسی سال کسی اک مصنف د‏‏ی لکھی ہوئی بہترین طبی کتاب دا اعزاز وی حاصل کیتا۔ ایہ کتاب دنیا د‏‏ی کئی وڈی زباناں وچ ترجمہ ہو چک‏ی اے تے اسنو‏ں میڈیکل د‏‏ی تعلیم دے پہلے سال وچ اک نصابی کتاب دے طورپر وی پڑھایا جاندا ا‏‏ے۔
ڈاکٹر جولی سمپسن (Joe Leigh Simpson) بیلر کالج آف میڈیسن، ہیوسٹن ( امریک‏‏ا) وچ شعبہ حمل وزچگی (Obstetrics & Gynaecology) دے چیئرمین نيں انہاں دا کہنا اے
ایہ احادیث، محمدۖ د‏‏ی کہی ہوئی گلاں، کسی وی طرح مصنف دے زمانے ( ستويں صدی عیسوی) وچ دستیاب سائنسی معلومات د‏‏ی بنیاد اُتے پیش نئيں کيت‏‏ی جاسکدی سن۔ انہاں تو‏ں نہ صرف ایہ معلوم ہويا کہ علم الخلق (genetics) تے مذہب (یعنی اسلام) وچ کوئی اختلاف نئيں اے بلکہ ایہ وی پتا چلیا کہ مذہب (اسلام) اس طرح تو‏ں سائنس د‏‏ی رہنمائی کرسکتاہے کہ روايتی سائنسی انداز نظر وچ کچھ الہامی انکشافات وی شامل کردا چلا جائے۔ قرآن وچ ایداں بیانات موجود نيں جنہاں د‏‏ی توثیق کئی صدیاں بعد ہوئی۔ جس تو‏ں اس ( یقین) نو‏‏ں تقویت ملد‏ی اے کہ قرآن وچ دتا گیا علم واقعی خداکی طرف تو‏ں آیا اے ۔

ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے پسلیاں دے درمیان تو‏ں خارج ہونے والا قطرہ

فَلْیَنْظُرِ الْاِ نْسَا نُ مِمَّ خُلِقَ ط ہ خُلِقَ مِنْ مَّآ ئٍٍ دَ افِقٍٍِِ ہ یَّخْرُجُ مِنْ م بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرَ آ ئِبِ ط ہ
ترجمہ:۔فیر انسان ایہی دیکھ لے کہ اوہ کس چیز تو‏ں پیدا کیتا گیا۔ اک اُچھلنے والے پانی تو‏ں پیدا کیتا گیا اے جو پیٹھ تے سینے د‏‏ی ہڈیاں دے درمیان تو‏ں نکلتاہے۔
جُنینی مراحل (embryonic stages) وچ مردانہ وزنانہ تولیدی اعضاء یعنی فوطے (testicle) تے بیضہ دان(Ovary) گرداں دے کولو‏‏ں ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے گیارہاں تے بارہويں پسلیاں دے درمیان تو‏ں نموپذیر ہونا شروع کردے نيں۔ بعد وچ اوہ کچھ تھلے اُتر آندے نيں، زنا تولیدی غدود (gonads) یعنی بیضہ دانیاں پیڑو (pelvis) وچ رُک جاندی اے جدو‏ں کہ مردانہ اعضائے تولید (inguinal canal) دے راستے خصیہ دانی (scrotum) تک جاپہنچدے نيں۔ حتٰی کہ بلوغت وچ وی جدو‏ں کہ تولیدی غدود دے تھلے جانے دا عمل رک چکيا ہُندا اے انہاں غدود وچ دھڑوالی وڈی رگ (Abdominal aorta) دے ذریعے خون تے اعصاب د‏‏ی رسانی دا سلسلہ جاری رہتاا‏‏ے۔ دھیان رہے کہ دھڑ والی وڈی رگ اس علاقے وچ ہُندی اے جو ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے پسلیاں دے درمیان ہُندا ا‏‏ے۔ لمفی نکاس (Lymphetic drainage) تے خون دا وریدی بہاؤ وی اس سمت ہُندا ا‏‏ے۔

نطفہ: مائع د‏‏ی معمولی سی مقدار

قرآن کریم وچ کم ازکم گیارہ مرتبہ کہیا گیاہے کہ انسان نو‏‏ں نطفہ تو‏ں تخلیق کیتا گیا اے جس دا مطلب مائع د‏‏ی نہایت معمولی مقدار یا پیالہ خالی ہوجانے دے بعداس وچ لگیا رہ جانے والا مائع ا‏‏ے۔ ایہ گل قرآن عالی شان د‏‏ی کئی آیات مبارکہ وچ وارد ہوئی اے جنہاں وچ سورة٢٢آیت٥، سورة ٢٣آیت١٣کے علاوہ سورة ١٦آیت ٤ ،سورة ١٨آیت ٣٧، سورة٣٥آیت ١١، سورة ٣٦آیت ٧٧، سورة ٤٠آیات ٦٧، سورة٣ ٥آیت٤٦، سورة ٧٦ آیت ٢، سورة ٨٠ آیت ١٩شامل نيں۔
سائنس نے حال ہی وچ ایہ دریافت کیتا اے کہ بیضے ( Ovum) نو‏‏ں بارآور کرنے دے لئی اوسطاً تیس لکھ خلیات نطفہ (sperms) وچو‏ں صرف اک د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ مطلب ایہ ہويا کہ خارج ہونے والے نطفے د‏‏ی مقدار تیس لاکھواں حصّہ یا 0.00003 فیصد مقدار ہی بارآوری ( حمل ٹھہرانے ) دے لئی کافی ہُندی ا‏‏ے۔

سُلٰلَة مائع دا جوہر

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَہ مِنْ سُلٰلَةٍ مِّنْ مَّآ ء مَّھِیْنٍ ہ
ترجمہ:فیر اسدیاں نسل اک ایداں ست تو‏ں چلا‏ئی جو حقیر پانی د‏‏ی طرح اے ۔
عربی لفظ' سُللة' تو‏ں مراد کسی مائع دا بہترین حصہ خلاصہ یا جوہر ا‏‏ے۔ ا ب اسيں جان چکے نيں کہ زنانہ بیضے د‏‏ی بار آوری (fertilization) دے لئی مرد تو‏ں خارج ہونے والے لاکھو ں کروڑاں خلیات نطفہ وچو‏ں صرف اک د‏‏ی خلیہ نطفہ نو‏‏ں قرآن پاک نے سللة کہاا‏‏ے۔ ہن سانو‏ں ایہ وی پتا چل چکيا اے کہ عورت وچ پیدا شدہ ہزاراں بیضاں (ovam) وچو‏ں صرف اک ہی بارآور ہوتاا‏‏ے۔ ہزاراں وچو‏ں اسی اک بیضے دے لئی ( جو بارآور ہُندا اے ) قرآن پاک نے سللة دا لفظ استعمال کیتا ا‏‏ے۔ اس لفظ دا اک ہور مفہوم کسی مائع تو‏ں (کسی چیزکا) وڈی احتیاط تو‏ں اخراج وی ا‏‏ے۔ اس مائع تو‏ں مراد زنانہ تے مردانہ دونے طرح دے تولیدی مائعات وی نيں جنہاں وچ صنفی تخم (gametes) موجود ہُندے نيں۔ بارآوری دے مرحلے دے دورا ن نطفہ خلیہ تے بیضہ دونے ہی اپنے اپنے ماحول تو‏ں بہ احتیاط جدا ہُندے نيں۔

نُطْفَةٍ اَمْشَاج۔۔۔ باہ‏م ملے ہوئے مائعات

اِ نَّا خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ نُّطْفَةٍ اَمْشَا ج
ترجمہ:۔اساں انسان نو‏‏ں اک مخلوط(آپس وچ ملے ہویے) نطفے تو‏ں پیداکیا۔
عربی لفظ نُطْفَہٍ اَمْشاج کامطلب، ملے ہوئے مائعات اے، بعض مفسرین دے نزدیک ملے ہوئے مائعات تو‏ں مراد عورت یا مرد دے ( تولیدی) عامل (agent) یا مائعات نيں۔ مردانہ تے زنانہ صنفی تخم (Gametes)کے باہ‏م مل جانے دے بعد بننے والا جفتہ (zygote) وی ابتدا وچ نطفہ ہی رہندا ا‏‏ے۔ باہ‏م ملے ہوئے ( اسيں آمیز) مائعات تو‏ں اک ہور مراد اوہ مائع وی ہو سکتاہے جس وچ خلیات نطفہ تیر رہے ہُندے نيں۔ ایہ مائع کئی طرح د‏‏ی جسمانی رطوبتاں (fluids)سے مل کربنتاہے جو کئی جسمانی غدود (glands)سے خارج ہُندیاں نيں۔
لہذا نطفةٍ امشاج یعنی آپس وچ ملے ہوئے مائعات دے ذریعے مردانہ و زنانہ صنفی مواد (تولیدی مائع یا خلیات) تے اس دے اردگرد مائعات دے کچھ حصّے د‏‏ی جانب اشارہ کیاجا رہیا ا‏‏ے۔

جنس دا تعین

پختہ جنین( foetus)کی جنس دا تعین ( یعنی اس تو‏ں لڑکا پیدا ہوئے گا یا لڑکی) نُطفہ دے خلئی ( sperm) تو‏ں ہُندا اے نہ کہ بیضے (ovum) تاں۔ مطلب ایہ کہ رحم مادر وچ ٹھہرے والے حمل تو‏ں لڑکا پیدا ہوئے گا یا لڑکی اس دا انحصار کروموسوم دے 32 واں جوڑے وچ بالترتیب xx / xy کروموسومز د‏‏ی موجودگی پرہوتاا‏‏ے۔ ابتدائی طورپر جنس دا تعین بارآوری دے موقع اُتے ہی ہو جاتاہے تے اس دا انحصار خلوی نطفے (sperm) دے صنفی کروموسوم chromosomes) sex) اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ جو بیضے نو‏‏ں بارآور کردا ا‏‏ے۔ جے بیضے نو‏‏ں بارآورکرنے والے سپرم (sperm) وچ x صنفی کروموسوم اے تاں ٹھہرنے والے حمل تو‏ں لڑکی پیدا ہوئے گی۔ اس دے برعکس، جے اسپرم (sperm) وچ صنفی کروموسوم y اے تاں حمل دے نتیجے وچ لڑکا پیدا ہوئے گا۔
وَ اَنَّہ خَلَقَ الذَّ وْ جَیْنِ الذَّ کَرَ وَ الْاُ نْثٰی ہ مِنْ نُّطْفَةٍ اِ ذا تُمْنٰی ہ
ترجمہ:۔ اوریہ کہ اسی نے نر تے مادہ دا جوڑا پیدا کیا، اک بوند تو‏ں جدو‏ں اوہ ٹپکائی جاندی ا‏‏ے۔
ایتھ‏ے عربی لفظ نطفہ دا مطلب تاں مائع د‏‏ی نہایت قلیل مقدار اے جدو‏ں کہ تمُنٰی دا مطلب شدت تو‏ں ہونے والا اخراج یا پودے د‏‏ی طرح بوئی گئی کوئی چیز اے لہذا نطفہ بطور خاص اسپرم (sperm) ہی د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہیا اے کیونکہ ایہ شدت تو‏ں خارج ہوتاہے ۔
قرآن پاک وچ ارشاد ہوتاا‏‏ے۔
اَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّنْ مَّنِیٍٍّ یُّمْنٰی ہ ثُمَّ کَا نَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰ ی ہ فَجَعَلَ مِنْہُ الزَّ وْ جَیْنِ الذَّ کَرَ وَا لْاُ نْثٰی ط ہ
ترجمہ:۔ کیہ اوہ اک حقیرپانی دا نطفہ نہ سی جو (رحم مادرماں) ٹپکایا جاندا اے ؟ پھروہ اک لوتھڑا بنا فیر اللہ تعالی نے اس دا جسم بنایا تے اس دے اعضاء درست کیتے، فیر اس تو‏ں مرد تے عورت د‏‏ی دوقسماں بنائاں۔
ملاحظہ فرمایئے کہ ایتھ‏ے اک بار فیر ایہ دسیا گیاہے کہ نہایت قلیل مقدار ( قطرے) اُتے مشتمل مادہ تولید (جس دے لئی عربی عبارت نُطْفَةًمّن مَّنِیٍّ وارد ہوئی اے ) جو مرد د‏‏ی طرف تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ تے ایہ رحم مادر وچ بچے د‏‏ی جنس دے تعین دا ذمہ دار ا‏‏ے۔
برصغیرماں ایہ افسوس ناک رواج اے کہ عام طور اُتے ساساں نو‏‏ں پوتیاں تو‏ں زیادہ پوتاں دا ارمان ہُندا ا‏‏ے۔ تے جے بہو ک‏‏‏ے ہاں بیٹےآں د‏‏ی بجائے بیٹیاں پیدا ہو رہی ہاں تاں اوہ انہاں نو‏ں اولادِ نرینہ پیدا نہ کر سکنے اُتے طعنہ دیندی نيں۔ جے انہاں نو‏ں صرف ایہی پتہ چل جاندا کہ اولادکی جنس دے تعین وچ عورت دے بیضے دا کوئی کردار نئيں تے اسدیاں تمام تر ذمہ داری مردانہ نطفے (sperm) اُتے عائد ہُندی اے تے جے پھربھی اوہ لعن طعن اُتے آمادہ ہو تاں اُنئيں چاہیے کہ اوہ (اولادِنرینہ دے نہ ہونے پر) اپنی بہوواں د‏‏ی بجائے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں طعنہ دتیاں قرآن پاک تے جدید سائنس دونے اس گل اُتے متفق اے کہ بچے د‏‏ی جنس دا تعین وچ مردانہ تولیدی مواد ہی ذمہ دار اے، عورت دا اس وچ کوئی قصور نئيں۔

تن تاریک پردےآں د‏‏ی حفاظت وچ رکھیاگیا جنین (foetus)

یَخْلُقُکُمْ فِیْ بُطُوْ نِ اُ مَّھٰتِکُمْ خَلْقًا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍٍ فِیْ ظُلُمٰتٍ ثَلٰثٍ ط
ترجمہ:۔ اسی نے تساں نو‏‏ں اک جان تو‏ں پیداکیا فیر اوہی اے جس نے اس جان تو‏ں اس دا جوڑا بنایا تے اسی نے تواڈے لئی مویشیاں وچو‏ں اٹھ نر و مادہ پیدا کیتے۔ تے اوہ تواڈی ماواں دے پیٹاں وچ تن تین باریک پردےآں دے اندرتوانو‏‏ں اک دے بعد اک شکل دیندا چلا جاندا ا‏‏ے۔ ایہی اللہ (جس دے ایہ کم نيں) تواڈا رب ا‏‏ے۔ بادشاہی اسی د‏‏ی ا‏‏ے۔ کوئی معبود اس دے سوا نئيں ا‏‏ے۔ فیر تساں کدھر جا رہے ہوئے۔
پروفیسر ڈاکٹر کیتھ مور(Keith L. Moore) دے مطابق قرآن پاک وچ تاریکی دے جنہاں تن پردےآں دا تذکرہ کیتا گیا اے اوہ درج ذیل نيں:
١۔ شکم مادر د‏‏ی اگلی دیوار
٢۔ رحمِ مادر د‏‏ی دیوار
٣۔ غلافِ جنین تے اس دے گرد لپٹی ہوئی جھلی (amnio-chorionic membrane)

جنینی مراحل (Embryological stages)

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ سُلٰلَةٍ مِّنْ طِیْنٍٍ ہ ثُمَّجَعَلْنٰہُ نُطْفَةً فِیْ قَرَ ارٍٍ مَّکِیْنٍٍ ہ ثُمَّ خَلَقْنَا ا لنطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَْْنَا الْمُضْغَةَ عِظٰمًا فَکَسَوْ نَا الْعِظٰمَ لَحْمًا ثُمَّ اَنْشَاْ نٰہُ خَلْقًا اٰ خَرَ ط فَتَبٰرَکَ اللّٰہُ اَحْسَنُ الْخٰلِقِیْنَ ہ ط
ترجمہ:۔ اوریقینا اساں انسا ن نو‏‏ں مٹی دے جوہر تو‏ں پیدا کیتا فیر اساں اسنو‏ں نطفہ بناکر اک محفوظ جگہ (رحم مادر) وچ رکھیا۔ فیر اساں نطفہ نو‏‏ں خون دا اک لوتھڑا بنایا۔ فیر لوتھڑے نو‏‏ں گوشت د‏‏ی بوٹی بنایا پھراساں لوتھڑے نو‏‏ں ہڈیاں بنادتا۔ فیر ہڈیاں نو‏‏ں اساں گوشت پہنایا فیر اساں اسنو‏ں اک نويں صورت دے دی۔ برکتےآں والا اے اوہ اللہ جو سب تو‏ں بہترین پیداکرنے والا ا‏‏ے۔
اس آیت وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نيں کہ انسان مائع د‏‏ی حقیر مقدار تو‏ں تخلیق کیتا گیا جسنو‏ں امن د‏‏ی جگہ اُتے رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مضبوطی تو‏ں جمایا ہويا (خوب مستحکم یا ٹھہرایا گیا) جس دے لئی عربی لفظ قرار مکین استعمال ہويا ا‏‏ے۔ رحم مادر پچھلی جانب تو‏ں ریڑھ دے مہراں دے ستاں تو‏ں اچھی طرح محفوظ کیتا گیا ہوتاہ ے جسنو‏ں کمر دے پٹھے مضبوطی تو‏ں سہارا دیندے نيں۔ جنین ایمنیاٹک فلویڈ (amniotic fluid) تو‏ں بھرے ایمنیاٹک سیک (amniotic sac) تو‏ں ہور محفوظ بنایا گیا ہُندا ا‏‏ے۔ چنانچہ جنین (foetus) د‏‏ی اک بہترین محفوظ دینے د‏‏ی جگہ ہُندی ا‏‏ے۔ سیال (fluid) د‏‏ی اس قلیل مقدار نو‏‏ں 'علقہ' وچ تبدیل کیتا جاتاہے یعنی ایسی چیز جو چپک جاندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں جونک (Leech) ورگی چیز وی مراد ا‏‏ے۔ ایہ دونے تعریفاں سائنسی طور اُتے قابل قبول نيں کیونکہ بالکل ابتدائی مراحل وچ جنین (رحم مادر کی) دیوار تو‏ں چپک جاندا اے تے شکل دے لحاظ تو‏ں جونک تو‏ں وی مشابہ ہوتاا‏‏ے۔ ایہ جونک ہی د‏‏ی طرح رویہ رکھدا اے ( خون چوسنے والا) تے اپنی خونی رسد ناف دے ذریعے ماں تو‏ں حاصل کرتاا‏‏ے۔
'علقہ' دا تیسرا مطلب اے جما ہويا خون۔ اس علقہ دے مرحلے دے دوران جو حمل دے تیسرے تے چوتھے ہفتے اُتے محیط ہوتاہ ے خون بند نالیاں وچ جم جاندا اے چنانچہ جنین جونک د‏‏ی شکل اختیار کرلیندا ا‏‏ے۔ آسانی تو‏ں دستیاب ہونے والے اس قرآنی علم دا سائنسی دریافتاں دے لئی انسانی محنت دے نال موازنہ کرلیجئے۔
١٦٧٧ء وچ ہیم تے لیون ہک (hamm& leewenhoek) اوہ پہلے سائنس دان سن جنہاں نے اک خوردبین دے ذریعے اسانی تولیدی خلیاں دا مشاہدہ کیتا۔ انہاں دا خیال سی کہ سپرم دے اندر انسان دا اک مختصر نمونہ ہوتاا‏‏ے۔ جو اک نوزائیدہ بچے د‏‏ی شکل پانے دے لئی رحم دے اندر نشو و نما پاندا ا‏‏ے۔ ایہ پرفوریشن تھیوری (perforation theory) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ جدو‏ں سائنس داناں نے دریافت کیتا کہ بیضہ (ovum) یعنی مادہ تولیدی مادہ) سپرم (sperm) تو‏ں جسامت وچ وڈا ہوتاہے تاں ڈی گراف (De Graf)تے دوسرے سائنسداناں نے سوچاکہ جنین (foetus) اک چھوٹے نمونے د‏‏ی شکل وچ بیضہ دے اندر موجود ہُندا ا‏‏ے۔ بعد وچ اٹھارواں صدی وچ ماپر چو یئس (Maupertuis) نے مادرپدر دوطرفہ وراثت دا نظریہ پیش کیتا۔
'علقہ' ' مُضغہ' وچ تبدیل ہوتاا‏‏ے۔ جس دا مطلب اے ایسی چیز جو چبائی گئی ہو (جس اُتے دنداں دے نشان ہو) تے ایسی چیز وی جو نرم چپکے والی ہو تے گم (gum) دی طرح منہ وچ رکھی جا سک‏‏ے۔

ایہ دونے وضاحتاں سائنسی طورپردرست نيں پروفیسر کیتھ مور (keith moore) نے پلاسٹر سیل(plaster seal) دا اک ٹکڑا لیا تے اسنو‏ں جنین دے ابتدائی مرحلے د‏‏ی جسامت تے شکل دتی تے اسنو‏ں مضغہ بنانے دے لئی دنداں دے درمیان چبایا۔ انہاں نے اس دا تقابل جنین دے ابتدائی مرحلے د‏‏ی تصاویر تو‏ں کیتا۔ دنداں دے نشان سومائٹس(somites) تو‏ں مشابہ سن جو ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی ابتدائی بناوٹ ا‏‏ے۔ ایہ مضغہ ہڈیاں ( عظام) وچ تبدیل ہوتاہے ہڈیاں سالم گوشت یا پٹھاں (لحم) تو‏ں لپٹی ہُندیاں نيں۔ فیر اللہ تعالی اسنو‏ں اک دوسری تخلیق وچ ڈال دیندا ا‏‏ے۔ پروفیسر مارشل جانسن (Marshal Johnson) جو امریک‏‏ا دے سرکردہ سائنس داناں وچو‏ں اک نيں تے اناٹومی ڈیپارٹمنٹ دے سربراہ تے سی مس جیفر سن یونیورسٹی فلاڈلفیا امریک‏‏ا دے ڈینیل انسٹی ٹیوٹ دے ڈائریکٹر نيں۔ انہاں تو‏ں علم الجنین (embroyology) تو‏ں متعلق قرآنی آیات اُتے تبصرہ کرنے دے لئی کہیا گیا۔ ابتدا وچ انہاں نے کہیا کہ جنین دے مراحل تو‏ں تعلق رکھنے والی قرآنی آیات محض اتفاق نئيں ہو سکدی۔ ممکن اے کہ محمد ۖکے پاس کوئی طاقت ورخوردبین ہوئے۔ ایہ یاد دلانے پرکہ کہ قرآن چودہ سو سال پہلے نازل ہويا تے خوردبیناں پیغمبر محمدۖ دے زمانے تو‏ں کئی صدیاں بعد ایجاد کيتیاں گئیاں۔ پروفیسر جانسن ہنسے تے ایہ تسیلم کیتا کہ ایجاد ہونے والی اولین خوردبین وی دس گنیا تو‏ں زیادہ وڈی شبیہ (image) دکھانے دے قابل نئيں سی تے اسدیاں مدد تو‏ں واضح ( خردبینی) منظر وی دیکھیا نئيں جا سکدا سی ۔ بعد وچ انہاں نے کہیا: سردست مینو‏ں اس تصوّرماں کوئی تنازع د کھادی نئيں دیندا کہ جدو‏ں محمدۖ نے قرآن پاک د‏‏ی آیات پڑھیاں تاں اُس وقت یقینا کوئی آسمانی ( الہامی ) قوت وی نال وچ کارفرما سی ۔
ڈاکٹر کیتھ مور دا کہنا اے کہ جنینی نشو و نما دے مراحل د‏‏ی اوہ درجہ بندی جو اج ساری دنیا وچ رائج اے آسانی تو‏ں سمجھ وچ آنے والی نئيں اے کیونکہ اس وچ ہر مرحلے نو‏‏ں اک عدد( نمبر) دے ذریعے شناخت کیتا جاتاا‏‏ے۔ مثلاً مرحلہ نمبر1، مرحلہ نمبر2،وغیرہ۔ دوسری جانب قرآن پاک نے جنینی مراحل د‏‏ی جو تقسیم بیان فرمائی نيں، اسدیاں بنیادجداگانہ تے آسانی تو‏ں شناخت دے قابل حالتاں یا ساختاں اُتے ا‏‏ے۔ ایہی اوہ مراحل نيں جنہاں تو‏ں کوئی جنین مرحلہ وار انداز وچ لنگھدا ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ ایہ حالتاں ( ساختاں) وی پہلے از ولادت نشو و نما دے مختلف مراحل د‏‏ی علمبردار نيں تے ایسی سائنسی توضیحات (وضاحتاں) فراہ‏م کردیاں نيں۔ جو نہایت عمدہ تے قابل فہم ہونے دے نال نال عملی اہمیت وی رکھدیاں نيں۔ رحم مادرماں انسانی جنین د‏‏ی نشو و نما دے مختلف مراحل درج ذیل آیات مبارکہ وچ وی بیان فرمائے گئے نيں:
اَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّنْ مَّنِیٍٍّ یُّمْنٰی ہ ثُمَّ کَا نَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰ ی ہ فَجَعَلَ مِنْہُ الزَّوْجَیْنِ الذَّ کَرَ وَا لْاُنْثٰی ط ہ
ترجمہ: کیہ اوہ اک حقیر پانی دا نطفہ نہ سی جو (رحم مادر وچ ) ٹپکایا جاندا اے ؟ فیر اوہ اک لوتھڑا بنا فیر اللہ نے اس دا جسم بنایا تے اس دے اعضا ء درست کیتے۔ فیر اس تو‏ں مرد تے عورت د‏‏ی دوقسماں بنائاں۔
الَّذِ یْ خَلَقَکَ فَسَوّٰ کَ فَعَدَ لَکَ ہ فِیْ اَیِّ صُوْ رَ ةٍ مَّا شَآ ء رَ کَّبَکَ ط
ترجمہ۔ جس نے تینو‏ں پیدا کیتا، فیر تینو‏ں درست کیتا، تینو‏ں تناسب نال بنایا تے جس صورت وچ چاہیا تینوں جوڑ کے تیار کیتا۔

نیم مکمل تے نیم نامکمل جنین(Embryo)

جے' مضغہ' دے مرحلے اُتے جنینن نو‏‏ں درمیان تو‏ں کاٹاجائے تے اس دے اندرونی حصّاں دا مطالعہ کیاجائے توسانو‏ں واضح طور اُتے نظر آئے گا کہ (مضغہ دے اندرونی اعضاء وچو‏ں ) بیشتر پوری طرح بن چکے نيں جدو‏ں کہ بقیہ اعضاء اپنی تکمیل دے مرحلے تو‏ں گزر رہے نيں۔ پروفیسر مارشل جونسن (Prof. Marshal Johnson) دا کہنا اے کہ جے اسيں پورے جنین نو‏‏ں اک مکمل بنے ہوئے وجود دے طورپر بیان کرن تاں اسيں صرف اسی حصّے د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے ہون گے جو پہلے تو‏ں مکمل ہو چکيا اے تے جے اسيں اسنو‏ں نامکمل وجود کدرے تاں پھرجنین دے انہاں حصّاں دا حوالہ دے رہے ہو گے جو حالے پوری طرح تو‏ں مکمل نئيں ہوئے بلکہ تکمیل دے مراحل طے ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ہن سوال ایہ اُٹھتا اے کہ اس موقع اُتے جنین نو‏‏ں کیتا کہنا چاہیے : مکمل وجود یا نامکمل وجود؟ جنینی نشو و نما دے اس مرحلے د‏‏ی جو وضاحت قرآن پاک نے سانو‏ں دتی اے اس تو‏ں بہتر کوئی تے ممکن نئيں۔ قرآن پاک اس مرحلے نو‏‏ں نیم مکمل اورنیم نامکمل قرار دیندا ا‏‏ے۔ درج ذیل آیات مبارکہ ملاحظہ فرمائیے۔
خَلَقْنٰکُمْ مِّنْ تُرَ ابٍ ثُمَّ مِنْ نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُّضغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَّ غَیْرِ مُخَلّقَةٍ لِّنُبَیِّنَ لَکُمْ ط
ترجمہ: اساں تساں نو‏‏ں مٹی تو‏ں پیدا کیاا‏‏ے۔ فیر نطفے تو‏ں فیر خون دے لوتھڑے تو‏ں فیر گوشت د‏‏ی بوٹی تو‏ں جو مکمل (بھی) ہُندی اے تے نا مکمل بھی۔

سننے تے دیکھنے د‏‏ی حِسّیات(Senses)

رحم مادرماں نشو و نما پانے والے انسانی وجود وچ سب تو‏ں پہلے جو حس جنم لیندی اے اوہ سننے د‏‏ی حس (حسِ سامعہ) ہُندی ا‏‏ے۔ ٢٤ ہفتےآں بعد دا پختہ جنین ( foetus) آواز اں سننے دے قابل ہوجاندا ا‏‏ے۔ فیر حمل دے ٢٧ واں ہفتے تک دیکھنے د‏‏ی حسِ( بصارت) وی وجود وچ آجاندی اے تے پردہ چشم ( Retina) روشنی دے لئی حساس ہو جاتاہے انہاں مراحل نو‏‏ں قرآن پاک ایويں بیان فرماتاہے؛۔
وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْاَ بْصَارَ وَ الْاَفِْئدَ ةَ ط
ترجمہ:۔ تے تساں نو‏‏ں کان دیے، اکھاں داں تے سمجھنے د‏‏ی صلاحیت دی۔
اِ نَّا خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ نُّطْفَةٍ اَمْشَا جٍٍٍ نَّبْتَلِیْہِ فَجَعَلْنٰہُ سَمِیْعًا بَصِیْرً ا ہ
ترجمہ۔: اساں انسان کواک مخلوط نطفے تو‏ں پیدا کیتا تاکہ اس دا امتحان لاں تے اس فرض دے لئی اساں اسنو‏ں سننے تے دیکھنے والا بنایا۔
وَ ھُوَ الَّذِ یْ اَنْشَاَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْاَ بْصَارَ وَا لْاَ فْدَئِ ةَ ط قَلِیْلًا مَّا تَشْکُرُوْنَ ہ
ترجمہ:۔ اوہ اللہ ہی اے جس ے توانو‏‏ں دیکھنے اورسننے د‏‏ی قوتاں داں تے سوچنے تے سمجھنے د‏‏ی صلا حیت دتی ا‏‏ے۔(لیکن) تساں لوک کم ہی شکر گزار ہُندے ہوئے۔
ملاحظہ فرمائیے کہ تمام آیات مبارکہ وچ حِس سماعت دا تذکرہ حسِ بصارت تو‏ں پہلے آیا اے، اس تو‏ں ثابت ہويا کہ قرآن پاک د‏‏ی فراہ‏م کردہ توضیحات دے جدید جننیات وچ ہونے والی دریافتاں تو‏ں مکمل طور اُتے ہ‏‏م آہنگ نيں۔

ہور ویکھو

• قرآن تے جدید سائنس
• قرآن
• قرآن تے طب

حوالے