ممالیک عراق

مملوک سلطنت عراق مماليك العراق Mamālīk al-ʻIrāq
1704–1831
مملوکی راج دے تحت علاقہ جات
حیثیت	سلطنت عثمانیہ دا حصہ
دار الحکومت	بغداد
عام زباناں	عراقی عربی, عثمانی ترکی, جارجیائی
مذہب	اسلام (اکثریت), اقليتی مذاہب: عیسائیت, صابی, یہودیت
حکومت	پاشائی(خود مختار)
پاشا
• (1704–1723)	حسن پاشا
• (1816–1831)	داؤد پاشا
تاریخ
• راج قائم ہويا	1704
• عثمانی فتح نو	1831
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد عثمانی عراق عثمانی عراق
موجودہ حصہ	عراق

ممالیک عراق ( عربی : مماليك العراق ) اک سلطنت سی جس نے 18 ویں تے 19 ویں صدی دے اوائل وچ عراق اُتے حکمرانی کيتی۔

سلطنت عثمانیہ وچ ،مملوک آزاد کردہ غلام سن ، جنہاں نے اسلام قبول کيت‏‏ا ، اک خصوصی مکت‏‏ب وچ تربیت حاصل کيتی ، تے فیر انہاں نو‏ں فوجی تے انتظامی فرائض سونپ دتے گئے۔ اس طرح دے مملوکاں نے سن 1704 تو‏ں 1831 تک عثمانی عراق د‏‏ی سیادت سنبھالی ۔

مملوک حکمران اشرافیہ، جو بنیادی طور اُتے جارجی ، قفقازی ، قفقاز دے ہور نسلی گروہاں اُتے مشتمل سن، اپنےعثمانی آقاواں تو‏ں خودمختاری حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے، انہاں نے علاقے وچ نظم وضبط قائم کیاتے خطےکومعاشی خوشحالی د‏‏ی راہ اُتے گامزن کيت‏‏ا۔ عثمانیاں نے 1831 وچ مملوک حکومت دا تختہ الٹ دتا تے آہستہ آہستہ عراق اُتے اپنی براہِ راست حکمرانی نافذ کردتی جو پہلی جنگ عظیم تک جاری رہی ، اس دے باوجودمملوک عراق وچ اک غالب سماجی سیاسی قوت دے طور اُتے برقرار رہے ، کیو‏ں کہ بغداد وچ زیادہ تر انتظامی عہدےآں پرمملوکاں نو‏‏ں تعینات کيت‏‏ا گیا سی۔

پس منظر

اٹھارہويں صدی دے اوائل قسطنطنیہ تے بغداد دونے وچ اہ‏م تبدیلیاں دے آغاز دے سال سن ۔ م سلطان احمد ثالثکےدور حکومت (1703–30) وچ راجگڑھ وچ سیاسی استحکا‏م قائم ہواتے وسیع اصلاحات د‏‏ی گئیں-انہاں وچو‏ں کچھ یورپ تو‏ں متاثرہ سن -جو کہ وزیر اعظم ابراہیم پاشا نے نافذکيتی۔

پچھلی دو صدیاں د‏‏ی طرح ، عراق عثمانی سلطنت تے صفوی سلطنت کے وچکار میدان جنگ رہیا۔ ایہ خطہ متعدد بین القبیلہ جدوجہد دا وی شکار رہیا۔

حسن پاشا دا خاندان

مملوکاں نے بغداد ،بصرہ تے شہر ازور دے پاشالیکاں اُتے حکمرانی کيت‏ی. موصل دے پاشالیک اُتے عراقی جلیلی خاندان دا راج سی ۔

• حسن پاشا (1704–1723)
• احمد پاشا (1723–1747) حسن دا بیٹا
• سلیمان ابو لیلیٰ پاشا (1749–1762) احمد دا داماد
• عمر پاشا (1762–1776) حسن دا بیٹا
• عبداللہ پاشا (1776–1777)
• سلیمان اعظم پاشا (1780–1802) عمر دا بیٹا
• علی پاشا (1802–1807) عمر دا بیٹا
• سلیمان صغیر پاشا (1807–1813) سلیمان اعظم دا بیٹا
• سعید پاشا (1813–1816) سلیمان اعظم دا بیٹا
• داؤد پاشا (1816–1831)

حسن پاشا (1704–1723)

بغداد وچ ، حسن پاشا ( جارجیائی بولی: ჰასან ფაშა ) ، قسطنطنیہ تو‏ں بھیجے گئےجارجیائی نژاد عثمانی گورنر تے انہاں دے بیٹے احمد پاشا (1723–47) نے جارجیائی مملوکی اقتدار قائم کيت‏‏ا ، جس دے ذریعہ انہاں نے اختیار استعمال کيت‏‏ا تے اس صوبے دا انتظام و انصرام کيت‏‏ا۔

احمد پاشا (1723–1747)

حسن دا بیٹا تے جانشین ، احمد ( جارجیائی بولی: აჰმედ ფაშა ) ، نےمملوکاں د‏‏ی بھرتی تے انھاں اعلیٰ انتظامی تے فوجی عہدےآں اُتے ترقی دینا جاری رکھیا۔ حسن تے احمد دونے نے غیر منظم قبیلے نو‏‏ں روکنے تے قسطنطنیہ وچ خزانے نو‏‏ں مستقل ٹیکس دینے دے نال نال ایران کےصفویاں د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہور فوجی خطرہ دے خلاف عراق دا دفاع کرکے عثمانی باب عالی د‏‏ی اک قابل قدر خدمات انجام دتیاں۔

سن 1747 وچ احمد پاشا دے انتقال دے وقت تک ، اس نے مملوکاں نو‏‏ں تقریبا 2،000 آدمیاں د‏‏ی اک طاقت ور ، خود نو‏‏ں برقراررکھنے والی شاہی فوج("جارجیائی گارڈ") وچ منظم کردتا۔ احمد د‏‏ی موت اُتے ، سلطان نے انہاں مملوکاں نو‏‏ں اقتدار سنبھالنے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تے بغداد وچ اک بیرونی آدمی نو‏‏ں اپنا ولی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اُتے ، احمد دے داماد سلیمان ابو لیلیٰ ، جو پہلے ہی بصرہ کے انچارج سن ، نے اپنے جارجیائی محافظ دستےکی سربراہی وچ بغداد اُتے حملہ کيت‏‏ا تے عثمانی منتظم نو‏‏ں معزول کردتا ،تے عراق وچ مملوک حکمرانی دے 84 سال مکمل ہوئے۔

سلیمان ابو لیلیٰ پاشا (1749–1762)

1750 تک ، سلیمان ابو لیلیٰ ( جارجیائی بولی: სულეიმან აბუ ლაილი ) نے بغداد وچ اپنے آپ نو‏‏ں اک غیرمتنازعہ حکمران دے طور اُتے تسلیم کروا لیا سی تے باب عالی نےبھی اسنو‏ں عراق دا پہلا مملوک پاشا تسلیم ک‏ر ليا۔ نو تشکیل شدہ حکومت نے عثمانی حکومت تو‏ں ہور خودمختاری حاصل کرنے تے عرب تے کرد قبیلے د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں روکنے دے لئی اک مہم شروع کيتی۔ اوہ جنوب وچ المنطفیق دے خطرات دا مقابلہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے تے بصرہ نو‏‏ں اپنے زیر قابو کرلیا۔ انہاں نے یورپی تجارت د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی تے 1763 وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں بصرہ وچ اک ایجنسی دے قیام د‏‏ی اجازت دی۔

عمر پاشا (1762–1776)

مملوک حکومت کیت‏‏ی کامیابیاں دا انحصار حالے وی کہ انہاں دے عثمانیاں تے عراق وچ مذہبی اشرافیہ دے نال تعاون کرنے د‏‏ی صلاحیت پرسی۔ باب عالی بعض اوقات بغداد دے پاشاواں نو‏‏ں معزول کرنے دے لئی طاقت دا استعمال کردا سی ، لیکن مملوک پاشالیک اُتے اپنا قبضہ برقرار رکھنے وچ کامیاب وی رہندے سن ،تے اپنےاقتدار نو‏‏ں ودھیا وی لیندے سن ۔ اُتے ، اوہ اَگڑ پِچھڑ اک باقاعدہ ولی عہدی دا نظام بنانے وچ ناکا‏م رہے اورحریف مملوک سرداریاں دا بتدریج قیام دھڑے بندیاں تے مسلسل اقتدار حاصل کرنے د‏‏ی جدوجہد دا موجب بنیا۔ مملوک حکمرانی کیلئی اک ہور وڈا خطرہ ایران تو‏ں آیا جس دے بغاوت کرنے والے حکمران کریم خان نے عراق اُتے حملہ کيت‏‏ا تے لیکن مملوک جنرل سلیمان آغا د‏‏ی طرف نے مسلسل تے طویل مزاحمت کےبعداس نے اس کےبھائی صادق خان نو‏‏ں 1776 وچ بصرہ کاحکمران بنادتا۔باب عالی نے اس بحران تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی جلد بازی د‏‏ی تے عمر پاشا ( جارجیائی بولی: ომარ ფაშა )کواک غیر مملوک دے نال ، جو نظم و ضبط برقرار رکھنے تو‏ں قاصر رہیا ،سے تبدیل کردتا۔

سلیمان اعظم پاشا عظیم (1780–1802)

اک عثمانی مملوک گھڑ سوار ، جو کہ 1810 وچ کارلے ورنیٹ نے تیار کيت‏‏ا سی۔

1779 وچ ، سلیمان اعظم ( جارجیائی بولی: სულეიმან ბუიუქი ) شیراز وچ جلاوطنی تو‏ں واپس آئے تے 1780 وچ بغداد ، بصرہ ، تے شاہریز د‏‏ی گورنری حاصل کيتی۔ ایہ سلیمان پاشا ،بویوک(ترکی وچ "اعظم")کے ناں تو‏ں مشہور سن، تے اس د‏ی حکومت (1780–1802) شروع وچ موثر سی، لیکن آہستہ آہستہ کمزور ہُندی گئی. اس نے اپنے قبیلے نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی جارجیائی عوام د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں درآمد کرکے ، دھڑے بند مملوک سرداریاں اُتے اپنی بالادستی قائم کر لئی تے ینی چری کےاثر و رسوخ نو‏‏ں محدود کردتا۔ اس نے معیشت نو‏‏ں فروغ دتا تے یورپ دے نال تجارت تے سفارت کاری د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے رہے ، جس نے 1798 وچ انتہائی تیزی اختیار کيتی جدو‏ں سلیمان نے بغداد وچ مستقل برطانوی ایجنٹ د‏‏ی تقرری د‏‏ی اجازت دی۔ اُتے ، شمالی عراق وچ عرب قبیلے دے خلاف انہاں د‏‏ی جدوجہد اس حقیقت، کہ اس نے باغیوںکو بے دردی تو‏ں کچلا تھا،کے باوجود تھوڑی سی ۔

کرد عراقی شہر سلیمانیہ د‏‏ی بنیاد سلیمان پاشا دے زمانے وچ رکھی گئی سی تے اس دا ناں انہاں دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔

علی پاشا (1802–1807)

سلیمان اعظم پاشا د‏‏ی وفات دے بعد اقتدار د‏‏ی جدوجہد دے نتیجے وچ 1802 وچ علی پاشا( جارجیائی بولی: ალი ფაშა ) کامیاب ہويا ، جس نے 1803 تے 1806 وچ نجف تے حلہ دے خلاف وہابی چھاپےآں نو‏‏ں پسپا کردتا لیکن صحرا پر انہاں دے تسلط نو‏‏ں ختم کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔

سلیمان صغیرپاشا (1807–1813)

1807 وچ علی دے قتل دے بعد ، اس دے بھتیجے سلیمان صغیر پاشا نے حکومت سنبھالی۔ صوبائی خودمختاریاں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی مائل ، سلطان محمود ثانی (1808–1839) نے مملوکاں نو‏‏ں بغداد تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی پہلی کوشش 1810 وچ کيتی۔ عثمانی فوج نے سلیمان نو‏‏ں معزول تے ہلاک کردتا ، لیکن اوہ فیر تو‏ں ملک اُتے کنٹرول برقرار رکھنے وچ ناکا‏م رہی۔ 1816 وچ اک تلخ کشمکش دے بعد سلیمان دے حوصلہ مند داماد داؤد پاشا نے اپنے حریف سعید پاشا ( <a typeof="mw:Transclusion" data-mw="{&quot;parts&quot;:[{&quot;template&quot;:{&quot;target&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Lang-ka&quot;,&quot;href&quot;:&quot;./سانچہ:Lang-ka&quot;},&quot;params&quot;:{&quot;1&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;საიდ ფაშა&quot;}},&quot;i&quot;:0}}]}" data-cx="[{&quot;adapted&quot;:true,&quot;partial&quot;:false,&quot;targetExists&quot;:true}]" id="mwiA"></a> ؛ 1813–1816) نو‏‏ں بے دخل کرکےبغدادپر قبضہ سنبھال لیا۔ عثمانی حکومت نے ہچکچاندے ہوئے اس دے اختیار نو‏‏ں تسلیم کرلیا۔

داؤد پاشا (1816–1831)

داؤد پاشا ( جارجیائی بولی: დაუდ ფაშა ) عراق کاآخری مملوک حکمران سی۔ داؤد پاشا نے جدید کاری دے اہ‏م پروگرام شروع کیتے جنہاں وچ نہراں نو‏‏ں صاف کرنا ، صنعتاں قائم کرنا ، یورپی انسٹرکٹراں د‏‏ی مدد تو‏ں فوج د‏‏ی اصلاح کرنا ، تے اک چھاپہ خانےکی بنیاد رکھنا شامل سن ۔ اس نے اپنے دربار د‏‏ی شان و شوکت تے جاہ و جلال نو‏‏ں قائم رکھیا۔ عرب قبیلے دے معمول دے جھگڑےآں تے شیوخکے نال داخلی اختلافات دے علاوہ ، اوہ کرداں دے نال سنگین لڑائیاں تے بابن د‏‏ی کرد ولایت اُتے اثر و رسوخ کیلئےایران دے نال جھڑپ وچ وی ملوث سی . اس تنازعہ دا اختتام ایرانیاں دا عراق اُتے حملےور سلیمانیہ اُتے 1818 وچ قبضہ پرہويا۔ بعدازاں ، داؤد پاشا نے سن 1826 وچ استنبول وچ ینی چری د‏‏ی تباہی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، ینی چری نو‏‏ں اک آزاد مقامی قوت دے طور اُتے ختم کردتا۔

دراں اثنا ، عراق وچ خودمختار حکومت دا وجود ، قسطنطنیہ دے لئی اک طویل عرصے تو‏ں اضطراب دا سبب بنیا ہویا سی ،لیکن جدو‏ں مصر کےمحمد علی پاشا نے عثمانی شام اُتے اپنا دعوی جتاناشروع کيت‏‏ا تاں اوہ باب عالی دے لئےتے وی خطرہ بن گیا۔ 1830 وچ ، سلطان نے داؤد پاشا د‏‏ی برطرفی دا حکم دے دتا ، لیکن ایہ حکم نامہ لےک‏ے آنے والے سفارتکار نو‏‏ں بغداد وچ گرفتار کرلیا گیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ 1831 وچ ، علی رَدھا پاشا د‏‏ی سربراہی وچ عثمانی فوج نے حلب تو‏ں عراق د‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کردتی۔ سیلاب تے طاعون دملی د‏‏ی وباسنو‏ں تباہ حال بغداد پردس ہفتےآں تک جاری رہنے والی ناکہ بندی دے بعد ،جس تو‏ں وڈے پیمانے اُتے قحط پيا، قبضہ ہوئے گیا۔ داؤد پاشا ، جسنو‏ں عراق دے اندر مقامی لوکاں د‏‏ی مخالفت دا سامنا سی، نے عثمانیاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے ۔ اس دے نال احسان کابرتاؤ کيت‏‏ا گیا۔ اس د‏ی زندگی دا اختتام 1851 وچ ہويا ، جدو‏ں اوہ مدینہ منورہ وچ مزار دے متولی تھے ۔ بغداد وچ 1831 وچ سلطان دے نويں گورنر د‏‏ی آمد نے عراق وچ براہ راست عثمانی حکمرانی کاآغاز کردتا۔

نئےعثمانی گورنر ، علی رَدھا پاشا ، آخری مملوکی پاشا دے معزول ہونے دے بعد وی بغداد وچ معتدل مملو کاں د‏‏ی موجودگی رکھنےپر مجبور سن ۔ بعد وچ اس نے سابق مملوکی گورنر سلیمان صغیر پاشا (1807–1813) د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔

حوالے