چھپرچڑی دی لڑائی

سرہند دے صوبیدار وزیر خان نوں اطلاع ملی کہ بندہ سنگھ دی اگوائی وچ دل خالصہ اتے ماجھا دے سنگھاں دا قافلہ آپس وچ چھپڑ چیری نامی پنڈ وچ ملن وچ کامیاب ہو گیا اے اتے اوہ سرہند دے ول اگے ودھن والے ہن۔ تاں اوہ اپنے نگر دی سرکھیا نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے، سکھاں ولوں لوہا لین اپنا فوجی زور لے کے چھپڑ چیری دے ول ودھن لگا۔

لرائی دی تیاری

دل خالصہ نے اتھے ہی مورچہ بندی شروع کر دتی۔ وزیر خان دی فوج نے اگے ہاتھی، اس دے پچھے انٹ، پھر گھوڑ سوار اتے اس دے پچھے توپاں اتے پیادے، سپاہی۔ انت وچ حیدری جھنڈے دے ہیٹھاں، غازی جہاد دا نعرا لگاؤندے ہوئے چلے آ رہے سن اندازا اس سبھ دی گنتی اک لکھ دے لگبھگ سی۔ سرہند نگر دی چھپڑ چیری پنڈ ولوں دوری لگبھگ 20 میل اے۔

ادھر دل خالصے دے سپہ سالار جتھیدار بندہ سنگھ بہادر نے اپنی فوج دا مڑقیام کرکے اپنے معاون فتح سنگھ، کرم سنگھ، دھرم سنگھ اتے عالی سنگھ نوں مالوا دی فوج نوں ونڈیا کرکے فوج ہیرو بنایا۔ ماجھا کھیتر دی فوج نوں ونود سنگھ اتے باج سنگھ دی سالاری وچ مورچہ بندی کروا دتی۔ اک خاص فوجی ٹکڑی، فوج اپنے کول سنکٹ دور لئی اندر سنگھ دی پردھانتا وچ سرکھات رکھ لئی اتے آپ اک ٹیلے، ٹیکری اتے براجمان ہو کے لڑائی نوں ڈریکٹ دوربین ولوں ویکھکے بہتر فیصلہ لے کے حکم دین لگے۔

دل خالصے دے کول جو چھہ (6) چھوٹے سروپ دی توپاں سن انھاننوں بھومیگت مورچیاں وچ واقع کرکے شاہباز سنگھ نوں توپخانے دا سردار تعینات کیتا۔ ایہناں توپاں نوں چلان لئی بندیلکھنڈ دے ماہر آدمیاں نوں کارجبھار سپرد کیتا گیا۔ توپچیاں دا مکھ ہدف، ویری فوج دیاں توپاں نوں کھدیڑنا اتے ہاتھیاں نوں اگے نہیں ودھن دین دا دتا گیا، سبھ ولوں پچھے نوسیکھواں جوان رکھے گئے اتے اسدے پچھے سچا نند دے بھتیجے گنڈا مل دے اک ہزار جوان سن۔

لڑائی

سورج دی پہلی کرن دھرتی اتے پیندے ہی لڑائی شروع ہو گئی۔ شاہی فوج نعرہ–اے–تکبیر– ﷲ اکبر دے نعرے بلند کردے ہوئے سنگھاں دے مورچےآں اتے ٹٹ پئی۔ دوجے پاسے ولوں دل خالصہ نے جواب وچ بولے سو نہال، ست شری اکال جےَ گھوش کرکے جواب دتا اتے چھوٹی توپاں دے منھ کھولھ دتے۔ ایہہ توپاں بھومیگت امورت مورچیاں وچ سی، پانی نال ایہناں دی مار نے شاہی فوج دی اگلی قطار اڈا دتی۔ بس پھر کی سی شاہی فوج وی اپنی انگنت وڈیاں توپاں دا استعمال کرن لگی۔ دل خالصہ رکھاں دی آڑ وچ ہو گیا۔

جویں ہی ویری فوج دیاں توپاں دی حالت واضع ہوئی شاہباز سنگھ دے توپچیاں نے اپنے اچوک نشاناں ولوں ویری فوج دیاں توپاں نوں ہمیشہ لئی شانت کرن دا تجربہ شروع کر دتا۔ جلدی ہی گولہ–واری بہت ہولی پے گئی۔ کیونکہ ویری فوج دے توپچی مارے جا چکے سن۔ ہن مغل فوج نے ہاتھیاں دی لائن نوں ساہمنے کیتا پر دل خالصہ نے اپنی سوچی پالیسی دے مطابق اوہی حالت رکھکے ہاتھیاں اتے توپ دے گولے برسائے اس ولوں ہاتھیاں وچ بھاجڑ مچّ گئی۔ اس گل دا منافع چکدے ہوئے گھوڑ سوار سنگھ ویری کھیمے وچ ودھن وچ کامیاب ہو گئے اتے ہاتھیاں دی لائن ٹٹ گئی۔ بس پھر کی سی ؟ سنگھاں نے لمبے سماں ولوں ہردیاں وچ بدلے دی بھاونا جو پال رکھی سی، اس اگّ نوں جوالا بناکے ویری اتے ٹٹ پئے گھماسان دی لڑائی ہیئی۔

شاہی فوج صرف گنتی دے زور اتے فتح دی آس لے کے لڑ رہی سی، اوہناں وچوں کوئی وی مرنا نہیں چاہندا سی جدوں کہ دل خالصہ فتح اتے شہیدی وچوں صرف اک دی کامنا رکھدے سن، ات: جلدی ہی مغل فوجاں صرف بچاو دی لڑائی لڑن لگے۔ ویکھدے ہی ویکھدے شواں دی چارے پاسے بھیڑ وکھائی دین لگی۔ چاراں طرف مارو–مارو دیاں آوازاں ہی آ رہیاں سن۔ زخمی جوان پانی–پانی چیخ راے سن اتے دو گھنٹے دی گرمی نے جنگ دا میدان تپا دتا سی۔

جویں–جویں دوپہر ہندی گئی جہادیاں دا دم ٹٹن لگا ، اس پرکار غازی ہولی–ہولی پچھے کھسکن لگے۔ اوہ انھے ہتاش ہوئے کہ وچکار دوپہری تک سارے بھاجّ کھڑے ہوئے۔ دل خالصے دا حوصلہ بہت اچّ پدھر اتے سی۔ اوہ مرنا تاں جاندے سن، پر پچھے ہٹنا نہیں۔ ادوں غدار سچانند دے بھتیجے گنڈامل نے جدوں خالصہ دل مغلاں اتے بھاری پے رہا سی، تاں اپنے ساتھیاں دے نال بھجنا شروع کر دتا۔

اس ولوں سنگھاں دے پیر اکھڑنے لگے کیونکہ کجھ نوسکھئے فوجی وی گرمی دی پریشانی نہیں جھیلدے ہوئے پچھے ہٹن لگے۔ ایہہ ویکھکے مغل فوجیاں دیاں واچھاں کھڑ اٹھیاں۔ اس ویلے عبدالرحمٰن نے وجید خان نوں اطلاع بھیجی گنڈامل براہمن نے اپنا اقرار پورا کر وکھایا اے، جہاں پناہ۔ اس اتے وزیر خان ٹھہاکا مار دے ہنسیا اتے کہن لگا، ہن مردود بندے دی کمک کی کردی اے، بس ویکھنا تاں اتھے اے۔ ہن دیری نہ کرو باقی فوج وی میدان–اے–جنگ وچ بھیج د انشا–ﷲ جت ساڈی ہی ہوویگی۔

دوجے پاسے جتھیدار بندہ سنگھ اتے اسدے سنکٹ قالین ساتھی اجیت سنگھ ایہہ مورت ویکھ رہے سن۔ اجیت سنگھ نے اجازت منگی گنڈامل اتے اس دے سواراں نوں غداری دا انعام دتا جاوے۔ پر بندہ سنگھ ہسکے کہن لگا میں ایہہ پہلاں ولوں ہی جاندا سی خیر، ہن تسی تازہ دم سنکٹ کمک لے کے وڈا پرستھیاں وچ کھڑے فوجیاں دا ستھان لؤ۔

اجیت سنگھ ترنت حکم دا پالن کردا ہویا اتھے پہنچیا جتھے سنگھاں نوں کجھ پچھے ہٹنا پے گیا سی۔ پھر ولوں گھماسان لڑائی شروع ہو گئی۔ مغلاں دی آس دے برخلاف سنگھاں دی تازہ دم کمک نے رنشیتر دا پاسہ ہی موڑ دتا۔ سنگھ پھر ولوں اگے ودھن لگے۔ اس پرکار لڑائی لڑدے ہوئے دوپہر ڈھلن لگی۔ جو مغل کجھ ہی دیر وچ اپنی جت دے اندازے لگا راے سن۔ اوہ بھکھ–پیاس دے مارے پچھے ہٹن لگے کنتُ اوہ وی جاندے سن کہ اس وار دی ہار دے نال اوہناں دے ہتھ ولوں سرہند تاں جاویگا ہی نال موت وی مقررہ ہی اے۔ ات: اوہ اپنا آخری داو وی لگاؤنا چاہندے سن۔

اس وار وزیر خان نے اپنا سارا کجھ داو اتے لگاکے فوج نوں للکاریا اتے کیہا کہ: چلو گاجی اگے ودھو اتے کافراں نوں مار کے اسلام اتے منڈرا راے خطرے نوں ہمیشہ لئی ختم کر د۔ اس ہلاّ شیری ولوں لڑائی اک وار پھر بھڑک اٹھی۔ اس وار اپفوج ہیرو باج سنگھ، جتھیدار بندہ سنگھ دے کول اپڑیا اتے اسنے وار–وار حالت پلٹن دی گل دسی۔ اس وار بندہ سنگھ آپ اٹھیا اتے باقی سنکٹ قالین فوج لے کے لڑائی زمین وچ اتر گیا۔ اسنوں ویکھکے دل خالصہ وچ نویں سپھوتری آ گئی۔ پھر ولوں گھماسان لڑائی ہون لگی۔

اس ویلے سورج است ہون وچ اک گھنٹہ باقی سی۔ اپہیرو باج سنگھ اتے فتح سنگھ نے وجید خان دے ہاتھی نوں گھیر لیا۔ سارے جاندے سن کہ لڑائی دا نتیجہ آخری داو وچ لکیا ہویا اے، ات: دوناں ول دے فوجی کوئی قصر نہیں چھڈنا چاہندے سن۔ سارے فوجی اک–دوجے ولوں گتھم–گتھا ہوکے جیتو ہون دی چاہت رکھدے سن۔ اجیاے وچ بندہ سنگھ نے اپنے گرودیو شری گرو گوبند سنگھ جی حاصل اوہ تیر کڈھیا جو اسنوں سنکٹ دور وچ استعمال کرن لئی دتا گیا سی۔ گرودیو جی نے اسنوں دسیا سی، اوہ تیر آتمبل دا پرتیک اے۔ اس دے استعمال اتے ساری امورت طاقتاں تہاڈی مدد کرنگیاں۔

اجیہا ہی ہویا ویکھدے ہی ویکھدے وجید خان ماریا گیا اتے ویری فوج دے کجھ ہی پلاں وچ پیر اکھڑ گئے اتے اوہ بھجن لگے۔ اس ویلے دا سنگھا نے بھرپور منافع چکیا، انھاننے ترنت ملیرکوٹلے دے نواب شیر محمد خان اتے خواجہ علی نوں گھیر لیا اوہ اکلے پے گئے سن۔ اوہناں دی فوج بھجن وچ ہی اپنا بھلا سمجھ رہی سی۔ ایہناں دوناں نوں وی باج سنگھ اتے فتح سنگھ نے میدان وچ مقابلے وچ مار گرایا۔

ایہناں دے مردے ہی ساری مغل فوج جان بچاندی ہوئی سرہند دے ول بھاجّ گئی۔ سنگھاں نے اوہناں دا پچھا کیتا پر جتھیدار نے انھاننوں ترنت واپس آؤن دا حکم بھیجیا۔ اوہناں دا وچار سی کہ سانوں سماں دی نزاکت نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے اپنے زخمیاں دی سیوا پہلاں کرنی چاہیدی اے۔ اسدے بعد جتے ہوئے فوجیاں دی سامان کبجے وچ لینا چاہیدی اے۔ اسدے بعد شہیداں نوں فوجی اعزاز دے نال آخری سنسکار اوہناں دی ریتی مطابق کرنا چاہیدا اے۔

موتاں

ایہہ تریخی فتح 12 مئی سن 1710 نوں دل خالصے نوں حاصل ہوئی۔ اس ویلے دل دی کل گنتی 70 ہزار دے لگبھگ سی۔ اس لڑائی وچ 30 ہزار سنگھاں نے ویر گتی حاصل کیتی اتے لگبھگ 20 ہزار زخمی ہوئے۔ لگبھگ ایہی حالت ویری پکھ دی وی سی۔ اوہناں دے غازی سارے بھاجّ گئے سن۔ لڑائی سامان وچ سنگھاں نوں 45 وڈی توپاں، ہاتھی، گھوڑے اتے بندوقاں وڈی گنتی وچ حاصل ہوئیاں۔

دل خالصے دا مڑ قیام

نوسکھئے فوجی جو بھاجّ گئے سن۔ اوہناں وچوں بوہتے پرط آئے اتے جتھیدار ولوں معافی منگ کے دل وچ پھیر شامل ہو گئے۔ جتھیدار بندہ سنگھ نے خالصے–دل دا جلدی ولوں مڑقیام کیتا اتے ساریاں نوں مخاطب کرکے کجھ حکم سنائے–

1. کوئی وی فوجی کسے بے گناہ انسان نوں پیڑت نہیں کریگا۔
2. کوئی وی تیویں (عورت، خواتین) اتے بچیاں اتے ظلم اتے استحصال نہیں کریگا۔ صرف دشٹ دا دمن کرنا اے اتے غریب دی رکھیا کرنی اے۔ اسلئی کسے دی مذہبی بھاونا نوں نقصان نہیں پہچانا۔
3. ساڈا صرف ہدف "ملزماں نوں دنڈت کرنا" اتے دل خالصہ نوں مضبوط کرن لئی طاقت مطابق اپاء اے۔

سرہند نگر اتے حملہ

14 مئی نوں دل خالصہ نے سرہند نگر اتے حملہ کر دتا۔ اننھاننے صوبے وزیر خان دی ارتھی نال لئی اتے اس دی نمائش کرن لگے۔ اس وچ وزیر خان دا پتر سمند خان پروار سمیت بہت جیہا پیسہ لے کے دلی بھاجّ گیا۔ اسنوں ویکھدے ہوئے نگر دے کئی امیراں نے اجیہا ہی کیتا کیوکِ انھاننوں معلوم سی کہ ویری فوج دے نال ہن مقابلہ ہو نہیں سکدا۔ ات: بھجن وچ ہی بھلائی اے۔ انسان سادھارن وی جاندے سن کہ دل خالصہ ہن ضرور ہی سرہند اتے قبضہ کریگا۔

اس ویلے پھر رکتپات ہونا ہی اے ات: کجھ دن لئی نگر چھڈّ جان وچ ہی بھلائی اے۔ اس پرکار دل خالصے دے سرہند پجن ولوں پہلاں ہی نگر وچ بھاگم حصہ ہو رہی سی۔ دل خالصہ نوں سرہند وچ داخلہ کرن وچ اک چھوٹی جئی جھڑپ کرنی پئی۔ بس پھر اگے دا میدان صاف سی۔ سنگھاں نے وزیر خان دی ارتھی سرہند دے قلعے دے باہر اک رکھ اتے الٹی لٹکا دتی، اس وچ بدبو پے چکی سی۔ ات: ارتھی نوں پنچھی نوعدہ لگے۔ قلعے وچ بچی–کھچی فوج عاقی ہوکے بیٹھی سی۔ سویبھاوک سی اوہ کردے وی کی ؟ اوہناں دے کول کوئی چارہ نہی سی۔

دل خالصہ نے ہتھیائی ہوئی توپاں ولوں قلعے اتے گولے داگے، گھنٹے بھر دے جتن ولوں قلعے وچ داخلہ دا رستہ بناؤن وچ کامیاب ہو گئے۔ پھر ہوئی ہتھاں–ہتھ شاہی فوجیاں ولوں لڑائی۔ بندہ سنگھ نے کہہ دتا اڑے سو جھڑے، شرن پڑے سو ترے دے مہاں واک مطابق دل خالصہ نوں کم کرنا چاہیدا اے۔ اس پرکار بہت سارے مغل سپاہی مارے گئے۔ جنھاننے ہتھیار سٹّ کے دل خالصہ ولوں ہار قبول کر لئی انھاننوں لڑائی بندی بنا لیا گیا۔

دل خالصے دے فوج ہیرو بندہ سنگھ نے فتح دی اعلان کیتا اتے ملزماں دا مجموعہ کرن نوں کیہا۔ جسدے نال انھاننوں بہتر دنڑ دتا جا سکے پر کجھ سنگھاں دا مت سی کہ ایہہ نگر گرو سراپیا اے ات: اسنوں سانوں نشٹ کرنا اے۔ پر بندہ سنگھ اس گل اتے سہمت نہیں ہویا۔ اوہناں دا کہنا سی کہ اس پرکار بے گناہ لوک وی بنا کارن بہت دکھ جھیلینگے جو کہ خالصہ دل اتے گرو مریادا دے خلاف اے۔ بندہ سنگھ دی گل وچ دم سی ات: سنگھ دودھا وچ پے گئے۔

اوہ سرہند نوں نشٹ کرنا چاہندے سن۔ اس اتے بندہ سنگھ نے دلیل رکھی سانوں ہنے حکمرانی انتظام لئی کوئی بہتر ستھان چاہیدا اے۔ اس گل نوں سنکے کچھ سنگھ عاقی ہو گئے۔ اوہناں دا کہنا سی سرہند نوں سرکھات رکھنا گرو دے شبداں وچ منھ موڑنا اے۔ اس اتے بندہ سنگھ ولوں اپنی راجدھنی مخلص گڑ نوں بناؤن دی اعلان کیتی۔ سرہند ولوں ملے پیسے نوں تن سو بیل گڈیاں وچ لد کے اتھے پہنچان دا کم شروع کر دتا گیا۔ تدپشچات اس گڑی دا نام بدل کے لوہگڑ کر دتا اتے اسدا اگلی لڑائی نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے آدھونکیکرن کرن دا پروگرام بنایا۔