گرمکھی لپی دی تریخ
پودیاں نوں چھڈّ کے ہر جاندار اپنے آپ دا اظہار منہ راہیں کردا اے اتے ہر جانور دی آواز اپنی جاتی نوں چھڈ کے ساریاں ذاتیاں نالوں وکھ ہندی اے۔ مانو جاتی وچ آواز دے اختلاف نوں بولی کیہا جاندا اے اتے اس بولی دا تعلق زمین دے وکھ وکھ علاقےآں نال اے۔
پنجاب دا علاقہ تے ناں
[سودھو]پنجاب، جس دا پہلا نام سپت سندھو مطلب ستّ ندیاں دا علاقہ سی۔ اس ویلے اس صوبہ وچ بولی جان والی بولی وی سپت سندھو ہی سی۔ سماں بدلیا اتے اس علاقے دا نام وی بدل گیا۔ اس وچ وگدے پنج دریاواں نوں بنیاد منّ کے اس دا نام وی پنج-آب وچ بدل گیا جو اج پنجاب دے نام نال جانیاں جاندا اے۔ اس پنجاب دے 1947 دی ونڈ ویلے دو حصے وی ہو گئے پھر وی ایہہ پنجاب دوناں ہی دیساں وچ اک نام نال ہی جانیاں جاندا اے، ہاں کتے کوئی بھلیکھا ہووے تاں مشرقی پنجاب اتے مغربی پنجاب کہہ کے کڈھ لیا جاندا اے۔
پنجاب دیاں مڈھلیاں لپیاں
[سودھو]ہزاری پرساد ترویدی اتے انگریز ودوان چارلوٹے ووڈنول دی کھوج مطابق بھگت کبیر دے دور وچ پنجابی لنڈے اتے براہمی لپی وچ لکھی جاندی سی۔ ایہہ لپی اس ویلے بٹھنڈے وچ بولی جاندی سی۔ دوجا اصول جی۔بی۔ سنگھ دا اے جنہاں نے 1950 وچ ابو ریحان البیرونی دا حوالہ دندیاں کیہا،"البیرونی لکھدا اے کہ 10ویں (دسویں) صدی وچ بٹھنڈہ اتے مغربی پنجاب وچ اردھناگری لپی دی ورتوں کیتی جاندی سی۔ کجھ سماں بٹھنڈہ بھٹی راجپوت راج دا راجگڑھ وی رہا جس کرکے اردھناگری لپی نوں بھٹاچاری لپی وی کیہا جاندا سی۔ اردھناگری اجین اتے مالوا وچ ورتی جان والی ناگری اتے سدھماترکا جاں سندھم لپی نال وی کافی میل کھاندی سی۔ ایہہ اصول کجھ بھمبل-بھوسے والا وی اے کیونکہ گورمکھی لپی دے اکھرّ سدھماترکا لپی نال کافی میل کھاندے ہن۔
پرانیاں لپیاں دی جانشین گرمکھی لپی
[سودھو]جی۔بی۔ سنگھ مطابق ہٹھور دے کھوہاں وچوں کجھ ثبوت ملے ہن جو گرو نانک دیو دے جم توں پہلاں دے ہن اتے جس توں سدھ ہندا اے کہ سدھماترکا لپی سکھ دھرم توں پہلاں سردا نال لکھی جان والی لپی سی جسدی تھاں بعد وچ گورمکھی لپی نے لے لئی۔ گوگل دی اک کھوج ایہہ وی اے کہ گرو انگد دیو نے سدھماترکا دا روپ سواریا اتے اس دے پینتی اکھر، 9 پوریاں لگاں-ماتراں اتے 3 ادھیاں ماتراں والی لپی بنائی اتے سکھاں دا یارواں (گیارواں) گرو سری گرو گرنتھ صاحب گورمکھی لپی وچ لکھیا گیا جس وچ گورمکھی لپی مہان بناؤن واسطے گرو گرنتھ صاحب وچ پینتی اکھری دے نام نال بانی وی درج کیتی گئی ۔ بابا فرید جی اتے بھگت کبیر جی دی پنجابی بولی وچ اچاری گئی بانی وی ترتیب وار راگاں وچ درج کیتی گئی۔ پریتم سنگھ نے 1992 وچ اپنی کھوج وچ گورمکھی لپی نوں سدھماترکا اتے ٹاکری لپی دی جانشین لکھیا اے۔ جستوں سدھ ہندا اے کہ گورمکھی لپی سولویں صدی توں پہلے پرچلت ہو چکی سی۔ اک ہور کھوج ترلوچن سنگھ بیدی دی وی اے۔ ترلوچن سنگھ بیدی دی 1999 دی کھوج مطابق گورمکھی لپی دسویں اتے چودھویں صدی دے وچکار سرادھا لپی دی دیواساسا سٹیج سی جو سدھماترکا دے وچکارلی حالت سی۔ اوہناں دا کہنا اے کہ دسویں صدی توں پنجاب دے ہماچل اتے کشمیر علاقےآں وچ ورتی جان والی سرادھا لپی وچ بھنتا آ گئی سی اتے چودھویں صدی تک سرادھا لپی گورمکھی لپی وچ مل چکی سی۔
بھارتی ایپیگرافسٹس اس نوں دیواساسا حالت آکھدے ہن مگر ترلوچن سنگھ بیدی اسنوں پرتھم-گورمکھی جاں پروٹو-گورمکھی لکھدا اے۔ ترلوعدہ سنگھ بیدی مطابق دسویں گرو سری گرو گوبند سنگھ جی نے اج دے سکھ گرو، سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج بانی لکھواؤن ویلے پروٹو-گورمکھی لپی دی ورتوں کیتی سی جدوں کہ اس ویلے پنجاب وچ ٹاکری اتے لنڈے لپیاں وی پرچلت سن۔ پنجاب وچ اس ویلے لنڈا لپی ویاپارک لپی سی۔ لنڈا لپی وچ دس طرحاں دے اکھر سن جنہاں وچوں مہاجنی ادھک مشہور سی پھر وی ایہہ لپی عامَ ورتوں واسطے نہیں سی ورتی جاندی۔ گرو گرنتھ صاحب دی سمپورنتا واسطے گورمکھی لپی دی ورتوں کرن نال اک تاں گورمکھی لپی پنجابی بھاسا لکھن واسطے حرمن پیاری لپی بن گئی اتے دوسرا گرو گرنتھ صاحب اس ویلے دا سبھّ توں وڈھا 91,00,223 شبد جوڑاں دے مجموعہ والا گرنتھ پینتی اکھراں اتے 9 پوریاں اتے دو نیم لگاں-ماتراں نال مکمل کرکے لپی دی مہاننتا ودھا دتی۔ ایہہ ہی نہیں اک ہی اکھر نال بھنّ بھنّ سبد اچارن کرکے انگریزی لپی نال تلناں وی کر دتی کہ اچارن اکھر دا نہیں ہویا کردا سگوں زبان دا جاں منہ توں بولن ویلے ہندا اے جویں انگریز 'سی' نال "کوفی" وی لکھدے ہن اتے 'سی' نال "سٹی" وی لکھدے ہن مگر اج تک کسے نے وی کوفی نوں 'سوفی' اتے سٹی نوں 'کٹی' نہیں کیہا۔ ہور تاں ہور انگریزی وچ رومال، علم آدی سبداں وچ فالتو اکھر وی ہن جنہاں توں بنا سبد جوڑ پورا نہیں ہندا مگر اچارن کردے ویلے اوہناں دا ذکر تک نہیں آؤندا ایسے طرحاں سری گرو گرنتھ صاحب وچ وی کئی اکھر آؤندے ہن جہڑے جنہاں دیاں لگاں-ماتراں نرارتھک ہن پھر وی کوئی سکھ اوہناں نوں ہٹا جاں بدل نہیں سکدا۔ ایہہ بھینّ-بھید سبد جوڑاں وچ وی اے۔ ایہہ سارا کجھ اکھر نہیں کردے سگوں اوہناں سبداں دا اچارن کرن ویلے انسان خود کردا اے۔ اس طرحاں ہی جیکر اسیں گربانی دے ہور سبد ویکھیئے، وچاریے اتے پڑیئے تاں بہت سارے سبد ہن جنہاں وچ لگاں ماتراں تاں ہن مگر اچارن وچ نہیں آؤندیاں۔ اس طرحاں ہی سبد جوڑ وی ہن جنہاں وچ کتے سانوں اچارن کرن ویلے آواز بھاری کرنیں پیندی اے اتے کتے ہلکی۔ جیکر اسیں صحیح اچارن سکھاؤن اتے سکھن توں بناں جاں نان-پنجابی پروفیسراں پاسوں ڈگریاں لین واسطے اکھراں دے پیراں وچ بندیاں لاکے آوازاں ہلکیاں اتے بھاریاں کرکے دسیئے تاں ایہہ لپی نال ہر پکھوں دھوکھا اے اتے انسان دی کمزوری اے جہڑا محنت کرن دی بجائے لپی نوں وگاڑن وچ وسواس رکھدا اے۔ کی کدی ایہناں لپی وگاڑن والیاں نے سوچیا اے کہ جو لوک 'چھام' نں 'سام' جاں 'چھنیں' نوں 'سناں' اتے 'سپّ' نوں 'چھپ'، 'ہپّ' اتے 'لسی' نوں لچھی کہندے ہن اوہناں دا اچارن کداں ٹھیک کروگے۔ ہور تاں ہور بندیاں لاؤن لگیاں ایہہ کیوں نہیں سوچیا کہ جس بندی نال 'س' دی آواز بھاری کردے ہو، اوس بندی دے نال 'ج' دی آواز ہلکی کویں ہو سکدی اے۔ کی ایہہ پنجابی بولن والیاں نوں دھوکھا نہیں دتا جاندا جاں بھمبل بھوسے وچ نہیں پایا جاندا؟ جیکر پڑے لکھے ہی ان پڑھاں نوں کرااے پاؤنگے تاں سوچو اوہناں نوں کی انگریز رستہ وکھاؤن واسطے آؤنگے۔ انگریزی لپِ ول ہی جھات مار لوو، چھبی اکھراں والی ورنمالا لگاں-ماتراں توں وی رہت انتر-راسٹری لپی بنی بیٹھی اے۔ انگریزی گرائمر پڑاؤن والیاں نے ک اکھرّ 'یو' نوں 'فائدہ مند' لکھن واسطے 'اکھرّ اتے مقدار دوناں دی ورتوں جو' اکھرّ توں لئی اے، 'بٹ' سبد وچ 'یو' نرارتھک اے مگر لکھنا ضروری اے، 'انڈر' شبد وچ 'یو' 'ا' دی آواز دندا اے، 'پٹ' سبد وچ 'اونکڑ' دی آواز دندا اے۔ ایہہ اداہرن تاں اک ٹوک ماتر اے۔ انگریزی دے عالم-فاضل جاندے ہن کہ 26 اکھری ورن مالا بدھیمان استاداں دے کارن اتمّ گنی جاندی اے۔ جیکر تسیں ساہمکھی دی ریس کردے ہو تاں ذرا سوچو شاہمکھی اردو ورن مالا وچ لکھی جاندی اے اس لئی اردو لپی وچ ہلکی بھاری آواز کڈھن والے اکھر ہن۔ فضل ساہ نے شاہمکھی وچ چھندا-بندی کیتی اے جس دا التھا گرمکھی لپی وچ اس طرحاں اے:
"پتہ پتہ پتہ دیوے پتی آیا پت دا اے۔
کلی کلی کلی اتے تکھتّ کسے نعر دا۔
پھل پھل پھلّ بیٹھے، پھلاں ہیٹھ پھلّ بیٹھا کپڑے سواردا۔
'ر' راستے راستے ول آئے، راس تکلے نوں پائے ول یارا۔
ولی ول کڈھا کے ول ہو گئے، توں کی ول اندر پایا ول یارا۔
ول کڈھنے دا تینوں ول ناہیں، جاویں اودے ول جہنوں ہووے ول یارا۔
فضل چھاہ اودوں ول ول ہووے، جدوں ربّ ہووے تیرے ول یارا۔"
اجیہے بدھیمان لکھاریاں نوں پڑ کے کون مورکھ اپنی اس امیر لپی نوں وگاڑنی چاہیگا۔ اج سانوں پنجابیاں نوں ایہہ مان ہونا چاہیدا اے کہ دنیا وچ 2010 دے انکڑیاں مطابق پنجابی اتے شاہمکھی بولن والیاں دی گنتی 102 ملیان سی جو دنیا وچ بولیاں جان والیاں بولیاں وچوں دسویں نمبر اتے آؤندی اے۔ اج، پنج سال بعد ہو سکدا اسدی گنتی ہور ودھ کے نوویں جاں اٹھویں نمبر تے آ گئی ہووے۔ بھارت وچ پنجابی بولن والیاں دا دیس بھر وچ یارواں نمبر اے۔ انگلینڈ اتے ویلج وچ پنجابی بولن والیاں دی گنتی سوتھے نمبر اتے آؤندی اے جدوں کہ کینیڈا وچ پنجابی بولن والے دیس بھر وچ تیسرے نمبر اتے ہن۔ امریکہ وچ 2007 وچ 250,000 دے قریب سکھ سن، اج ایہہ گنتی ملیان وی ہو سکدی اے۔ متحدہ عرب امارات اتے سعودی عرب وچ وی آئے دن پنجابی بولن والیاں دی گنتی ودھدی جا رہی اے۔ آسٹریلیا وچ وی 2006 توں پچھوں پنجابی کمیونیٹی ۔3% توں ودھ کے 13% ہو گئی اے اتے پنجابی بولی آسٹریلیا وچ بے-نمبری دا بناں ٹپ کے دسویں نمبر اتے آ گئی اے۔ ہور تاں ہور بھارت وچ بنن والیاں ہندی فلماں دی شبداولی وی دن بدن پنجابی دا رنگ پھڑدی جا رہی اے۔
ایہہ سارا کجھ دیکھکے وی جیکر اسیں 'میں ناں مانوں' دی رٹّ لائی رکھنی اے تاں اسیں سری گرو ہرِ رائے جی دے سکھ نہیں ہاں جنہاں نے گربانی وچوں اک سبد بدلن والے بابا رام رائے، جو 72 کلاں مکمل سن، نوں گر-گدی توں وانجھیاں کر دتا سی۔ ہاں جیکر تسیں اپنیاں ڈگریاں پنجابی غلط بول کے، من-مرجی دی غلط کھوج کرکے، ورن مالا وگاڑ کے لکھن نال ہی لینیاں ہن تاں گروآں توں چلدی آ رہی لپی وگاڑن دی تھاں، 20-25 اکھراں والی کسے لپی دی کھوج کر لوو اتے آئے سال اس وچ اک اک اکھر دا وادھا کرکے ڈگریاں لئی جاوو مگر گرمکھی لپی نوں 35 اکھراں والی، "پینتی اکھری" ہی رہن دیو۔ اسدی کھوج کدوں وی ہوئی ہووے اتے کسے نے وی کیتی ہووے ایہہ چھ صدیاں (1400 توں 1900) تک پینتی اکھری ہی رہی اے اتے اسنوں پینتی اکھری ہی رہن دیو۔ من-گھڑت وادھے ناں کرو۔ اچارن زبان نال کیتے جاندے ہن اکھرّ کدی بولیا نہیں کردے۔