ہری سنگھ نلوا

ہری سنگھ نلوا
جم	سنہ 1791   گجرانوالا
وفات	30 اپریل 1837 (45–46 سال)  جمرود ،  درہ خیبر ،  سرکار خالصہ
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد

ہری سنگھ نلوا
دوجے ناں	باگھ مار (شیر مار)
جم تریخ	Did not recognize date. Try slightly modifying the date in the first parameter.
جمݨستھان	گجرانوالہ
مرن تریخ	1837 (عمر 45–46)
مرنستھان	جمرود
وفاداری	سکھ سلطنت
کم دے سال	1804–1837
عہدہ	جنرل افغان سرحد نال سپہ سالار (1825–1837)
سالار	کشمیر دا گورنر (1820–1) ہزارہ دا گورنر (1822–1837) پشاور دا گورنر (1834-5, 1836–7)
جنگاں/لڑائیاں	قصور دی لڑائی(1807) اٹک دی لڑائی(1813) ملتان دی لڑائی(1818) کشمیر دی لڑائی(1819) مانگل دی لڑائی (1821) منکیرہ دی لڑائی(1821) نوشہرہ دی لڑائی (1823) سیالکوٹ دی لڑائی(1824) سیدو دی لڑائی (1827) پشاور اتے بغیر لڑائی مل ماریا (1834) جمرود دی لڑائی (1837)
رشتے	گرداس سنگھ (پیؤ) دھرم کور (ماں)

ہری سنگھ نلوا پنجابی لڑاکا سردار سی۔ ہری سنگھ نلوا 1791 چ پنجاب دے شہر گجرانوالا چ جمیا۔ اوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں دا سردار سی۔ اوہ سلطنت دیاں حداں نوں ھندوکش تک لے گیا۔

ناں

سردار ہری سنگھ نلوا سکھ اتہاس وچ پرمکھ یودھا(جنگجو) تے جرنیل ہویا ہے۔ ایہناں دے ناںنال نلوا کویں جڑیا، اس بارے بابا پریم سنگھ جی ہوتی لکھدے ہن- راجا نل اپنے سمیں دا مہان دانی اتے اپنے سمیں دا ادتی سوربیر سی۔ اوہ شیر نال لڑ کے اس نوں مارن وچ پرسدھتا رکھدا سی۔ اسے طرحاں سردار ہری سنگھ وچ اجیہے گن موجود سن۔ اس طرحاں آپ جی دا نام وی راجا نل ثانی پے گیا۔ سردار جی دے نام نال ایہہ نام جڑ کے اتے عامَ ورتوں وچ آؤن کرکے، اس وچ تھوڑھی جہی تبدیلی ہون کرکے نل توں نلوا پے گیا۔ اس بارے ہور وی پشٹیاں ملدیاں ہن، جو اس طرحاں ہن:

1) مولانا احمد دین اپنی کتاب مکمل تاریخ- کشمیر وچ لکھدے ہن کہ نلوا دی وجہ تسمیا کے متعلق مشہور ہے کہ راجا نل زمانہ قدیم میں ایک بہادر راجا تھا۔ لوگوں نے ہری سنگھ کو نل سے نلوا بنا دیا۔ نلوا سے مراد، شیر کو مارنے والا یا شیر افغان ہے۔ چونکہ ہری سنگھ نے بھی شیر مارے تھے اسی لیئے اسکا نام نلوا مشہور ہوا۔

2) اسے طرحاں مسٹر اینن. کے. سنہا اپنی لکھت تاریخ وچ لکھدا ہے کہ سردار ہری سنگھ دے نام نال نلوا انپ نام اس لئی پرسدھ ہو گیا کہ اس نے شیر دے سر نوں ہتھاں نال مروڑ کے مار سٹیا سی۔

پہلا جیون

اوہ 1791 چ گجرانوالہ چ اک سکھ ٹبر چ جمیا۔

جم

اس مہان جرنیل دا جنم سنّ 1791 ای. وچ س. گردیال سنگھ جی دے گھر گجرانوالہ وکھے ہویا۔ ایہہ ہونہار بالک اجے ستّ سالاں دا سی کہ اس دے سر توں پیودا سایہ اٹھ گیا۔ اس کرکے اس دے بچپن دے دن اس دے مامے دے گھر گزرے۔ آپ دی ودیا جاں فوجی سکھیا دا کوئی خاص یوگ پربندھ نہ ہو سکیا۔ رب ولوں ہی اوہناں نوں اجیہی بدھی پراپت ہوئی کہ آپ جو اک واری دیکھ جاں سن لیندے، اس نوں جھٹّ اپنے ہردے وچ وسا لیندے۔ لگبھگ 15 سال دی عمر وچ آپ نے دیکھو-دیکھی سارے جنگی کرتباں وچ پروینتا حاصل کر لئی۔ اس دے نال ہی فارسی اتے گورمکھی دی لکھت-پڑھت وچ وی کافی یوگتا پراپت کر لئی۔

دربار وچ

اس سمیں مہاراجہ رنجیت سنگھ گھوڑ سواری، تلواربازی، نیزابازی، نشانہ بازی وغیرہ دے شاہی دربار کراؤندے ہندے سن۔ ایہہ مقابلہ سال وچ اک واری ہندا سی تاں کہ نوجواناں دے حوصلے بلند ہو سکن۔ عیسوی سنّ 1805 وچ اک بسنتی دربار دا اکٹھ ہویا جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کرتب دکھاؤن لئی کرایا سی۔ اس وچ س. ہری سنگھ نلوے نے پہلی واری اپنے کرتب دکھائے۔ ایہناں کرتباں نوں دیکھ کے مہاراجہ جی نے اس نوں اپنی فوج وچ بھرتی کر لیا۔ کجھ ہی دناں بعد آپ دی شیر نال لڑائی تے دلیری دیکھ کے مہاراجے نے اس نوں اپنی شیردل نامی رجمینٹ وچ ہری سنگھ نوں سرداری دے دتی۔

سرداری دا سماں

اسے طرحاں 1807 عیسوی وچ قصور دی فتح سمیں سردار ہری سنگھ نے مہان بیرتا دکھائی جس دے انعام وجوں آپ جی نوں جاگیر ملی۔ مہاراجہ نے 1810 وچ ملتان انتے چڑھائی کرن لئی خالصہ فوج نوں حکم دتا۔ اگوں اتھوں دا نواب مظفر خان وی اپنی نامی فوج اتے پرسدھ قلعے دے بھروسے تے خالصہ فوج نوں روکن لئی ڈٹ گیا۔ شیر پنجاب نے جدوں لڑائی دی ڈھلّ ویکھی تاں قلعے دی کندھ نوں بارود نال اڈاؤن لئی کجھ سرلتھّ یودھیاں دی منگ کیتی۔ اس سمیں س. ہری سنگھ نے سبھ توں پہلاں اپنے آپ نوں پیش کیتا۔ ایہہ مہان اتے بھیانک کم س. ہری سنگھ اتے ہور بہادر سنگھاں نے بڑی نڈرتا تے دلیری نال سرے چاڑھیا۔ اس جنگ وچ س. ہری سنگھ نے زخمی ہندیاں وی حوصلہ نہ ہاریا۔

اس توں چھٹّ 1818 عیسوی وچ ملتان دی اخیرلی فتح اتے فیر کشمیر جتن وچ آپ نے وڈے کارنامے کیتے۔ کشمیر دے وگڑ چکے ملکی پربندھاں نوں سدھارن لئی آپ دی ڈیوٹی لائی گئی سی۔ آپ نوں اتھوں دا گورنر نامزد کیتا گیا۔ آپ نے ہی وڈیاں گھالاں گھال کے کشمیر نوں خالصہ راج وچ ملا کے لاہے وند صوبہ بنا لیا۔ آپ دے راج پربندھ تے خوش ہو کے مہاراجہ رنجیت سنگھ جی نے آپ نوں اپنے نام دا سکہ چلاؤن دا ادھیکار دے دتا۔ ایہہ ادھیکار خالصہ راج وچ کیول آپ جی نوں ہی ملیا۔

اک واری س. ہری سنگھ مظفرآباد دے راہ کشمیر توں آؤندے ہوئے مانگلی دے نیڑے پہنچے۔ اوہناں دا راہ مانگلی دے درھا ہزارے دے بھاری لشکر نے روک لیا۔ ایہہ سردار دا سامان لٹنا چاہندے سن۔ سردار نے ایہناں نوں اپنے سبھاء انوسار سمجھاؤن دی بڑی کوشش کیتی، پر ایہناں نے راہ دین توں انکار کر دتا۔ اسے دن ربّ دا بھانا ایسا ورتیا کہ مینہہ پین لگّ پیا۔ جد مینہہ ہٹیا تاں لوکاں نے اپنے کوٹھیاں دیاں چھتاں نوں کٹنا شروع کر دتا۔ پچھن تے پتہ لگا کہ ایہہ لوک چھتاں اس لئی کٹّ رہے ہن کہ اتھے دی مٹی نوں کٹن-مٹی آکھدے ہن، جے اس نوں کٹیا نہ جاوے تاں ٹھیک نہیں بیٹھدی۔ ادھر سردار نے وی بھانپ لیا کہ ایہہ لوک وی اسے مٹی دے بنے ہوئے ہن، کٹّ کھان توں بناں رستہ نہیں دینگے۔ اس لئی خالصے نے چڑھائی کیتی اتے تیہہ ہزار فوج اتے صرف ستّ-ہزار سنگھاں نے فتح پائی۔

اس توں علاوہ نشہرے تے جہانگیر دی جنگ وچ بڑی نڈرتا تے جنگی ہنر نال س. ہری سنگھ نے فتح پائی۔ اس دے بارے سر الیگجینڈر برنز تے مولوی ساہنت علی لکھدے ہن کہ خالصے دیاں ایہہ سفلتائیاں ایسے اسادھارن کارنامے سن جنہاں نے وڈیاں-وڈیاں طاقتاں نوں وی چنتا وچ پا دتا۔ سنّ 1834 ای. وچ شیر پنجاب تے سردار ہری سنگھ نلوے نے فیصلہ کیتا کہ پشاور تے سرحدی صوبے جنی دیر تک خالصہ راج وچ نہیں مل جاندے اونی دیر تک پنجاب تے ہندستان نوں ودیشیاں دے دھاویاں توں چھٹکارا نہیں دوایا جا سکدا۔ بھاوَ صوبہ پشاور نوں افغانستان نالوں کٹّ کے پنجاب نال ملا لیا جاوے۔ اس لئی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے خالصہ فوج نوں سردار ہری سنگھ نلوے اتے کنور نونہال سنگھ دی اگوائی ہیٹھ پشاور تے ہلاّ بولن لئی آکھیا۔ 27 اپریل سنّ 1834 ای. نوں سردار ہری سنگھ نے بڑی سفلتا نال دریا اٹک توں بیڑیاں راہیں خالصہ فوج پار کروائی۔ اودھر پشاور دے حاکماں نے وی ترت-پھرت خالصہ فوج نوں روکن لئی چمکنی دی حد تے مورچے بنا کے توپاں بیڑ دتیاں اتے پشاور دے راہ نوں قابو وچ کر لیا۔

جدوں خالصہ فوج اوہناں دے مورچیاں تے پہنچن والی سی تاں اگوں دھواں دھار گولاباری شروع کر دتی۔ توپاں دی گولاباری نال آکاش کمب اٹھیا۔ اسے سمیں حاجی خان دلیری نال لڑدا ہویا سردار رام سنگھ ہسنوالیئے دی تلوار نال سخت پھٹڑ ہو گیا۔ افغان دلیری نال لڑے پر خالصے دے زور اگے ٹک نہ سکے۔ مئی 1834 عیسوی نوں بعد دوپہر تک جت دا بگل وج چکا سی اتے پشاور انتے سنگھاں دا ادھیکار ہو گیا۔ ہن سارا سرحدی علاقہ خالصے دے ادھین ہو گیا سی۔ ستّ صدیاں توں پنجاب دا کٹّ چکا انگ مڑ پنجاب نال جڑ گیا۔ خالصے دے اس مہان کرتب نوں کئی اتہاسکاراں نے کرامات دا ناں دتا ہے۔ اتہاسکار لکھدے ہن کہ اس جت دی خوشی وچ پشاور دے مسلماناں اتے ہندواں نے اس رات دیپمالا کیتی، کیونکہ اوہناں نے بارکجئیاں ہتھوں چھٹکارا پایا سی۔

پشاور جتن توں بعد سردار ہری سنگھ نلوے نے سبھ توں پہلاں ہندواں اتے سکھاں اپر اورنگزیب نے جو پرتی سر اک دینار (چار ماسے دا سونے دا سکہ) جزیا لایا ہویا سی، پوری طرحاں ہٹا دتا۔ اس طرحاں اس بکھڑے علاقے دا فوجی ملکی راج پربندھ بڑے سچجے ڈھنگ نال چلاؤنا شروع کیتا۔ اس ودھیا راج پربندھ نوں دیکھ کے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سردار ہری سنگھ نلوے نوں پشاور دے صوبے وچ وی اپنے نام دا سکہ چلاؤن دا حکم دتا۔ ایہہ وڈیائی س. ہری سنگھ نلوے نوں دوجی وار ملی۔

قلعہ جمرود

سردار ہری سنگھ نوں تھوڑھی وہل ملی تاں پشاور توں کابل دے راہ درہ خیبر دیاں پہاڑیاں کول جمرود ناں دی دھرتی تے مضبوط قلعہ اساریا، جس دا ناں فتہگڑھ رکھیا۔ اس قلعے دی اساری نال افغانستان دی حکومت دا تختہ ہلّ گیا۔ ہن خالصے دا اگلا قدم کابل نوں فتح کرن دا سی۔ افغاناں نوں قلعے دی اساری نال بڑی گھبراہٹ ہون لگی۔ اس گھبراہٹ کرکے ہی اوہناں نے تیہہ ہزار افغانی فوج، چالی توپاں اتے ہور فوج اپنے جرنیل محمد اکبر خان دی دیکھ-ریکھ وچ اکتر کر کے قلعہ جمرود جتن لئی چڑھائی کر دتی۔ اس توں علاوہ دو ہزار فوج، چھ توپاں اتے دس ہزار حاجی خان کاکڑ اتے سید بابا جان دی اگوائی وچ قلعہ شنکرگڑھ تے مچنی تے چڑھائی کرن لئی تور دتا۔

ادھر سردار ہری سنگھ نلوا ایہناں دناں وچ سخت بیمار پیا سی۔ پشاور دی خالصہ فوج دا بہت سارا حصہ کنور نونہال سنگھ دے ویاہ تے لہور گیا ہویا سی۔ اس سمیں قلعہ جمرود وچ سردار مہاں سنگھ میرپوریئے دے کول 800 پیدل، 200 سوار، 80 توپخانے دے گولنداج، 10 وڈیاں توپاں اتے 12 ہلکیاں پہاڑی توپاں سن۔ افغانی فوج نے 21 اپریل 1837 دی سویر نوں قلعہ جمرود تے ہلاّ بول دتا۔ سردار مہاں سنگھ نے افغاناں دا ڈٹّ کے مقابلہ کیتا اتے اوہناں نوں کافی دیر تک روکی رکھیا۔ اگلے پہُ-فٹالے دے نال ہی اکبر خان نے پھر ہلاّ بول دتا۔ خالصے نے سارا دن افغاناں دی پیش نہ جان دتی پر گنتی زیادہ ہون کرکے شام تک ویری دیاں بھاریاں توپاں نے قلعے دے دروازے دی لاگلی باہی وچ کافی دراڑ پا دتی۔ پر خالصے دے ڈر توں قلعے دے اندر وڑن دا پھر وی کسے نے ہیا نہ کیتا۔ افغاناں نے ایہہ سمجھیا کہ ہن تاں سویر ہندیاں قلعے تے قبضہ کر ہی لیا جاویگا۔ اس کرکے افغان کھان-پان وچ رجھّ گئے۔

اودھر س. مہاں سنگھ نے قلعے دے سرداراں نوں اکٹھا کر کے جوش بھرے رنگ وچ دو منگاں دی پیش کش کیتی۔ پہلی ایہہ کہ قلعے وچ پئی تریڑ نوں ریت نال بھریاں بوریاں نال پوریا جاوے اتے دوجی ایہہ کہ دو ایسے قومی جذبے والے نوجوان نترن جہڑے راتو-رات جا کے س. ہری سنگھ نلوے نوں پشاور پہنچ کے سارا حالَ دسّ دین۔ پہلی منگ تے لگبھگ اک سو نوجوان نتریا اتے دوجی منگ تے جد بیبی ہرشرن کور نے پشاور جان لئی ہٹھ کیتا تد ایہہ کم بیبی نوں ہی سونپیا گیا۔ ادھر نوجواناں نے دراڑ دا کم پورا کر وکھایا۔ اودھر سردار نلوے نوں جو چٹھی بھیجی گئی اس دا اک-اک اکھر قومی پیار وچ رنگیا گیا سی۔ ایہہ شبد اس پرکار سن-

"جی نہیں سی چاہندا کہ آپ نوں بیماری دی حالت وچ اس مشکل وچ اپنے نال رلایا جاوے۔ پر اسیں اس گلّ توں جانو ہاں کہ پشاور وچ فوج بہت گھٹّ ہے۔ لاہور توں فوج پہنچ نہیں سکدی۔ اسے لئی قلعے دے خالصے دی اچھا ہے کہ آپ جی نوں ورتمان سمیں توں جانو کروایا جاوے۔ فتہگڑھ دی باہرلی فصیل دا کجھ حصہ ڈگّ گیا سی پر خالصہ اس وقت بڑی ہمت نال ریت بھریاں بوریاں نال دراڑ نوں پور رہا ہے۔ آس ہے کہ راتو-رات ٹھیک کر لیا جاویگا۔ اج اس سمیں ستگورو نے خالصے دی پیج رکھ لئی کہ ویری فصیل دے ڈگدیاں سار ہی قلعے تے دھاوا کرن دا ہیا نہ کر سکے۔ نہیں تاں ایہہ انتم سندیش آپ جی دی سیوا وچ بھیٹا نہ ہو سکدا۔ پرتیت ہو رہا ہے کہ سویر سار افغاناں نے قلعے تے حملہ کرنا ہے۔ آپ جی دا پیارا پھتہگڑھ دھرتی نال ملا دتا جاویگا۔ پر آپ ایہہ گلّ سن کے پرسنّ وی ہوووگے کہ آپ نے جنہاں جواناں انپر بھروسہ کر کے اس قلعے دی عزت اوہناں دے ہتھ سونپی سی، اوہناں وچوں اک وی ایسا نہیں جس نے قوم دی عزت دے ٹاکرے لئی اپنی جان نوں ودھیرے پیارا سمجھیا ہووے۔ اس سمیں پھٹڑاں اتے بیماراں توں چھٹّ ستّ سو دے قریب خالصہ فوج موجود ہے۔ ایہناں ساریاں نے سری گورو گرنتھ صاحب جی دی حضوری وچ پرن کیتا ہے کہ "جد تک ساڈیاں رگاں وچ لہو دا چھیکڑلا تبکا باقی ہے، خالصائی جھنڈے دی کوئی وی بے ادبی نہیں کر سکیگا۔" اس توں پچھوں شاید ساڈے ولوں آپ جی نوں کوئی خط نہیں پہنچ سکیگا۔ ہن قلعے دے سربتّ خالصے ولوں ستکار بھرے دل نال انتم "سری واہگورو جی کا خالصہ۔۔ واہگورو جی کی فتہ۔۔" پروان ہووے۔

17 وساکھ آپ جی دا نوازیا 1894 ب : مہان سنگھ تے فتح گڑھ دا سربت خالصا

ایہہ خط 30 اپریل نوں اجے کجھ رات باقی سی کہ س. ہری سنگھ نلوے تک پہنچا دتا گیا۔ خط پڑھدیاں ہی س. ہری سنگھ دے دل وچ دیش پیار دی جوالا بھڑک انٹھی۔ اوہ جلدی نال انٹھے اتے خط نوں دوبارہ گہہ نال پڑھیا۔ ہن اوہناں دے ساہمنے دو رستے سن، اک بیماری توں اپنے سریر دی رکھیا اتے دوجا، خالصہ راج دی شان نوں بچاؤنا۔ اوہناں نے خالصہ راج لئی قربانی نوں زیادہ ضروری سمجھیا۔ اوہناں نے اسے ویلے پشاور وچ باقی رہی فوج نوں تیار کرکے جمرودی رن-بھومی ولّ کوچ کر دتا۔ ترن توں پہلاں سردار نے س. مہاں سنگھ دا اصل خط اتے اپنا پتر شیر-اے-پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ ولّ تیز رفتار سانڈھنی سوار دے ہتھ بھیج دتا، جس وچ چھیتی توں چھیتی خالصہ فوج بھیجن دی منگ کیتی۔

ہن چھ ہزار پیدل، اک ہزار سوار، 18 توپاں اتے کجھ کھلھے سوار لے کے سردار ہری سنگھ نے 30 اپریل نوں جمرود دے جنگی میدان وچ پہنچ کے افغاناں انپر حملہ کر دتا۔ افغان اس گلّ توں اویسلے سن کہ اس حملے وچ نلوا وی ہے۔ پہلاں تاں اوہ اس حملے نوں جوش نال روکدے رہے۔ پر جدوں س. ہری سنگھ نلوے بارے پتہ لگا تاں اوہناں دے حوصلے ٹٹّ گئے۔ افغاناں نوں بھاجڑ پے گئی۔ ہریک افغان نے اک دوجے توں اگے نکل کے درہ خیبر وچ لک جان وچ ہی سمجھداری سمجھی۔ اس طرحاں افغاناں پاسوں س. ہری سنگھ نلوے نے 14 توپاں وی کھوہ لئیاں، جنہاں وچ توپ کوہ شکن وی سی جس نوں پہاڑ توڑ توپ وی کیہا جاندا سی۔ جدوں سارے افغان دوڑ کے چھپ گئے تاں س. ہری سنگھ نلوے نے سوچیا کہ ہن خالصہ فوج نوں قلعہ جمرود دے کیمپ وچ لجا کے آرام دوایا جائے۔ پر س. ندھان سنگھ پنج ہتھا، جت دے جوش وچ ویریاں دے سر ہویا درھے دے اندر چلا گیا۔ جدوں س. ہری سنگھ نے س. ندھان سنگھ نوں گفا دے اندر جاندے ویکھیا تاں جھٹّ اس نوں بلاؤن لئی گفا ولّ ودھیا۔ لال چٹان دے اندر چھپے ہوئے افغاناں نے تاڑ رکھی کہ جیوں ہی کوئی اندر داخل ہوئے تاں دبوچ لیا جاوے۔ س. ہری سنگھ نلوے دا باڈیگارڈ سردار عجائب سنگھ گفا ولّ ودھیا تاں گفا وچ چھپے افغان نے عجائب سنگھ دے گولی ماری۔ باڈیگارڈ اتھے ہی ڈھیری ہو گیا۔ اسے سمیں س. ہری سنگھ نے اپنا گھوڑا اگے کیتا تاں گفا وچوں ہور گولیاں چلیاں جس وچوں دو گولیاں نلوے دے لگیاں۔ انے نوں باقی سوار وی اتھے پہنچے اتے ویریاں نوں چن-چن ماریا پر جہڑا بھانا ورتنا سی، ورت چکا سی۔

سردار ہری سنگھ نلوا نے پھٹڑ ہون دے باو جود بڑے حوصلے نال گھوڑے دیاں واگاں قلعہ جمرود ولّ موڑ لئیاں اتے سدھے قلعے وچ پہنچ گئے۔ سردار مہاں سنگھ نے دھیان پوربک نلوے نوں گھوڑے توں اتاریا۔ پھٹاں وچوں لہو دے پھہارے چلدے ویکھ کے س. مہاں سنگھ دے ہتھاں دے طوطے اڈ گئے۔ پر حوصلہ نہ چھڈدے ہوئے، بڑے چتر پھٹّ-بنھ کولوں پھٹّ صاف کروا کے بنھا دتے۔ سردار ہری سنگھ نلوے نے اپنی حالت نازک ویکھی تاں اپنے سارے پرانے ساتھیاں نوں بلا کے، ایہناں کالے پربتاں وچ خالصائی جھنڈے دی عزت-آبرو قایم رکھن لئی اخیرلے سواساں تک ڈٹے رہن دی پریرنا کیتی۔ ایہہ وی آکھیا کہ میری موت دی خبر گپت رکھنی، اس نال خالصے دی فوجی شکتی برقرار رہیگی۔ اگے ہور وی کئی کجھ کہنا چاہندے سن پر گلّ پوری نہ کر سکے اتے بھور اڈاری مار گیا۔ ایہہ سماں 30 اپریل 1837 دی رات دا سی۔ س. مہاں سنگھ نے سردار نلوا دی آخری اچھا انوسار بھید گپت رکھن لئی راتو رات قلعے دی چڑھدی نکر ولّ سادے ڈھنگ نال قناتاں دے اندر سسکار کر دتا۔

خالصا سردار

سکھ فوج دے سردار ہوندیاں ہویاں اونہے سیالکوٹ، قصور، ملتان، کشمیر تے صوبہ سرحد نوں جتیا۔ اوہ درہ خیبر تک چلا گیا۔ اوہ پشاور تے کشمیر دا گورنر ریا۔ 1837 جمرود دی تھاں تے افغانیاں نال لڑدا ہویا ماریا گیا۔

ہزارا دا شہر ہری پور سردار ہری سنگھ نلوا دے ناں تے اے ۔

ہری سنگھ نلوا

س: ہری سنگھ نوں اپنا خدمتگار تعینات کرن توں بعد مہاراجہ رنجیت سنگھ اوہناں نوں شکار اُتے جان ویلے اپنے نال رکھدے سن۔ دسیا جاندا اے کہ اک وار جدوں مہاراجہ جنگل وچ شکار لئی جا راے سن تاں اک شیر نے اچانک ہری سنگھ اُتے جھپٹا مار کے اوہناں نوں گھوڑے توں ہیٹھاں سٹّ لیا۔ شیر نے ایہہ سبھ عینی پھرتی نال کیتا کہ ہری سنگھ میان 'چوں اپنی تلوار وی نہ کڈھ سکے۔ اس دے باو جود اس بہادر جنگجو نے ہمت نہیں ہاری اتے اپنے دوویں ہتھاں نال شیر نوں جباڑے توں پھڑ کے زور دی بھوانٹی دے دتی، جس نال شیر دی پکڑ چھٹّ گئی اتے ہری سنگھ نے تلوار میان 'چوں کڈھ کے اکھ جھمکدیاں شیر دا سر دھڑ توں وکھ کر دتا۔ اس بارے دیوان امر ناتھ 'جپھرنامائ رنجیت سنگھ' دے صفحہ 31 اُتے اس پرکار لکھدے ہن-'ہری سنگھ اج خدمتگاری مزول نمودا در خطاب سرداری دبا تزرا اج ہشت صد سوار واپیادا چرار بر نوھا رکھتند۔' مطلب مہاراجہ نے ہری سنگھ توں خدمتگاری دا عہدہ چھڈا کے سرداری دا مرتبہ بخش دتا تے اٹھ سو سوار اتے پیدل فوج دا افسر تھاپ کے عزت افزائی کیتی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کسے چترکار ولوں راجا نل (مہان کوش وچ بھائی کانھ سنگھ نابھہ راجا نل بارے لکھدے ہن کہ ایہہ نخالص دیش دے چندرونشی راجا بیر سین دا پتر سی اتے اس دا ویاہ ودربھپتی بھیم دی پتری دمینتی نال ہویا) دی بنائی ہوئی اوہ تصویر ویکھی ہوئی سی، جس وچ راجا نلنے ہری سنگھ وانگ ہی شیر دا شکار اپنی تلوار نال کیتا سی۔ اس موقعے مہاراجہ نے ہری سنگھ دی بہادری توں خوش ہو کے کیہا-'اج توں توں وی ساڈا 'نلوا' سردار ہی ہیں۔' اگلے ہی دن مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوا نوں شیر-دل رجمینٹ دا سردار-اعلیٰ مقرر کر دتا۔

مہاراجہ نے اسے ویلے نال گئے درباری چترکار پنڈت بہاری ملّ توں ہری سنگھ دی شیر نال لڑائی دی تصویر تیار کروائی۔ اس دے دو اتارے مہاراجہ نے ہری سنگھ نوں دتے اتے اک اپنے پاس رکھ لیا۔ ایہناں چتراں 'چوں اک چتر س: نلوا نے 8 جنوری، 1821 نوں بیرن ہوگل نوں دتا، جس نوں ویکھ کے اوہ بہت حیران ہویا۔ اس نے اس دا ذکر اپنی کتاب 'ٹریولز ان کشمیر اینڈ پنجاب' دے صفحہ 254 اُتے کیتا اے۔ اک ہور اتہاسکار مِ۔ ویژن لکھدا اے کہ اس نوں س: ہری سنگھ نلوا نے اوہ تلوار وکھائی سی، جس نال اس نے اک وار وچ ہی شیر دا سر دھڑ توں وکھ کر دتا سی۔

مولانا احمد دین 'مکمل تاریخ کشمیر، جلد 3، صفعہ 18 اُتے لکھدے ہن-'نلوا کی وجہِ تسمیا کے متعلق مشہور اے کہ راجا نل زمانہ قدیم میں ایک بہادر اور شزاہ راجا تھا، لوگوں نے اس (ہری سنگھ) کو نل سے نلوا بنا دیا۔ نلوا سے مراد شیر کو مارنے والا شیر افغن اے۔ چونکہ ہری سنگھ نے بھی شیر مارے تھے، اس لیئے اس کا نام نلوا مشہور ہوا۔'

اتہاسکار این۔ کے۔ سنہا اپنی کتاب 'رنجیت سنگھ' دے صفحہ 167-168 اُتے لکھدے ہن کہ ہری سنگھ نوں 'نلوا' اپنام اس کرکے ملیا، کیونکہ شیر دا سر اس نے اپنے ہتھاں نال مروڑ کے اس نوں مار سٹیا سی۔

کئی اتہاسکاراں نے لکھیا اے کہ افغانی حملیاں توں بعد س: ہری سنگھ نلوا دے ناں دا خوف افغانیاں وچ اس حد تک پھیل گیا سی کہ افغانی عورتاں اپنے بچیاں نوں س: نلوا دا ناں لے کے ڈراؤندیاں سن۔

سید محمد لطیفَ 'ہسٹری آف دی پنجاب' وچ صفحہ 483 اُتے لکھدا اے کہ س: نلوا دا دبدبا ایسا افغاناں دے دلاں وچ بیٹھ گیا سی کہ اج تک پشاور اتے اس دے نزدیکی علاقیاں وچ ماواں اس دا ناں 'ہریا' (ہری سنگھ نلوا) لے کے اپنے پتراں نوں ڈراؤندیاں ہن۔ ایلف کیرو مطابق اج وی پٹھان عورتاں اپنے شیطان بچیاں نوں 'ہریا راغلے' (ہری سنگھ آ گیا) کہہ کے ڈراؤندیاں ہن۔

مولانا میر احمد، 'تاریخ سرحدی پشاور' دے صفحہ 149 اُتے لکھدا ہے-'اس (ہری سنگھ) کے نام سے لوگ ڈرا کرتے تھے۔ علاقہ پشاور میں تو اس قدر اس کا رعب تھا کہ مائیں اپنے بچوں کو کہا کرتی تھیں کہ اگر تم نیک نہ بنوگے تو ہری سنگھ تم کو پکڑ کر لے جائیگا اور چھوٹے-چھوٹے بچے تو ہری سنگھ کو ایک ہؤآ خیال کیا کرتے تھے۔'

شمشیر سنگھ اشوک 'ویر ہیرو ہری سنگھ نلوا' دے صفحہ 91 اُتے لکھدے ہن کہ پٹھانیاں اپنے نیانے پتراں نوں، جو کسے کارن رونا بند نہیں سن کردے، ایہہ آکھ کے چپ کرایا کردیاں سن-'چپ شا بچیا، ہریا راغلے۔'

خیر، س: ہری سنگھ نوں شیر-اے-پنجاب ولوں دتا 'نلوا' اپنام اوہناں توں بعد اوہناں دی اولاد نے وی اپنایا اے اتے اج اس پروار دے سبھ لوک اپنے ناں دے نال اپنی گوت اپل لگاؤن دی بجائے 'نلوا' ہی لکھدے ہن۔ اتھے ایہہ وی دسنا ضروری ہو جاندا اے کہ ہریانہ، دلی اتے ودیش وچ وسے کجھ ہور لوک وی اپنے ناں نال 'نلوا' اپنام لکھ راے ہن، جنہاں دا ہری سنگھ نلوا دے خاندان نال کوئی تعلقات نہیں اے۔ ممکن اے کہ ایہہ لوک اس راجپوت برادری نال متعلق ہونگے، جنہاں نوں بہادری صدقہ 'نلوا' اپنام ملیا ہووےگا۔ حالانکہ ایہہ واضع نہیں ہو سکیا کہ ایہناں (راجپوتاں) نوں ایہہ اپنام کس توں اتے کدوں ملیا؟

باہرلے جوڑ

• جیون تے کتاب

حوالے