گجرانوالا
گجرانوالا | ||
---|---|---|
انتظامی تقسیم | ||
ملک | پاکستان [۱][۲] | |
دارالحکومت برائے | ||
تقسیم اعلیٰ | ضلع گجرانوالا | |
جغرافیائی خصوصیات | ||
متناسقات | 32°09′00″N 74°11′00″E / 32.15°N 74.183333333333°E | |
رقبہ | 240 مربع کلومیٹر | |
بلندی | 231 میٹر | |
آبادی | ||
کل آبادی | 2027001 (لوک گݨݨ ) (۲۰۱۷) | |
مزید معلومات | ||
اوقات | متناسق عالمی وقت+05:00 | |
رمزِ ڈاک | 52250
| |
فون کوڈ | 055 | |
باضابطہ ویب سائٹ | باضابطہ ویب سائٹ | |
جیو رمز | 1177662[۳] | |
|
||
ترمیم |
گجرانوالا پنجاب، پاکستان دا اک صنعتی شہر اے جو لہور توں تقریبن 60 کلومیٹر جی ٹی روڈ اُتے واقع اے ۔2017ء دی مردم شماری دے مطابق آبادی دے لحاظ نال ملک دا پنجواں وڈا شہر اے تے سطح سمندر توں ایہدی بلندی 231 میٹر اے ۔ ایہنوں پہلواناں دا شہر وی کہیا جاندا اے ۔ گجرانوالا ، کراچی تے فیصل آباد توں بعد پاکستان دا تیسرا وڈا صنعتی شہر اے تے پاکستان دی مجموعی جی ڈی پی وچ ایہدا حصا 5 فیصد اے ۔
اس شہر نوں پہلواناں دا شہر کہیا جاندا اے اس شہر دے لوک گوشت کھانے دے شوقین لوکاں وچ شمار ہُندے نيں اس شہر وچ سکھ مذہب دے مقدس گردوارے وی موجود نيں ۔ ایہ مہاراجا رنجیت سنگھ دا آبائی شہر اے ۔ ایتھے ای اوہ جمے سی ۔
تریخ
[سودھو]امپیریئل گزٹ آف انڈیا دے مطابق گجرانوالا نوں گوجراں نے آباد کيتا جو کشمیر دے پہاڑاں اُتے آباد سن تے بعد وچ ایران دے شیرازی قبیلے نے اس شہر دا ناں خان پور سانسی رکھیا پر بعد وچ ایہدا ناں گجرانوالا رکھ دتا ۔
منشی گوپال داس تے عطا محمد تریخ گجرانوالا وچ تے عزت اللہ تریخ ہماریا پنجاب وچ اپنی تحقیقات دے ثمرات ایويں سامنے لاندے نيں۔ ’’کسی مستند تریخ توں آبادی اس دی صحیح معلوم نئيں ہوئی۔ روائت اے کہ پنج سو برس گزرے جدوں اسنوں مسمی خان جاٹ عرف ساہنسی نے بصورت پنڈ آباد کر کے اس دا ناں خان پور ساہنسی رکھیا۔‘‘
صدیاں پیشتر اس شہر دی بنیاد خان جان ساہنسی نے رکھی تاں اس وقت ایہ اک چھوٹا جہا پنڈ سی ۔ خان ساہنسی دے ناں اُتے ہی ایہ قصبہ مدت تک خان پور ساہنسی کہلاندا رہیا۔ اک وقت ایسا آیا کہ نواحی دیہات دے گوجراں (جو کہ جٹاں دا اک قبیلا سی) تے خان جان ساہنسی دے تعلقات وچ کشیدگی پید ا ہوگئی۔ خان ساہنسی نے اپنی ریاست نوں وسعت دینے دے لئی اردگرد دے گوجرا جاٹاں دے دیہات نوں برباد کر دتا۔ گوجر سرداراں نے اس صورت حال دا مقابلہ کرن لئی جتھے بندی دی تے مختلف گروہاں تے جتھےآں وچ تقسیم ہو خان جان دا مقابلا شروع کر دتا ۔ خان جان ساہنسی دی فوج تے گوجر گروہاں وچ جگہ جگہ تصادم ہونے لگے ۔ گوجراں نے آئے دن خان پور اُتے شب خون مارنے شروع کر دتے۔ گوجراں تے ساہنسیاں دے درمیان قریباً پنج سال تک ایہ خونریز تصادم جاری رہے ۔ جیہناں دی وجہ توں ساہنسی سردار دی شہر اُتے گرفت کمزور پڑ گئی۔ اس توں فائدہ اٹھا کے گوجر جاٹاں نے خان پور ساہنسی نوں چاراں طرف توں گھیر لیا۔ اک روایت دے مطابق چھچھرانوالی(چھچھریالی موجودہ فریدٹاؤن) دے نواح وچ اک خونریز جنگ ہوئی جس وچ خان ساہنسی نوں شکست ہوئی تے اوہ خان پور نوں چھڈ کے بھج نکلیا۔ گوجر جاٹاں نے خان پور اُتے قابض ہونے دے بعد اس دا ناں تبدیل کر دتا۔ خان پور توں ایہ شہرگجرانوالا بن گیا ۔ گوجراں نے ساہنسیاں دی زمینداریاں نوں وی قائم رہنے دتا۔ گوجر راج وچ ا گرچہ ساہنسی کافی تعداد وچ آباد سن مگر فیر کدی انہاں دے گوجراں توں تصادم دی نوبت نہ آئی۔
مغل دورِ حکومت وچ گجرانوالا اک گوجر ریاست دی حیثیت توں مغل سلطنت وچ شامل رہیا تے گوجر سردار باقاعدہ طور اُتے مغل صوبیدار نوں خراج ادا کردا رہیا۔مغل سلطنت کمزور ہوئی تے پنجاب وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تاں گوجر سردار خواہش دے باوجود وی اپنی ناچاقیاں دی بنا اُتے گجرانوالا وچ کوئی مضبوط ریاست قائم نہ کر سکے۔
گوجراں وچ باہمی اختلافات دیکھ کے کوٹ باز خان دے سردارباز خان نے اک زبردست لشکر تیار کيتا تے گجرانوالا دے نواحی علاقےآں تے دیہات نوں تاخت و تاراج کرنا شروع کر دتا۔ سردار باز خاں نے درجناں دیہات نوں تباہ و برباد کر دتا او رپرت لیا۔ بعد وچ سردار باز خان نے اپنی تباہ کاری دا دائرہ وسیع کردے ہوئے گجرانوالا اُتے قبضہ کرنے دے لئی موضع کھیالی اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی۔لیکن کھیالی دے سکھاں تے ارائیاں نے مل کے اسنوں موضع کھیالی توں دوڑا دتا ۔ گجرانوالا تے اس دے گردونواح وچ طوائف الملوکی اپنی انتہا نوں چھونے لگی۔ کوئی وی سردار طاقتور نہ رہیا تے ہر محلہ وچ وکھ وکھ حکومت قائم ہوئے گئی۔
مہاراجا رنجیت سنگھ دے داد چڑت سنگھ دے آباؤ اجداد دی موضع کھیالی وچ کچھ جائیداد سی لیکن چڑت سنگھ اپنے باپ دے مرنے دے بعد اپنے طاقتور رشتہ داراں توں تنگ آکے اپنے ننہال موضع راجہ سانسی ضلع امبرسر وچ چلا گیا۔ اس نے اوتھے پرورش پائی۔ ہوش سنبھالیا تاں اسنوں جائیداد واپس لینے دا خیال آیا۔ چڑت سنگھ انہاں پڑھ مگر ذہین سی۔ اس نے پنجاب وچ طوائف الملوکی دیکھی تاں اسنوں اک سکھ ریاست قائم کرنے دا خیال آیا۔ اس نے راجہ سانسی وچ ڈاکوواں ‘ قزاقاں تے پرت مار کرنے والےآں دا اک منظم جتھا بنا لیا۔ اوہ ضلع امبرسر تے گجرات دے دیہات وچ دور دور تک اس جتھہ دے ذریعے پرت مار دے توں رہیا تے اپنی طاقت ودھوندا رہیا ۔ جدوں اوہ کافی طاقتور ہوئے گیا تاں اس نے اپنی جائیداد واپس لینے دے لئی راجہ سانسی توں موضع کھیالی دا رخ کيتا۔ موضع کھیالی پہنچ کے اس نے اپنے رشتہ داراں توں کہیا کہ اوہ اس دی جائیداد واپس کر دیؤ ورنہ اوہ اسنوں طاقت دے ذریعہ حاصل کر لے گا۔ گل ودھ گئی تے نوبت خون خرابہ تک پہنچ گئی۔
اک روایت دے مطابق چڑھت سنگھ دے رشتہ دار موضع کھیالی دے اک درویش حضرت شاہ جمال نوریؒ دے معتقد سن انہاں نے حضرت شاہ جمالؒ توں تمام صورتِ حال بیان کيتی تے امداد دے طالب ہوئے ۔ حضرت نے انہاں لوکاں توں کہیا کہ اوہ چڑت سنگھ دی جائیداد اسنوں واپس کر دیؤ کیونجے چڑت سنگھ دی نسل توں اک لڑکا ہوئے جو اس ملک دا بادشاہ ہوئے گا تے سکھاں دی اک مضبوط حکومت قائم کريں گا ۔ چنانچہ اس مسلمان بزرگ دی مداخلت توں خون خرابہ رک گیااور چڑت سنگھ نوں اس دی جائیداد واپس مل گئی۔
چڑھت سنگھ نے موضع کھیالی وچ اڈہ قائم کرنے دے بعد اردگرد دے علاقےآں وچ تاخت و تاراج شروع کر دتی اس دی قیادت وچ سکھاں دی اک مضبوط جمعیت قائم ہوئے گئی۔ چڑت سنگھ نے گجرانوالا دے شمال وچ اک قلعہ نما حویلی تیار کيتی تے اس وچ اپنے ساتھیاں نوں آباد کرنا شروع کر دتا۔ اس نے موضع کھیالی وچ باقاعدہ طور اُتے کچہری بنا لئی۔ بعدماں منڈی وچ اک پختہ کچہری بنوائی تے اردگرد دے علاقےآں اُتے قبضہ کر کے باقاعدہ طور اُتے اپنی ریاست دی داغ بیل پائی۔
چڑت سنگھ نے ضلع گجرانوالا وچ دور دور تک حملےآں دا سلسلہ شروع کر دتا۔ اوہ گجرانوالا وچ گوجراں دی اکثریت توں بہت زیادہ پریشان سی۔ اسنوں ہر وقت ایہ فکر دامن گیر رہندی سی کہ گوجر جاٹ گجرانوالا وچ بغاوت کر کے داخلی طور اُتے اس دے لئی شدید مشکلات نہ پیدا کر دتیاں۔ اس دوران وچ زمینداران گوت بازی خان نے پرت مار دا سلسلہ شروع کر کے ارد گرد دے دیہات نوں لُٹنا شروع کر دتا تاں موضع کھیالی تے کئی دوسرے دیہات دے سکھ سرداراں نے چڑت سنگھ توں فیصلہ کن اقدام دی اپیل کیتی۔سکھ قبیلے تے جتھاں دی حمایت حاصل ہُندے ہی اس نے گوجر جاٹاں دے محلےآں تے گھراں نوں لُٹنا شروع کر دتا۔ معاملہ صرف پرت مار تک ہی محدود نہ رہیا۔ بلکہ اس دے سپاہی گوجراں دے گھراں وچ داخل ہوئے جاندے سن تے لڑکیوں تے عورتاں نوں زبردستی اغوا کر کے لے جاندے سن ۔ گوجر چڑت سنگھ دی انہاں کارروائیاں توں سخت پریشان تے سراسیمہ ہوئے گئے تے انہاں نے گجرانوالا توں ہجرت کرنا شروع کر دتا۔ گوجراں دے سینکڑاں خاندان گجرات وچ جا آباد ہوئے ۔ گوجراں دی ہجرت دے بعد چڑت سنگھ نوں ایہ موقع مل گیا کہ اوہ کھل کھیلے۔ اس نے پورے ضلع گجرانوالا اُتے حملہ کرنے دے لئی چٹھہ بھٹی تے تارڑریاستاں دے خلاف معرکہ آرائی شروع کر دتی۔ مسلماناں دی انہاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ سب توں مضبوط چٹھاں دی ریاست سی۔ چڑت سنگھ نے چٹھاں اُتے کئی حملے کيتے لیکن اوہ چٹھاں نوں کمزور تے ختم کرنے وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا۔
چڑت سنگھ نے سکھ ریاست قائم کرنے دے لئی جو زبردست منصوبہ تیار کيتا سی۔وہ اس دی زندگی وچ پایۂ تکمیل تک نہ پہنچ سکیا لیکن اس نے اپنی اولا ددے لئی اک زبردست منصوبہ چھڈیا جیہنوں تکمیل تک پہنچاوݨ لئی اس دے پُت مہان سنگھ نے زبردست کردار ادا کيتا ۔ سردار مہان سنگھ دے زمانے وچ گجرانوالا وچ مقیم گوجر جاٹاں اُتے عرصہ حیات تنگ کر دتا گیا۔ تے اوہ اک اک کر کے ہمیشہ دے لئی اس قصبہ نوں چھڈ گئے جیہنوں بناوݨ تے بساوݨ دے سلسلےوچ اوہناں دے آباؤ اجداد نے بہت محنت کیتی سی ۔
سید نگر اس دور وچ گجرانوالا دا امیر ترین قصبہ سی۔ اس قصبہ وچ اسلحہ سازی دی صنعت زوراں اُتے سی۔ سید نگر شمشیر سازی تے بندوقاں تیار کرنے دا اہم مرکز سی۔ اس دے باشندے بہت امیر سن ۔ سید نگر وچ مسلماناں دی پختہ حویلیاں تے مسیتاں سن۔ سکھاں نے سید نگر اُتے حملہ کر کے اسنوں پرت لیا۔ سید نگر دے باشندے مہاں سنگھ دے حکم توں اپنا آبائی قصبہ چھڈ دے گجرانوالا وچ آباد ہوئے گئے۔ گجرانوالا وچ انہاں نے اک وکھ محلہ آباد کيتا جس دا ناں انہاں نے سید نگری رکھیا۔ سیدنگر دی پرت مار دے دوران وچ سکھاں دے ہتھ بہت سا اسلحہ تے جنگی سازوسامان لگیا جس توں انہاں دی قوت وچ ہور وادھا ہوئے گیا۔
چڑت سنگھ دی موت اُتے اس دی رانی ویساں نے اپنے نوعمر بیٹے مہاں سنگھ دی طرف توں ریاست اُتے خود قابض ہوئے کے حکومت خود سنبھال لئی۔ مہاں سنگھ دی عمر اس وقت ست یا دس برس دی سی۔ جدوں مہاں سنگھ جوان ہويا تے اپنا نیک و بد پہچاننے لگیا تاں اس نے کچھ بُری تے مشکوک گلاں دی بنا اُتے اپنی ماں نوں قتل کر کے اک طرف کيتا۔اور حکومت کیتی باگ ڈوراپنے ہتھ وچ لے لئی۔ ہن اوہ اپنے ہمراہی سکھ سرداراں دی طرف متوجہ ہويا ۔اس نے اپنی دانائی تے حسن انتظام توں اس حد تک اپنا اثرورسوخ ودھایا کہ تمام سکھ سرداراں نے اسنوں اپنا سربراہ تسلیم کر ليا۔ گردو پیش وچ اس دی قوت دی دھاک بیٹھ گئی۔ ہن اوہ جس طرف وی رُخ کردا ۔ کامیابی اس دا نال دیندی۔
مہاں سنگھ نے اپنے باپ چڑت سنگھ دے خواب کوشرمندۂ تعبیر کرنے دے لئی بہت کم کيتا۔ اس دا باپ چڑت سنگھ گجرانوالا تحصیل دے شمالی حصہ دا نصف علاقہ فتح کر چکيا سی۔ ایہ حقیقت اے کہ سکرچکیہ سردار کدی وی ساہنسی تے گوجر جاٹاں دا ڈٹ کر مقابلہ نہ کر سکے۔ بارے خان دے فوت ہوئے جانے دے بعد وڑائچ قبیلے نے جو ساہنسی جاٹاں دا جانی دشمن سی۔ گجرانوالا دے نیڑے آخری مقابلہ کيتا۔ اس مقابلہ وچ وڑائچ قبیلہ نوں شکست ہوئی مگر سانسی جاٹاں نوں بہت بعد وچ پتہ چلا کہ ایہ قبیلہ اس گھوڑے دی مانند اے جس اُتے سوار دا ہونا شرط اول و آخر اے۔ کیونجے وڑائچ قبیلہ نے اس وقت تک اپنے حریف دا پِچھا نہ چھڈیا جدوں تک کہ اک تیسری طاقت یعنی سکھ ضلع وچ حکمرانی کرنے لگے۔
راجہ مہاں سنگھ نے اک زبردست فوج تیار کيتی۔ اس فوج دی کئی رجمنٹاں سن۔ اس نے باقاعدہ فوج دے علاوہ قزاقاں تے ڈاکوواں دے جتھے وی منظم کیتے تے انہاں نوں کھلی چھیويں دتی کہ اوہ جس پنڈ نوں چاہے پرت لاں۔ تریخ دی ورق گردانی کرنے توں معلوم ہُندا اے کہ راجہ مہاںسنگھ نے سکھ فوج دی تربیت دے لئی بعض فرانسیسی فوجی افسراں نوں وی اپنے ہاں ملازم رکھیا۔ اس نے باقاعدہ طور اُتے سکھ سلطنت دی داغ بیل ڈال دتی تے اسنوں چٹھاں ‘ بھٹیوں‘ تارڑاں دے علاوہ اپنے بعض سکھ حریفاں توں وی لڑنا پيا۔ مہاں سنگھ نوں بعض ایداں دے سکھ تے ہندو سرداراں دی تائیدو حمایت وی حاصل ہوئے گئی جو فوجی اعتبار توں وڈے مضبوط تے اچھی قوت دے حامل سن ۔ انہاں وچ سندھو کھتری۔ ویسا سنگھ تے ہری سنگھ نلوہ جداں جابر و ظالم سکھ سردار وی شامل سن ۔جنہاں نے اپنی فتوحات توں سکھ سلطنت نوں وڈی وسعت دی۔ مہاں سنگھ دے حملےآں نے بھٹیاں تے چٹھاں نوں کمزور بنا دتا۔
چڑھت سنگھ توں لے کے رنجیت سنگھ تک تمام سکھ سردار جنہاں مسلم قبیلے توں برسرپیکار رہے انہاں وچ چٹھے خاص طور توں قابل ذکر نيں ۔ چٹھاں دی استقامت و عزیمت دا ناقابل فراموش داستان علیحدہ باب دی صور ت وچ شامل تریخ اے۔
مہاں سنگھ دی موت دے بعد اس دا بیٹا رنجیت سنگھ اس دا جانشین مقرر ہويا۔ اس وقت رنجیت سنگھ دی عمر دس سال دی سی۔ رنجیت سنگھ جوان ہويا تاں اس نے گجرانوالا نوں راجگڑھ قرار دیندے ہوئے سکھ سلطنت دے قیام دا باقاعدہ اعلان کيتا۔ شروع دا کچھ عرصہ اس نے مہاراجہ دی حیثیت توں گجرانوالا وچ ہی گزاریا تے پھرلاہور نوں اپنا دارالسلطنت قرار دیندے ہوئے اوتھے منتقل ہوئے گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے گجرانوالا وچ اپنے قیام دے دوران اس شہر نوں خوبصورت بنانے دے کئی احکام جاری کيتے۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جرنیل ہری سنگھ نلوہ نے اس جگہ جس نوں کچی کہندے نيں اُتے اک قلعہ تعمیر کرایا۔ اس قلعہ دی ڈیوڑھی اس جگہ سی جتھے اس وقت ڈسٹرکٹ جیل گجرانوالا دا صدر دروازہ اے۔ اس قلعہ دی بنیاداں دے آثار ہن وی موجود نيں۔ جے کچی دے علاقہ دی کھدائی کيتی جائے تاں بوہت سارے تاریخی نوادرات برآمد ہوئے سکدے نيں۔ تے بہت ساریاں تاریخی معلومات منظر عام اُتے آسکدیاں نيں۔ مورخین نے گجرانوالا دے محل وقوع اُتے روشنی ڈالدے ہوئے لکھیا اے کہ پرانا گجرانوالا کچی دے علاقے وچ آباد سی تے شمالاً جنوباً پھیلا ہويا سی۔ سکھ دوراقتدار وچ کچی نوں سول لائن دی حیثیت حاصل سی۔ کیونجے بوہت سارے سکھ افسراں تے سرداراں دی حویلیاں ايسے علاقہ وچ تعمیر سن۔ لیکن ہن کچی دے نشیب وچ گندگی تے غلاظت دے ڈھیر پھیلے ہوئے نيں۔
مہاراجا رنجیت سنگھ دے بعد جدوں مہاراجہ کھڑک سنگھ نے سکھ حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالی اس وقت ہری سنگھ نلوہ مر چکيا سی۔ اس دے بیٹےآں ارجن سنگھ تے جواہر سنگھ دے وچکار قلعہ اُتے قبضا کرن لئی زبردست جھڑپاں ہوئی ۔ ہری سنگھ نلوا دی بیوہ ویساں اپنے پُت ارجن سنگھ نوں لے کے اس قلعہ وچ قلعہ بند ہوئے گئی۔ ہری سنگھ نلوہ دے دوسرے بیٹے جواہر سنگھ نے قلعہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی مہاراجہ کھڑک سنگھ توں مدد منگی۔ مہاراجہ دے حکم توں سکھ فوجاں نے نلوہ دے قلعہ اُتے دھاوا بول دتا۔ ویساں تے ارجن سنگھ نے شاہی فوجاں دا مقابلہ کيتا لیکن ویساں نوں شکست ہوئی تے جواہر سنگھ نے شاہی فوجاں دی مدد توں قلعہ اُتے قبضہ کر ليا۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ دے حکم توں ویساں تے ارجن سنگھ نوں گرفتار کر کے ضلع سیالکوٹ دے قصبہ ستراہ وچ نظر بند کر دتا گیا۔ کچھ عرصہ بعد مہاراجہ کھڑک سنگھ دے حکم توں ایہ قلعہ مسمار دے دتا گیا۔
دیگاں والا بازار وچ جواہر سنگھ دی اک بہت وڈی حویلی سی۔ اس حویلی وچ عدالت وی لگتی رہی ہن اوہ حویلی تاں موجود نئيں۔ البتہ گلی جواہرسنگھ موجوداے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ بہت با تدبیر حکمران سی۔ اس دی حدود سلطنت کشمیر توں پشاور تک پھیلی ہوئیاں سن۔ اوہ افغانستان دی سیاست و حکومت اُتے وی اثر اندازہُندا رہیا تے اس نے برطانوی حکومت توں وی برابر دی سطح اُتے تعلقات خوشگوار رکھے۔ اس نے چٹھاں دے علاوہ حافظ آباد دے بھٹی قبیلے دی قوت دا وی خاتمہ کيتا۔ اس نے اپنے حریف سکھ سرداراں دا زور وی ختم کيتا تے اک وقت ایسا آیا کہ تمام قوتاں نے اس دی سلطنت تے اقتدار نوں تسلیم کر ليا۔
مہاراجا رنجیت سنگھ گجرانوالا وچ پیدا ہوئے ا لیکن اس دی تعمیر و ترقی دے لئی اوہ کچھ نہ کر سکیا جو اسنوں کرنا چاہیے سن ۔ اوہ نہ صرف ایتھے پیدا ہويا بلکہ ڈپٹی کمشنر مسٹر ہنسن دے بقول اس نے اپنیج وانی دا بیشتر وقت وی ایتھے گزاریا سی۔ رنجیت سنگھ لاہور وچ قبضہ کرنے تک گجرانوالا وچ ہی رہیا تے ایتھے توں اپنی حکومت دا انتظام چلاندا رہیا۔ لاہور دی فتح تے اوتھے منتقلی تک گجرانوالا سکھ حکومت دے راجگڑھ دے طور اُتے معروف رہیا۔
مہاراجا رنجیت سنگھ نے اک خوبصورت باغ وچ اپنے والد راجہ مہاں سنگھ دی سمادھی بنوائی۔ اس باغ دے اردگرد چار دیواری سی۔ سمادھی دا ارتفاع ۹۰ فٹ سی۔ اس دے علاوہ اس باغ وچ رنجیت سنگھ نے اک خوبصورت بارہ دری وی بنوائی۔جو ہن تک موجود اے۔ ۱۸۷۴ء وچ انگریزاں نے اس بارہ دری وچ شفاخانہ قائم کر دتا جو کافی عرصہ تک اس عمارت وچ موجود رہیا۔ فیر انقلابات زمانہ تے ضروریات دے مطابق اس بارہ دری وچ مختلف محکمےآں دے دفاتر وی قائم رہے۔ پاکستان بننے دے بعد اس عمارت وچ میونسپل لائبریری سی ۔لیکن ہن میونسپل کارپوریشن نے اس لائبریری دے لئی علیحدہ عمارت بنا دتی اے تے بارہ دری تے سمادھی محکمہ اوقاف دی تحویل وچ چلی گئیاں نيں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے بعد اس دے وارث اس دے استحکام تے عظمت نوں برقرار نہ رکھ سکے تے انگریزی اقتدار نے سکھ حکومت نوں ہڑپ کر ليا۔ حکومت برطانیہ نے بعد وچ پورے پنجاب اُتے قبضہ کر ليا۔ انگریز دورِ حکومت وچ جنہاں شخصیتاں نے اس شہر دی تعمیر و ترقی دے سلسلہ وچ خاص کردار ادا کیہ انہاں وچ کرنل کلارک تے مسٹر آرتھر برانڈتھ خاص طور توں قابل ذکر نيں۔
کرنل کلارک گجرانوالا دے انگریز ڈپٹی کمشنر سن ۔ انہاں نے بعض نويں عمارتاں تے دروازے تعمیر کرائے۔ کرنل کلارک نے حویلی مہاں سنگھ نوں منہدم کروا دتا۔ تے اس جگہ اک مربعی بازار تیار کرایا تے اس دا ناں رنجیت گنج رکھیا۔ ایہ بازار وڈا خوبصورت سی۔ مہاں سنگھ دی حویلی اک قلعہ نما عمارت سی۔ اس وچ سکھاں دا شاہی خاندان آباد سی تے اس حویلی دے نیڑے ہی سبزی منڈی دی طرف اک قلعہ نما باغ سی جسنوں حضوری باغ دے ناں توں پکاریا جاندا سی ۔ اس باغ وچ سکھ رانیاں تے شہزادیاں آکے ٹھہرا کردیاں سن۔ کرنل کلارک نے اس حویلی نوں مسمار کرا دتا تے اس جگہ مربع بازار بنوا دتا۔
گجرانوالا دے اک ہور ڈپٹی کمشنر مسٹر آرتھر برانڈرتھ نے شہر نوں خوبصورت بنانے دے لئی پرانی عمارتاں دے کھنڈراں اُتے کئی عمارتاں تعمیر کيتياں۔ انہاں نے گجرانوالا وچ کھیالی دروازہ ‘ لہوری دروازہ تے سیالکوٹی دروازہ تعمیر کرائے۔ انہاں دروازےآں وچوں سیالکوٹی دروازہ لاہوری دروازہ تے برانڈرتھ مارکیٹ ہن وی قائم نيں لیکن کھیالی دروازہ منہدم ہوئے چکيا اے۔ اس دے محض آثار ہی تلاش کيتے جا سکدے نيں۔
گجرانوالا وچ اک یادگار مسجد وی اے۔ اسنوں شیر شاہ سوری دی مسجد کہندے نيں۔ اس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ شیر شاہ سوری نے رہتاس دی طرف جاندے ہوئے جدوں گجرانوالا وچ قیام کيتا تاں اپنی قیام گاہ دے نیڑے اک مسجد تعمیر کرائی۔ ایہ مسجد افغان طرزِ تعمیر دا نمونہ اے تے کراواں فونڈری دے عقب وچ واقع اے۔ گو زمانہ دی دست برد توں اس مسجد دی خوبصورتی تاں قائم نئيں رہی لیکن مسجد ہن وی موجود اے۔ اگرچہ اس مسجد دی تعمیر خاص کر کشادہ تے وسیع گنبد مینار وغیرہ اس گمان نوں تقویت دیندے نيں کہ ایہ مسجد شیر شاہ سوری دے احکام دی مرہونِ منت اے لیکن شیر شاہ دے عہد دے مورخ اس معاملہ وچ بالکل خاموش نيں ۔استوں علاوہ اس مسجد دے واضح نقوش مرمت دی وجہ توں مٹتے جار اے نيں تے اس دے عقب وچ جو کنواں سی اوہ وی بھریا جا چکيا اے ورنہ اس وچوں تختی دا مطالعہ کرنے دے بعد آسانی توں نتیجہ برآمد کيتا جا سکدا سی کہ ایہ کس عہد وچ تعمیر ہوئی۔
جغرافیہ ضلع گجرانوالا مرتبہ ڈائریکٹر تعلیمات پنجاب (۱۹۰۴ء) گجرانوالا توں متعلق ایہ معلومات حاصل ہوئیاں نيں ۔ گجرانوالا ضلع دا صدر مقام اے۔ اس وچ ۲۶۷۸۵ آدمی رہندے نيں۔ شہر کسی قدر بلندی اُتے بنیا ہویا اے۔ اس دے گرد اک دیوار اے جس وچ گیارہ دروازے نيں ۔کئی باغ نيں ۔ تے قرب و جوار دا علاقہ دور دور تک درختاں توں پُر اے۔ بازار پختہ ‘ صاف ستھرے تے رونق دار نيں۔ صفائی دا انتظام میونسپل کمیٹی دے ماتحت اے۔ میونسپل بوڑد سکول دے پاس مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دادا سردار چرٹ سنگھ دی سمادھی اے۔ دیوار دے اندرسردار مہاں سنگھ دا باغ اے اس وچ اک بارہ دری اے جتھے ہن کتب خانہ اے تے جلسے وی ایتھے ہُندے نيں ۔ کتب خانے دے متعلق اک ہور پاس دے مکان وچ چھوٹا جہا عجائب گھر اے ۔ گجرانوالا دے نیڑے ہی اک وڈا خوبصورت اُچا مینار سی۔ ایہ عمارت سب عمارتاں توں مشہور تے دلکش اے۔ مہاں سنگھ دی سمادھی اس وچ اے۔ برانڈرتھ صاحب نے جو اس ضلع دے ڈپٹی کمشنر سن اس اُتے سونے دا کلس چڑھایا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ لاہور وچ فوت ہوئے تے اوتھے انہاں دی سمادھی بنائی گئی مگر گجرانوالا انہاں دا وطن ہونے دے باعث اس راکھ دا کچھ تھوڑا سا حصہ ایتھے بھیجیا گیا جو مہاں سنگھ دی سمادھی دے پاس دبایا گیا۔ کہندے نيں کہ جس عمارت وچ ہن بورڈ سکول دی اک شاخ اے اوتھے مہاراجہ رنجیت سنگھ پیدا ہوئے سن ۔
تعلیمی ادارے
[سودھو]- گورنمنٹ اسلامیہ کالج گجرانوالا
- سویڈش انسٹی ٹیوٹ اف ٹیکنالوجی گجرانوالا
- گورنمنٹ ھائیر سیکنڈری اسکول گجرانوالا
- گجرانوالا انسٹی ٹیوٹ آف فیوچر ٹیکنالوجی GIFT COLLEGE
- گورنمنٹ کالج گوجرانوال
- گجرانوالا میڈیکل کالج
- PUGC یونیورسٹی آف دتی پنجاب گجرانوالا کیمپس
- قائد اعظم پبلک دا لج گجرانوالا
- گفٹ یونیورسٹی
- جدید دستگیر آئیڈیل ہائی اسکول
- برائٹ کیرئر اسکول سسٹم ماڈل ٹاؤن
- صفہ اسلامک سنٹر
- سٹئ کارڈینل ہائی اسکول
- الیٹ کالج آف کامرس
- زم زم اسلاميہ پبلک اسکول
- دتی پاکستان اکيڈمی آف ايجوکيشن
- ملت آئیڈیل اسکول اینڈ کالج
- باجوہ سائنس آکیڈمی
- سافٹ سلیوشن کالج گوجرانوالا
- دتی جناح ایجوکیٹر سسٹم آف سکولز نزد سینہ گرجاکھ
- ایف جے سائنس ہائی اسکول ، نوشہرا روڈ ،گجرانوالا
- کیتھڈرل اسکول
- سینٹ جوزف اسکول
- کرسچین ہائی اسکول اینڈ ٹیکنیکل ایجوکیشن
- سینٹ میری اسکول
آلے دوالے دے پنڈ
[سودھو]- احمد نگر چٹھا
- ایمن آباد
- تلونڈى موسا خان
- قلعہ راجکور ساہنکے باجوا
- بھٹی بھنگو
- پيرو چک
- ٹھٹہ اعظم خاں
- گگڑكے
- ہوئے والى
- گنڈم
- باسى والا
- نوئن كے
- چک خلیل
- باورے
- جنڈيالہ باغ والا
- فيروز والا
- منڈيالا
- تيگا
- ونڈالہ سندھواں
- دولووالی
- اروپ
- ائچ
- قلعہ ساج۔ دھلے
- سیڑی سانسی
- کامونکيتی
- تتلے عالی
- نوشہ رہاں
- قلعہ دیدار سنگھ۔
- نوکھسکے
- ڈوگراں والا وڑائچ
- بھوماں باٹھیا
- کوٹ جہانگیر
- مرالی والا
- سوہدرا
حوالے
[سودھو]- ↑ "صفحہ سانچہ:نام صفحہ في GeoNames ID". http://sws.geonames.org/1177662. Retrieved on ۱۳ اکتوبر ۲۰۲۴.
- ↑ "صفحہ سانچہ:نام صفحہ في ميوزك برينز.". https://musicbrainz.org/area/01ff5834-5656-406a-87df-0537610e2d1f. Retrieved on ۱۳ اکتوبر ۲۰۲۴.
- ↑ اجازت نامہ: Creative Commons Attribution 3.0 Unported
پاکستان دے وڈے شہر | |
---|---|
راجگڑھ:اسلام آباد | |
پنجاب |
اٹک • بہاولپور • چکوال • چنیوٹ • فیصل آباد • جڑاں والا • اوکاڑا • گجراں والا • گجرات • جھنگ • جہلم • قصور • کھاریاں • لہور ۱ • میاں والی • ملتان • |
خیبر |
ایبٹ آباد • چترال • ہری پور • کوہاٹ • کوہستان • پشاور ۱ • مانسہرہ • مردان • نوشہرہ • بنوں • جمرود |
سندھ |
حیدر آباد • جیکب آباد • کراچی ۱ • خیرپور • لاڑکاݨا • نوابشاہ • سکھر • ٹھٹا • سانگھڑ • بدین |
بلوچستان | |
گلگت بلتستان | |
ازاد کشمیر | |
1 صوبےآں دے راجگڑھ :۞:2 ازاد کشمیر دا راجگڑھ |
|
- Pages with graphs
- Pages with disabled graphs
- صفحات مع خاصیت P17
- جغرافیائی حوالہ ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- صفحات مع خاصیت P1376
- صفحات مع خاصیت P131
- متناسقات ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- صفحات مع خاصیت P2046
- صفحات مع خاصیت P2044
- صفحات مع خاصیت P1082
- صفحات مع خاصیت P421
- صفحات مع خاصیت P281
- صفحات مع خاصیت P473
- صفحات مع خاصیت P856
- صفحات مع خاصیت P1566
- پاکستان
- ضلع گجرانوالا
- پاکستان دے شہر
- پنجاب (پاکستان) دے شہر
- پنجاب دے شہر
- ایشیا دے آباد تھاں
- پاکستان دے آباد تھاں
- نقشیاں نال صفحے