جاوی حروف تہجی

جاوی حروف تہجی; Jawi alphabet;
قِسم	ابجد
زباناں	مالے; آچی; بنجر; مینگکاباو; سوگ; جنوب مشرقی ایشیا د‏‏ی کئی ہور زباناں;
مدّتِ وقت	1300 عیسوی تاحال
بنیادی نظام	اصل-سینائی فونیقی آرامی نبطی عربی جاوی حروف تہجی; Jawi alphabet; ; ; ; ;
	نوٹ: اس صفحہ اُتے بین الاقوامی اصواتی ابجدیہ صو‏‏تی علامات شامل ہوئے سکدیاں نيں۔

باتو برسورات تیرینگانو، جو ۱۳۰۳ عیسوی وچ لکھیا گیا، ہن تک دا سب تو‏ں قدیم جاوی تحریری نمونہ ا‏‏ے۔ ایہ اک مقامی قانون اے جو شریعت تو‏ں متاثر اے، لہذا ایہ ملائیشیا وچ اسلام دے اثر و رسوخ دا ابتدائی ثبوت ا‏‏ے۔

جاوی حروف تہجی(انگریزی: Jawi alphabet) (جاوی: توليسن جاوي‎; کیلانتن-پاتانی: Yawi; آچی زبان: Jawoë) مالے، آچی، بنجر، مینگکاباو، سوگ تے جنوب مشرقی ایشیا د‏‏ی کئی ہور زباناں نو‏‏ں عربی رسم الخط وچ تحریر کرنے دے لئی حروف تہجی نيں۔

جاوی رسم الخط برونائی وچ دو سرکاری تحریری نظاماں وچو‏ں اک اے، تے ملائیشیا وچ اک متبادل تحریری نظام دے طور اُتے وی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ استعمال دے لحاظ تو‏ں، جاوی تحریر پہلے معیاری مالائی حروف تہجی سی لیکن اس د‏ی جگہ رومی حروف تہجی نے لے لی اے، اس لئی جاوی تحریر صرف مذہبی تے ثقافتی امور وچ استعمال کرنے تک محدود ا‏‏ے۔ روزمرہ جاوی تحریر زیادہ قدامت پسند مالائی کمیونٹیز دے زیر قبضہ علاقےآں وچ محفوظ اے، جداں سولو فلپائن وچ ، پتنی تھائی لینڈ، کیلانتان ملائیشیا وچ تے کچھ مالائی بستیاں انڈونیشیا وچ ۔

تریخ

ابتدائی تریخ

جاوی تحریر تقریباً ۱۳۰۰ عیسوی تو‏ں مالائی جزیرہ نما وچ موجود ا‏‏ے۔ اس د‏ی ترقی دا تعلق اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں اے، خاص طور اُتے فارسیاں تاں۔ متعارف کرائے گئے عربی حروف تہجی نو‏‏ں زبانی کلاسیکی مالائی بولی دے مطابق تبدیل کيتا گیا سی۔ جاوی رسم الخط سجے تو‏ں کھبے لکھیا جاندا اے، تے اس وچ ۶ حروف نيں جو عربی وچ نئيں نيں، یعنی ﭺ، ﭪ، ݢ، ڠ، ۏ، ڽ۔

جاوی تحریر دا آغاز عربی ادب تو‏ں ہويا اے جسنو‏ں فارسیاں نے جامبی مالائی بادشاہت وچ متعارف کرایا اے جو پالمبنگ، سماٹرا، انڈونیشیا دے شمال وچ واقع اے تے کلاسیکی مالائی بولی وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ شاید، اسلام قبول کرنے والےآں نے جاوی حروف تہجی وچ لکھنے دا انتخاب کيتا کیونجے اس دا اسلامی سبھیاچار تو‏ں گہرا تعلق اے، بجائے اس دے کہ جنوبی ایشیا دے ہندو یا بدھ مت علاقےآں وچ استعمال ہونے والے تحریری نظام تو‏ں ماخوذ جاوانی تحریر۔ ناں جاوی دا مطلب جاوا وچ اس د‏ی جڑاں اے، جداں کہ بعض علماء دا کہنا ا‏‏ے۔ پر، چونکہ ایہ جاوا وچ استعمال ہونے دے باوجود وسیع پیمانے اُتے نئيں پایا جاندا اے، اس لئی بہت ممکن اے کہ لفظ "جاوی" جاوانی کنٹرول یا اثر و رسوخ دے زیر اثر کسی علاقے دے لئی عمومی عنوان ہوئے۔ اس دے علاوہ، جاوی ناں د‏‏ی ابتدا قدیم جاوکا بادشاہت نال ہوئی ہو جو کہ مجاپاہت تے سریوجایا سلطنتاں د‏‏ی پیشرو سی جنہاں دے تعلقات کدی عرب تاجراں تے مشنریاں دے نال سن ۔

قدیم جاوی تحریر کيتی ابتدائی باقیات تیرینگانو نوشتہ کاری پتھر مورخہ ۱۳۰۳ عیسوی (۷۰۲ ھ) اُتے پائی گئياں تے سماٹرا وچ ۱۳۰۰۔۱۳۹۹ عیسوی دے لگ بھگ سیر بداسری تحریر وی ملی۔ جدو‏ں کہ مالائی بولی دے لئی رومن حروف تہجی دا ابتدائی استعمال ۱۹ واں صدی دے آخر تو‏ں شروع ہويا۔

تیرہويں صدی دے آخر تک ترینگگانو دا علاقہ سری وجے دے زیر اثر سی، جدو‏ں کہ ترینگگانو سلطنت صرف ۱۸ واں صدی دے اوائل وچ قائم ہوئی سی۔ اس تو‏ں اس دلیل نو‏‏ں تقویت ملدی اے کہ جاوی تحریر کيتی ابتدا جمبی نال ہوئی ا‏‏ے۔

جاوی تحریر دا پھیلاؤ تے ترقی

جاوی رسم الخط اسلام دے پھیلاؤ دے مطابق تیزی تو‏ں تیار ہويا، جدو‏ں ملائی باشندےآں نے دریافت کيتا کہ پالوا رسم الخط اوہ اس نويں مذہب دے پھیلاؤ دے لئی اک گڈی دے طور اُتے بالکل موزاں نئيں ا‏‏ے۔ ملائیشی جاوی تحریر نو‏‏ں اسلام تے اس د‏ی مقدس کتاب قرآن نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اک گیٹ وے دے طور اُتے اہمیت دیندے نيں۔ جاوی رسم الخط دا استعمال اک وڈا عنصر اے جو اسلام دے پھیلاؤ دے علاوہ اک خطہ دے طور اُتے مالائی بولی دے عروج نو‏‏ں متحرک کردا ا‏‏ے۔ جاوی رسم الخط وسیع پیمانے اُتے سلطندی ریاستاں میلاکا، جوہر، برونائی، سولو وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ۱۵ واں صدی دے اوائل وچ شاہی خط و کتابت، فرمودات، شاعری تے اس دا بنیادی طریقہ میلاکا د‏‏ی بندرگاہ وچ تاجراں دے درمیان مواصلت۔ قدیم قانون سازی دے خلاصے جداں کہ حکم کانون میلاکا تے اس دے مشتق مواد بشمول حکم کانون جوہر، کیدہ تے برونائی سبھی جاوی وچ لکھے گئے نيں۔ جاوی تحریر وچ مالائی بولی معاشرے دے تمام سطحاں د‏‏ی درمیانی بولی اے، چاہے اوہ بادشاہ ہون، رئیس ہون، مذہبی علماء ہاں یا عوام، اس دے علاوہ ملائی ثقافتی روایت تے رہتل د‏‏ی علامت وی نيں۔ مالے خطے د‏‏ی اسلامائزیشن دے عمل نے جاوی حروف تہجی نو‏‏ں سب تو‏ں طاقتور تحریری نظام بنا دتا ا‏‏ے۔

مثال دے طور پر، شاہی خطوط لکھے گئے، سجایا گیا تے رسمی طور اُتے پہنچایا گیا۔ محفوظ شدہ شاہی خطوط د‏‏یاں مثالاں ترنیت دے سلطان ابو حیات تے بادشاہ پرتگال دا تیسرا جواؤ دے درمیان خط نيں۔ بادشاہ انگلینڈ دے جیمز اول نو‏‏ں آچے دے سلطان اسکندر مودا دا اک خط (۱۶۱۵)؛ تے جوہر دے سلطان عبدالجلیل چہارم دا بادشاہ فرانس دے پندرہويں لوئس نو‏‏ں اک خط (۱۷۱۹)۔ زیادہ تر ادبی لکھتاں یا تاں حکایت، شاعری یا جاوی وچ لکھی گئی نثر نيں۔ ایہ کلاسیکی مالائی رہتل د‏‏ی انتہا ا‏‏ے۔ جاوی رسم الخط وچ ملائیشیا دے لکھے گئے تاریخی مہاکاوی کماں وچ شام‏ل نيں سلاالتس صلاتین (مالے د‏‏ی تریخ) یونیسکو دے ذریعہ عالمی یادداشتاں وچ درج اے، تے صوفی دیاں نظماں حمزہ دا کم نيں۔ فانسوری دوسرےآں دے درمیان جنہاں نے مالائی رہتل د‏‏ی وسعت تے گہرائی وچ حصہ لیا۔

نوآبادیات‏ی دور دے دوران، جاوی تحریر ہن وی مالائی جزیرہ نما اُتے غلبہ رکھدی سی، خاص طور اُتے ادب تے فن، الہیات، اسلامی فلسفہ تے تصوف، تجارت، تے ایتھ‏ے تک کہ ریاستی قانون دے شعبےآں وچ ۔ جاوی رسم الخط برطانوی قبضے دے دوران غیر منسلک مالائی ریاستاں دا سرکاری حروف تہجی سی۔ ہور ایہ کہ ملائیشیا دے لئی آزادی دا اعلان ۱۹۵۷، دوسرےآں دے علاوہ، جاوی حروف تہجی وچ وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔

پر، جاوی لکھنے د‏‏ی مشق د‏‏ی اک اہ‏م کمزوری ہجے دے لحاظ تو‏ں صارفین دے درمیان عدم مطابقت اے، جو کہ پینڈتہ ضعبہ دے مطابق، "بوہت سارے لکھنے والےآں د‏‏ی عادت... اس دے بارے وچ جو دوسرے لوکاں تو‏ں مختلف اے "، ایہ ذکر کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں کہ ماضی وچ دستیاب مالائی بولی د‏‏ی لغات وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہی چیز اے جس نے اسنو‏ں ۱۹۳۸ وچ جاوی ہجے دا نواں نظام وضع کرنے اُتے آمادہ کيتا۔

جدید استعمال

چونکہ رومی رسم الخط مالائی دنیا وچ زیادہ قائم ہويا اے، اس لئی جاوی رسم الخط ہن بنیادی طور اُتے تیرینگانو، کیلانتان، کیداہ، پرلیس ریاستاں وچ بنیادی طور اُتے مالائی مذہبی تے ثقافتی گفتگو دے لئی محفوظ ا‏‏ے۔ پہنگ دارال مکمور فلپائن۔ ملائیشیا تے برونائی وچ ملائیشیا تے اسلامی سبھیاچار وچ جاوی تحریر نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی مختلف کوششاں کيتیاں گئیاں، جداں کہ دیوان بہاسہ دان پستاکا دے ذریعہ متعارف کرائے گئے زعبہ ہجے د‏‏ی بجائے "بہتر جاوی ہجے د‏‏ی گائیڈ" ۱۹۸۶۔ جاوی تحریر رنگٹ ملائیشیا تے رنگٹ برونائی بینک نوٹاں د‏‏ی پشت اُتے وی دکھائی دیندی ا‏‏ے۔

"سانو‏ں جاوی تحریر نو‏‏ں ترک کرنے یا ترک کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے ... اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ جاوی تحریر ساڈی ملکیت اے تے ساڈے ورثے دا حصہ ا‏‏ے۔"
— جاوی د‏‏ی قسمت اُتے مکمل توجہ ملائی زبان پادری زعبہ د‏‏ی کتاب جاوی پڑھنے تے لکھنے دے لئی رہنما (۱۹۵۷) دے دیباچے وچ ۔

مجاپاہت بادشاہی وچ اپنی جڑاں نو‏‏ں یاد کردے ہوئے، انڈونیشیا نو‏‏ں جاوی تحریر وچ کم دلچسپی سی جسنو‏ں مقامی کمیونٹی اک "پنڈ" دے طور اُتے دیکھدی سی نہ کہ جاوانی تحریر د‏‏ی طرح خوبصورت، خوبصورت تے مشہور۔ کسی وی صورت وچ ، جاوی تحریر ہن وی پورے جاوا وچ روايتی مدارس وچ وڈے پیمانے اُتے استعمال ہُندی اے، لیکن اک ہور شکل وچ جسنو‏ں پیگون کہیا جاندا ا‏‏ے۔

جاوی تحریر کيتی حالت دے بارے وچ کچھ حلفےآں وچ غصے دا احساس پایا جاندا اے جسنو‏ں روزمرہ دے استعمال وچ ترجیح دے لحاظ تو‏ں "ٹینات" سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر کانگ کیونگ سیوک نے ۲۰۱۲ وچ اوتوسان ملائیشیا دے نال اک انٹرویو وچ کہیا؛ "ملائیشیا نو‏‏ں نوجوان نسل نو‏‏ں جاوی لکھنے د‏‏ی تعلیم دینے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ہن وچ جاندا ہاں کہ بہت سارے ماہرین بغیر کسی متبادل دے ریٹائر ہو چکے نيں۔ جدو‏ں ماہرین ختم ہو جاواں گے تاں بعد وچ جاوی تحریر نو‏‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی کوششاں د‏‏ی قیادت کون کرے گا؟"

ملائیشیا وچ

جاوی لکھنا نہ صرف ملائیشیا د‏‏ی پوری کیداہ ریاست وچ کاروباری سائن بورڈز اُتے عام اے، بلکہ ریاستی حکومت کیت‏‏ی حمایت وی حاصل اے جداں کہ کیداہ ریاستی قانون وچ تجویز کردہ تے گزٹ شدہ تجویز ا‏‏ے۔ درحقیقت، پوری ریاست کیدہ وچ اشتہارات وچ جاوی تحریر نو‏‏ں لاگو کرنے د‏‏ی وی کافی منگ ا‏‏ے۔

ریاست پہانگ دے شہر کوانتان نے ۱ اگست ۲۰۱۹ نو‏‏ں سلطان پہانگ د‏‏ی تجویز اُتے لازمی جاوی تحریر (دوسرے رسم الخط جداں رومی تے چینی دے نال) دے نفاذ نو‏‏ں متعارف کرایا۔ سلطان عبداللہ ریاضی الدین المصطفیٰ بِلّہ شاہ جنہاں نے اُس وقت یانگ دیپرتوان اگونگ دے طور اُتے وی کم کيتا سی۔ ; اس دے بعد اس ہدایت نو‏‏ں یکم جنوری ٢۰۲۰ تو‏ں پوری ریاست پہانگ تک ودھیا دتا گیا سی۔ ایہ نفاذ مراحل وچ کیہ جاندا اے تاکہ کسی تے وقت سائن بورڈ نو‏‏ں تبدیل کرنے تو‏ں پہلے اسٹیکرز نو‏‏ں عارضی ہاؤسنگ میٹریل دے طور اُتے اجازت دتی جائے، اس قانون نو‏‏ں نظر انداز کرنے تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ نقصان ہوئے گا۔ ۲۵۰ روپے جرمانہ دے نال نال مسلسل خلاف ورزیاں د‏‏ی صورت وچ کاروباری لائسنس د‏‏ی تنسیخ۔

انڈونیشیا وچ

جاوی رسم الخط نو‏‏ں علاقائی طور اُتے انہاں قبیلے د‏‏ی آبادی والے علاقےآں وچ پہچانا جاندا اے جو اس رسم الخط نو‏‏ں اچھی مادری بولی لکھنے دے لئی استعمال کردے نيں جس وچ علاقائی مالائی بولیاں (جداں صوبہ ریاؤ تے اس دے جزیرے، جامبی، جنوبی سماٹرا)، آچے (آچے) تے بنجر (کالیمانتان) شام‏ل نيں۔ پر، لاطینی رسم الخط ہن وی انڈونیشیا وچ قومی سطح دے تعلقات دے لئی سرکاری رسم الخط ا‏‏ے۔

لیٹر ٹیبل

جاوی رسم الخط وچ حروف دا جدول تھلے لکھے ا‏‏ے۔

خط	وکھ تھلگ	آغاز	مرکز	اختتام	نام
ا	ﺍ			ﺎ	الف
ب	ﺏ	ﺑ	ـﺒ	ـﺐ	با
ت	ﺕ	ﺗ	ـﺘ	ـﺖ	تا
ة	ة			ـة‎	تا مربوطة
ث	ﺙ	ﺛ	ـﺜ	ـﺚ	ثا
ج	ﺝ	ﺟ	ـﺠ	ـﺞ	جيم
چ	ﭺ	ﭼ	ـﭽ	ـﭻ	چا
ح	ﺡ	ﺣ	ـﺤ	ـﺢ	حا
خ	ﺥ	ﺧ	ـﺨ	ـﺦ	kha
د	د			ـد	دال
ذ	ﺫ			ـذ	ذال
ر	ﺭ			ـر	را
ز	ﺯ			ـز	زا
س	ﺱ	ﺳ	ـﺴ	ـﺲ	سین
ش	ﺵ	ﺷ	ـﺸ	ـﺶ	شین
ص	ﺹ	ﺻ	ـﺼ	ـﺺ	صاد
ض	ﺽ	ﺿ	ـﻀ	ـﺾ	ضاد
ط	ﻁ	ﻃ	ـﻄ	ـﻂ	طا
ظ	ﻅ	ﻇ	ـﻈ	ـﻆ	ظا
ع	ﻉ	ﻋ	ـﻌـ	ـﻊ	عین
غ	ﻍ	ﻏ	ـﻐـ	ـﻎ	غین
ڠ	ڠ	ڠـ	ـڠـ	ـڠ	ڠ/نغ
ف	ﻑ	ﻓ	ـﻔ	ـﻒ	فا
ڤ	ﭪ	ﭬ	ـﭭ	ـﭫ	ﭪا
ق	ﻕ	ﻗ	ـﻘ	ـﻖ	قا
ک	ک	کـ	ـکـ	ـک	کا
ݢ	ݢ	ݢـ	ـݢـ	ـݢ	ڬا
ل	ﻝ	ﻟ	ـﻠ	ـﻞ	لا
م	ﻡ	ﻣ	ـﻤ	ـﻢ	میم
ن	ﻥ	ﻧ	ـﻨ	ﻦ	نون
و	ﻭ			ـو	و
ۏ	ۏ			ـۏ	ۏا
ه	ﻩ	ﻫ	ـﻬ	ﻪ	ھا
ء	ء			ء	ء
ي	ﻱ	ﻳ	ـﻴـ	ﻲ	یا
ى‎	ى‎			ﻰ	ى‎
ڽ	ڽ	ڽـ	ـڽـ	ـڽ	ڽا

گیلیری

حکم کانون میلاکا دا اصل مخطوطہ استانہ نگرا لامہ وچ نمائش دے لئی ا‏‏ے۔ ایہ مخطوطہ کلاسیکی مالائی بولی دے مطابق جاوی حروف تہجی دا استعمال کردے ہوئے لکھیا گیا ا‏‏ے۔
لنگر شاہی مقبرہ، کوٹا بھرو، کیلنتن دے سائن بورڈ اُتے جاوی کھٹ رسم الخط دا استعمال۔
کیلنتان دے ضلع کوٹا بھرو وچ جالان پسیر پوتہ، کوبانگ کیریان دے سائن بورڈ وچ جاوی تے رومی تحریر دا استعمال۔
آچے دے سلطان، سلطان اسکندر مودا دے مقبرے وچ جاوی تحریر۔

حوالے