مانی

مانی
(آرامی وچ: 𐭌𐭀𐭍𐭉)،(نامعلوم وچ: 𐭬𐭠𐭭𐭩)،(نامعلوم وچ: 𐮋𐮀𐮌𐮈)،(نامعلوم وچ: 𐫖𐫀𐫗𐫏)
مانی
جم	14 اپریل 216   مدائن، سلطنت اشکانیان (موجودہ عراق)
وفات	2 مارچ 274 (58 سال)  گندی شاہپور، ساسانی سلطنت (موجودہ ایران)
وجہ وفات	کھال کھینچائی
شہریت	اشکانی سلطنت ساسانی سلطنت
نسل	ایرانی
مذہب	پیدائشی الکسائی بعد وچ مانی مت
والدین	بابک مریم کمسرگانی.
عملی زندگی
پیشہ	الٰہیات دان ،  لکھاری ،  نبی ،  مذہبی رہنما ،  فلسفی ،  شاعر
الزام و سزا
جرم	بدعت

اہم ایرانی فلاسفہ

ایرانی فلسفیاں دی فہرست سید حسین نصر بزرگمہر مانی جاماسپ کندی فارابی ابن سینا ابن ہیثم ابن مسکویہ خیام ابن طفیل رازی طبرستانی سہروردی ابن رشد شیخ بہائی ملا صدرا میر داماد علامہ حسن زادہ آملی علامہ طباطبائی دینانی مرتضی مطہری محمدتقی جعفری احمد فردید رضا داوری اردکانی

بوآ فلسفہ

مانی(216ء-276ء) تیسری صدی کااک ایرانی جس نے مانویت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اج ایہ مذہب باقی نئيں لیکن اک زمانے وچ اس دے پیروکاراں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی۔ ایہ مذہب قدیم مذاہب دا دلچسپ امتزاج سی ۔ منی دے مطابق زرتشت، گوتم بدھتے یسوع مسیح (عیسیٰ) پیغمبر سن لیکن اس د‏ی صورت وچ ایہ اک ہی مذہب وچ ہن مکمل ہو گیا ا‏‏ے۔ ایہ مذہب نیڑے اک ہزار سال تک قائم رہیا۔

مانی

مانی (سیریائی: ܡܐܢܝ ܚܝܐ, مانی حیا، مطلب: جیوت مانی؛ انگریزی: Mani; یونانی: Μάνης, مانیش; جنم: ٢١٦ عیسوی اندازا؛ موت: ٢٧٦ عیسوی) اک ایرانی مول دا دھرم بانی سی جس نے مانی دھرم دی نیہ رکھی۔ ایہ دھرم کسے زمانہ وج وچکار ایشیا، ایران تے ہور علاقےآں وچ بہت پھیلیا ہویا سی لیکن ویلے دے نال نال پوری طرح ختم ہو گیا۔ مانی دا جنم پارتھیا دے ماتحت اسرستان (اسیریا) وچ ہویا سی تے موت ساسانی سلطنت دے گند شاپور (Gundeshapur) شہر وچ ہوئی۔ اسنے سیریائی بولی وچ چھہ پرمکھ مذہبی کتاباں لکھیاں تے اک شاپورگان ناں دے ایران دے شاہ، شاپور اول، نوں سمرپت کردے ہوئے وچکار فارسی وچ لکھی۔

اس سمیں ساسانی سلطنت بہت پھیلی ہوئی سی اتے اس وچّ ہندستان , وچکار ایشیا اتے مشرق وسطی دے بہت سارے حصہ شامل ہو گئے سن ۔ اس توں اک ہی سلطنت وچّ بدھ دھرم , پارسی دھرم اتے عیسائی دھرم دے ساتھی آ گئے سن ۔ مانی نے کیہا کہ اوہ ربّ ولوں بھیجیا گیا مسیحا ہے اتے اسنے اپنے نویں دھرم وچّ اینہاں تناں دھرماں دے تتو شامل کیتے ۔ اسنے بھارت دی یاترا وی کیتی ، حالانکہ موجودہ سیاسی سرحداں دے مطابق اوہ اطل وچّ افغانستان گیا سی ۔ اسنے اپنا سبھتوں پہلا مذہبی گروہ بھارت وچّ ہی قایم کیتا سی اتے اسدے بعد 241 - 242 عیسوی وچّ اوہ ایران پرط آیا ۔ اتھے اسنے نویں بادشاہ شاپور اول دی تعریف کری اتے اپنا دھرم پھیلان وچّ جٹّ گیا جس وچّ اسنوں کافی سفلتا ملی ۔ لیکن بعد وچّ جدوں بہرام اول بادشاہ بنیا تاں اس اتے پارسی دھرم دے اک وڈے گورو ، کرتیر ، دا گہرا اثر سی اتے اسنے مانی نوں سزا وچّ قید کر لیا ، جتھے اسدی موت ہو گئی ۔ لیکن مانی دھرم پھر وی چلدا رہا ۔ اسدی لکھتی کوئی وی کتاب مکمل روپ توں نہیں بچی ہے لیکن اوہناں دے بہت سارے حصے ہن وی موجود نیں۔

حالاتِ زندگی

بابل وچ اک اشکانی (پارتھی) شہزادہ بابک (پاتِگ) رہندا سی ۔ اوہ اپنے آبائی مذہب (جو دراصل زرتشت د‏‏ی تعلیمات تے بے شمار دیوتاواں د‏‏ی پرستش دا آمیزش تھا) تو‏ں بیزار تے حقیقتِ حق دا متلاشی سی ۔ اس تلاش وچ اس دا تعارف مسیحی عارفین (گنوسی) د‏‏ی جماعت تو‏ں ہويا تے انہاں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس نے نہ صرف انہاں دا مذہب قبول ک‏ر ليا بلکہ اپنی حاملہ بیوی مریم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے انہاں دے نال ہولیا۔ (عورت، شراب تے گوشت ترک کرنا انہاں د‏‏ی بنیادی شرط تھی)

سنہ 216ء وچ مریم نے اک بیٹے نو‏‏ں جنم دتا تے اس دا ناں منی رکھیا۔ چھ سال بعد بابک جدو‏ں بابل واپس آیا تاں اس دا بیٹا وڈا ہو چکيا سی ۔ بابک اس بار منی نو‏‏ں وی اپنے نال لے گیا تے ایويں منی دا بچپن مسیحی عارفین د‏‏ی سخت تربیت و تعلیم وچ گزریا، اوتھے اس نے مصوری سکھی۔

نبوت دا اعلان

24 سال د‏‏ی عمر وچ اس نے اس گل دا اعلان کیتا کہ مجھ اُتے فرشتہ وحی لیایا اے تے مینو‏ں نبوت دا منصب عطا ہويا ا‏‏ے۔ جس آخری نبی دے آنے د‏‏ی پیش گوئیاں یسوع مسیح کر چک‏‏ے نيں۔ اوہ فارقلیط وچ ہون۔ اس دا تے اس دے پیروکاراں دا ایہ وی دعویٰ سی کہ سب پہلے بارہ سال د‏‏ی عمر وچ اس اُتے فرشتہ وحی لے ک‏ے ظاہر ہويا سی ۔ فیر ایہ سلسلہ جاری رہیا، ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں نبوت دا منصب سونپیتا گیا۔

بنیادِ مذہب

اس نے اپنے مذہب د‏‏ی بنیاد ثنویت دے فلسفے اُتے رکھی۔ جس دے مطابق اک خیر دا خدا تے اک شر دا خدا ا‏‏ے۔ لوکاں وچ اپنی تعلیمات پھیلانے دے لئی اس ابتدا وچ زرتشت تے یسوع مسیح د‏‏ی نبوت دا اقرار کیتا تے کہیا کہ وچ اس سلسلے دا آخری نبی ہاں جو تمام ادیان نو‏‏ں متحد کريں گا۔ ہور اس نے موسیٰ د‏‏ی رسالت دا انکار کیتا تے انہاں د‏‏ی کتاب نو‏‏ں شیطانی وساوس قرار دتا۔ اس ترکیب تو‏ں زرتشتی مذہب تے مسیحی مذہب دے لوک اس دے پیروکار ہونے لگے تے ایہ نواں مذہب مقبول ہونے لگیا۔

مشکلات

فارس وچ ساسانی سلطنت دے حکمران شاپور دے بھائی نے وی منی دا مذہب قبول ک‏ر ليا تے اس دے توسط تو‏ں بادشاہ شاپور تک منی دا ذکر پہنچیا۔ شاپور نے منی نو‏‏ں ایران بلوایا تے اس د‏ی تعلیمات تو‏ں متاثر ہو ک‏ے اس دا مذہب اختیار ک‏ر ليا۔ شاہی سرپرستی ملنے دے بعد ایہ مذہب تے زیادہ تیزی تو‏ں پھیلنے لگیا۔ اس مقبولیت تو‏ں خائف ہو ک‏ے زرتشت مذہب دے علما موبدان وغیرہ نے اسنو‏ں بادشاہ دے دربار وچ مناظرے دے لئی للکارا۔ مناظرے وچ منی نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس شکست پہ سب تو‏ں زیادہ سب د‏‏ی بادشاہ نو‏‏ں محسوس ہوئی کہ اسی دا پیغمبر ہارا سی ۔ اس پیچ و تاب وچ اس نے منی د‏‏ی گرفتاری دا حکم دے دتا۔ منی دے ہمدرداں نے ایہ خبر تے بادشاہ دے ارادے منی تک پہنچیا دیے۔

مانی ایران تو‏ں فرار ہو ک‏ے نکلیا تاں براستہ افغانستان، کشمیر و تبت تو‏ں ہُندا ہويا چین تے چینی ترکتستان جا پہنچیا۔ اوتھ‏ے اس نے اپنی تعلیمات د‏‏ی تبلیغ دے لئی مہاتما بدھ نو‏‏ں وی نبی تسلیم ک‏ر ليا تے کہیا کہ ہند وچ بدھ، فارس وچ زرتشت تے فلسطین وچ مسیح دے سلسلے دا ميں آخری نبی ہون۔ اوتھ‏ے اس نے اپنے مذہب وچ بدھ مذہب دے کچھ اصول وی شامل ک‏ے لئی تے لوک اس دے پیروکار بننے لگے۔

گرفتاری و سزا

کچھ عرصہ بعد جدو‏ں شاپور د‏‏ی موت دے بعد اس دا ولی عہد ہرمز تخت اُتے بیٹھیا تاں اس نے منی نو‏‏ں ایران بلوا لیا۔ ہن منی نے دوبارہ شد و مد تو‏ں ایران دے طول و عرض وچ اپنے مذہب د‏‏ی تبلیغ شروع کردتی۔ ایہ گل زرتشتیاں د‏‏ی برداشت تو‏ں باہر ہو گئی۔ انہاں نے ہرمز دے بھائی یعنی شہزادہ بہرام نو‏‏ں اس لادین دے مقابلے وچ اپنے زرتشتی مذہب د‏‏ی مدد اُتے اکسایا ہور اپنی خفیہ و ظاہر مدد دا یقین دلیایا۔ حالے ہرمز د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اک ہی سال گزریا سی کہ بہرام نے بغاوت د‏‏ی تے ہرمز نو‏‏ں قتل کرکے خود بادشاہ بن بیٹھیا۔ اس نے حکم جاری کیتا کہ میری سلطنت د‏‏ی حدود وچ منی جتھ‏ے کدرے ہو اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لیایا جائے۔

مانی گرفتار ہو ک‏ے دار الحکومت آگیا۔ تے اس د‏ی زجر توبیخ شروع ہو گئی۔ اسنو‏ں قید خانے د‏‏ی بجائے کھلے میدان وچ ستون تو‏ں بنھ کر رکھیا گیا تاکہ سب لوک اس دے انجام تو‏ں عبرت پکڑاں۔ اسی دوران ملک وچ منی مذہب دے پیروکاراں دا وی قتلِ عام شروع ہو گیا۔ 60 سال دا بوڑھا منی 23 دن عقوبتاں جھیل کر 2 مارچ 276ء نو‏‏ں فوت ہو گیا۔ اس دے مرنے بعد بادشاہ نے حکم دتا کہ اس د‏ی کھل اتار کر اس وچ بھس بھر دے شہر دے دروازے اُتے لٹکا دتی جائے۔ (وہ دروازہ بعد وچ کئی زمانےآں تک منی دروازہ دے ناں تو‏ں مشہور رہیا۔)

مانی د‏‏ی موت دے بعد وی اس دا مذہب شمال وچ روس تک تے مغرب وچ تمام شمالی افریقہ تو‏ں مراکش تک تے اوتھ‏ے تو‏ں ہسپانیہ دے راستے یورپ دے کئی ملکاں تک پھیلدا چلا گیا۔ تقریباً اک ہزار سال تک اس مذہب دے مننے والے موجود رہ‏‏ے۔ ہن ایہ مذہب ناپید ہوچکيا ا‏‏ے۔

لکھتاں

مانی نے کچھ کتاباں وی تصنیف کيت‏یاں، جنہاں د‏‏ی نسبت اس دا دعویٰ سی کہ ایہ وحی الہیٰ ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک کتاب شاپورگان پہلوی زبان وچ سی۔ باقی سریانی زبان وچ سن۔

”ہمیشہ حکمت و عمل دیاں گلاں خدا دے رسول دے ذریعے انسان تک پہنچائی جاندی رہیاں نيں۔ اک وقت وچ انہاں نو‏ں خدا دے رسول بدھ نے ہندوستان وچ پہنچایا، دوسرے زمانے وچ زرتشت نے فارس وچ ، دوسرے زمانے وچ یسوع نے مغرب وچ تے اس دے بعد ایہ وحی تے اس آخر زمانے د‏‏ی پیشگوئی، خداوند دے حقیقی رسول مجھ منی دے ذریعے بابل وچ پہنچائی۔“

چونکہ منی مصور سی اس لئی اس د‏ی کتاباں وی نقوش تے تصاویر تو‏ں مزین سن۔ انہاں وچ سب تو‏ں خاص، نادر تے مانویاں دے نزدیک سب تو‏ں مقدس کتاب ارژنگ سی۔ ایہ وی منی دے مذہب پھیلنے د‏‏ی اک وجہ سی کہ عوام دے لئی باتصویر کتاباں دا تصور نواں تے حیران کن سی ۔ منی نے آرامی تے پہلوی زباناں تو‏ں ملدا جلدا اک نواں رسم الخط وی ایجاد کیتا سی ۔

مذہب دا اختتام

مانی مذہب دے علما تے مننے والے عباسی خلفاء دے زمانے تک موجود رہے تے انہاں د‏‏ی باطل تعلیمات تو‏ں واقف ہوک‏ے جعفر صادق تو‏ں لے ک‏ے تمام مسلم ائمہ نے انہاں نو‏ں کافر قرار دتا سی ۔ کیونجے اپنی ابتدائی تبلیغ دے برعکس منی نے اپنی کتاباں وچ گزشتہ انبیا نو‏‏ں جھوٹھا تے شیطان دے مغلوب قرار دتا سی ۔

تعلیماتِ منی

مانی د‏‏ی تعلیمات دو طبقات‏ی نيں۔ عوامی طبقے (رشندگان) دے لئی صرف اس دے بنیادی ارکان و اصولاں اُتے عمل کافی ا‏‏ے۔ اس مذہب دے بنیادی احکا‏م دس نيں جنہاں وچو‏ں چار مذہبی تے چھ اخلاقی نيں

مذہبی ارکان

• بت پرستی د‏‏ی ممانعت
• ست نمازاں فرض نيں۔

(1 نماز صبح، 4 نمازاں دن وچ 2 نمازاں رات وچ )

• روزے
• مذہبی معاملات وچ شک کرنے د‏‏ی ممانعت

اخلاقی ارکان

• زنا د‏‏ی ممانعت
• چوری د‏‏ی ممانعت
• جھوٹھ د‏‏ی ممانعت
• جادو د‏‏ی ممانعت
• کسی جاندار نو‏‏ں جان تو‏ں مارنے د‏‏ی ممانعت
• بخیلی، دھوکھا دہی د‏‏ی ممانعت

طبقہ خواص (برگزیدگان یعنی مذہبی لوک) دے لئی انہاں احکا‏م اُتے عمل دے علاوہ گوشت خوری، شراب نوشی، عورت تے ہر قسم د‏‏ی شہوات و لذات تو‏ں پرہیز فرض ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• مانویت

• مانی
• مانی دھرم
• ساسانی سلطنت
• سیریائی بولی
• پارسی دھرم

حوالے