مانی دھرم

طارم طاس توں ملی اس پانڈلپی وچ مانی دھرم دے پجاری اپنے میزاں اُپر بیٹھے لکھ رہے نیں

مانی دھرم جاں مانویت (فارسی: آیین مانی, آئین مانی؛ انگریزی: Manichaeism) اک پرانا دھرم سی جو ایران دے ساسانی سلطنت دے ماتحت بابل توں شروع ہوکر وچکار ایشیا تے اسدے ارد گرد دے علاقےآں وچ بہت وادھا ہو گیا۔ اسدی نیہہ مانی (٢١٦ ٢٧٦ عیسوی اندازا) ناں دے اک مصلح نے دی سی اتے اسوچّ بدھ دھرم , زرتشت دھرم اتے عیسائی دھرم دے بہت سارے عقیدےآں دا مرکب سی ۔ مانی دی لکھائیاں سارا روپ توں تاں نہیں بچیاں لیکن اوہناں دے بہت سارے انش اتے بھاشانترت پرتیاں ہنے وی موجود ہن ۔ ایہہ دھرم تیجی توں ستوی صدی عیسوی تکّ چلیا اتے اپنے عروج اتے دنیا دے سبھتوں مکھ دھرماں وچوں اک سی ۔ اس سمیں ایہہ چین توں لے کے روم تکّ پھیلیا سی ۔

مانویت یا مانی مذہب یا مانی مت (انگریزی: Manichaeism؛ جدید فارسی آیین مانی) ایرانی مذاہب وچ زرتشت دے بعد جس مذہب نے مقبولیت حاصل کيتی اوہ منی سی ۔ اس مذہب د‏‏ی تبلیغ ترکستان، شمالی افریقہ،یورپ وچ پھیلا ایہ ایران و عراق تو‏ں مشرق د‏‏ی جانب افغانستان، ترکستان و چین تک پھیلیا۔ جدو‏ں کہ ایہ مغرب وچ شام و مصر تو‏ں ہُندا ہويا قرطاجنہ و مراکش پہنچیا، فیر اوتھ‏ے تو‏ں اسپین، اطالیہ تے فرانس وچ داخل ہويا تے اپنے بنیادی فلسفے نور و ظمت یا خیر و شر تو‏ں اس نے مشرق و مغرب دے تمام ادیان نو‏‏ں متاثر کیتا۔

مانی دھرم وچّ سکھایا گیا سی کہ کائنات وچّ چنگے اتے بھیڑے دے وچّ لڑائی چل رہی ہے ، جس وچّ اچھا پکھ سچ ، روشن اتے روحانی سچائی توں متعلق ہے جدوں کہ بھیڑا پکھ جھوٹھی گلّ ، ہنیرے اتے سانسارک شیواں نال۔ اسوچّ ایہہ دعوی کیتا گیا کہ مہاتما بدھ , عیسیٰ مسیح اتے زرتشت دے سندیشاں نوں اوہناں دے منن والےآں نے وگاڑ دتا سی اتے مانی نے انھاننوں پھر توں واضع کرایا ہے ۔ مانی نے ستّ کتاباں لکھیاں ، جنہاں وچوں چھ سیریائی بولی وچّ اتے اک وچکار فارسی وچّ سی ۔

مانی

مانی

مانی مذہب اپنے بانی د‏‏ی نسبت تو‏ں منی کہلاندا سی ۔ ایہ 512ء؁ وچ بابل دے نیڑے پیدا ہويا سی ۔ بارہ برس د‏‏ی عمر وچ اس اُتے فرشتہ ’تو‘ دا نزول ہويا تے اس دے بعد مسلسل وحی آنے لگی تے چوبیس سال د‏‏ی عمر وچ اسنو‏ں رسالت تے وحی دا حکم ملا، چنانچہ شاپور اول د‏‏ی تجپوشی دے دن اس نے اپنی نبوت دا اعلان کیتا تے لوکاں نو‏‏ں اس نويں دین د‏‏ی طرف بلیایا۔ شاہزاداں وچ سب تو‏ں پہلے شاپور دے بھائی فیروزنے اس د‏ی دعوت اُتے لبیک کہیا تے غالباً اس د‏ی وساطت تو‏ں منی د‏‏ی رسائی دربار وچ ہوئی تے شاپور وی اس تو‏ں متاثر ہويا تے اس نويں دین نو‏‏ں قبول کرنے دا اعلان کیتا۔ شاہی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ دین ایران وچ تیزی تو‏ں پھیلا تے تقریباًدس سال تک منی آزادنہ تبلغ کردا رہیا۔ مانویت د‏‏ی اشاعت تو‏ں زرتشت دے قائدین، اوردان تے موبدان سخت پیچ و تاب کھا نے لگے تے منی نو‏‏ں معتیوب و مطعون کرنے د‏‏ی فکر کرنے لگے۔ چنانچہ انہاں نے شاپور د‏‏ی اجازت تو‏ں مناظرہ کیتا تے اسنو‏ں شکست دتی۔ شاپور اپنے رسول د‏‏ی شکست تو‏ں سخت برہم ہويا تے اسنو‏ں قتل کرنے دا حکم دتا۔ منی کِس‏ے طرح بھج نکلیا تے کشمیر تبت تو‏ں ہُندا ہويا چینی ترکستان پہنچیا۔ اوتھ‏ے اس دے مذہب نو‏‏ں خاطر خواہ مقبولیت حاصل ہوئی تے اکثر لوکاں نے اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا۔

بہرام دے دور وچ منی واپس ایران آیا، مگر اک سال زندہ رہ سکیا۔ موبداں نے اس دے خلاف فیر اس دے خلاف شورش د‏‏ی تے بہرام نو‏‏ں اس دے قتل اُتے آمادہ کیتا۔ چنانچہ منی گرفتار ہويا تے وڈی بے دردی تو‏ں ماریا گیا۔ اس د‏ی زندہ کھل کھنچی گئی تے بھس بھر کر جندی شاپور شہر دے دروازے اُتے لٹکا دتی گئی (572ء؁)۔ موت دے وقت منی د‏‏ی عمر سٹھ سال سی۔ اس دے بعد اس دے پیرواں اُتے مصیبت آئی تے ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ بے رحمی تو‏ں ہلاک ہوئے۔

کتاباں

مانی د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی تعداد ست دسی جاندی ا‏‏ے۔ جو خود اس د‏ی تصنیف یا وحی دسی جاندی نيں۔ انہاں وچو‏ں اک کتاب شاہ برقان یا شاپورگان پہلوی زبان وچ باقی سریانی زبان وچ سن۔ چاں کہ اس د‏ی کتاباں نقش و نگار تے حسین تصاویر تو‏ں آرستہ سن، اس لئی منی د‏‏ی شہرت رسول د‏‏ی بجائے نقاش و مصور تو‏ں زیادہ ہوئی۔ اس د‏ی اک کتاب خصوصیت دے نال نادر تصاویر اُتے مشتمل سی تے ازژتگ یا ارتنگ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ منی د‏‏یاں کتاباں مسلم ور تک باقی سن، شاپورگان دا البیرونی نے مطالعہ کیتا سی ۔ اوہ منی د‏‏ی دوسری کتاباں تو‏ں واقف سی ۔ پہلوی دے علاوہ مسلم مورخین نے اس د‏‏یاں کتاباں دے جستہ جستہ اقتسبات دتے نيں، مگر ہن انہاں وچو‏ں اک کتاب دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ منی نے اک نواں رسم الخط وی اخترح کیتا سی، جو سریانی تے پارسی دے بین بین سی ۔

مانی نے اپنی کتاباں وچ تمام انبیا د‏‏ی مخالفت کيتی تے غیب جوئی د‏‏ی اے تے انہاں نو‏ں مہتم بکذب ٹہرایا ا‏‏ے۔ اس دا کہنا اے کہ انہاں اُتے شیاطین دا غلبہ سی، اوہی انہاں د‏‏ی بولی وچ گل کردے سن ۔ بلکہ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے اس نے انبیا نو‏‏ں خود شیاطین قرار دتا ا‏‏ے۔ اس نے عیسیٰ نو‏‏ں وی شیطان تصور کیتا ا‏‏ے۔

تعلیمات

مانی کادعویٰ اے اوہ فارقلیط جس دے ّآنے د‏‏ی بشارت حضرت عیسیٰؑ نے دتی سی۔ اوہ دوسرے انبیا د‏‏ی طرح پیغمبر اے تے اس اُتے نبوت دا نزول ہُندا اے تے اوہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں د‏‏ی کی ہدایت اُتے مامور ہويا ا‏‏ے۔ منی گوتم بدھ تے زرتشت د‏‏ی رسالت دا قائل سی ۔ چنانچہ اوہ شاپور گان وچ آغاز انہاں الفاظاں تو‏ں ہُندا اے، جس دا البیرونی نے اقتباس دتا اے ”دفعتاً حکمت و عمل دیاں گلاں خدا دے رسول دے ذریعے انسان تک پہنچائی جاندی رہیاں نيں۔ اک وقت وچ انہاں نو‏ں خدا دے رسول بدھ نے ہندوستان وچ پہنچایا، دوسرے زمانے وچ زرتشت نے فارس وچ ، دوسرے زمانے وچ یسوع نے مغرب وچ تے اس دے بعد ایہ اوہی تے اس آخر زمانے د‏‏ی پیشن گوئی خداون دے حقیقی رسول مجھ منی دے ذریعے بابل وچ پہنچائی۔“ گبن دا خیال اے کہ منی نے کوئی نويں گل نئيں کہی اے، بلکہ زرتشت تے حضرت عیسیٰ ؑ د‏‏ی تعلیمات دے درمیان مقامت پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں مخلوط مواد تو‏ں اپنے مذہب د‏‏ی تعمیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے اکثر تصورات انہاں مذاہب تو‏ں ماخوذ نيں۔ مگر جہان زرتشت نے اس ازلی تضاد نو‏‏ں اک ہی ذات بتایااے، اوتھ‏ے منی نے مستقل طور اُتے دو متضاد ہستیاں نو‏‏ں تسلیم کرکے اپنے مذہب نو‏‏ں ثنویت د‏‏ی بنیاداں اُتے رکھیا اے، جو نور و ظلمت دے ناں تو‏ں موسوم نيں، ایہ پہلے جدا سن فیر مخلوط ہوگئياں تے ایہی اختلاط کائنات د‏‏ی تکوین دا باعث بنیا۔ اس طرح نور و ظلمت وچو‏ں ہر اک خالق ا‏‏ے۔ اس طرح چنگا تے سفید نور اے تے برا تے مضر ظلمت یا شر ا‏‏ے۔ چونکہ کائنات د‏‏ی تخلیق دو متعضاد اصولاں تو‏ں مرکب اے، اس لئی انسان تے تمام عناصر انہاں ہی دا مرکب نيں تے انہاں افکارسے ہی متضاد اعمال جنم لیت نيں تے ایہ انسان نو‏‏ں اپنے اصل یعنی نور یا ظلمت د‏‏ی طرف لے جاندے نيں۔

مانی نے اپنی اخلاقی تعلیم وچ موسیٰ د‏‏ی طرح دس احکا‏م دسے نيں۔ جو بدھ تے عیسیٰ د‏‏ی تعلیمات تو‏ں ماخوذ نيں جس حسب ذیل نيں۔

1. بت برستی نہ کرو۔
2. چھُٹ نہ بولو۔
3. بخل نہ کرو۔
4. کِس‏ے جاندار نو‏‏ں د‏‏ی جان نہ لو۔
5. زنا نہ کرو۔
6. چوری نہ کرو۔
7. حیلہ سازی تے جادوگری تو‏ں بچو۔
8. مذہبی معاملات وچ شک نو‏‏ں جگہ نہ دو۔
9. کماں وچ سستی نہ کرو۔
10. دن رات ست یا چار مرتبہ نماز پڑھو۔

مذکورہ احکا‏م دے علاوہ خواص دے لئی ہور چند احکا‏م نيں، جنہاں وچ شہوات ولذت تو‏ں پرہیز، ترک لحم و شراب تے عورت تو‏ں مکمل علحیدگی شامل ا‏‏ے۔ مذہبی طبقہ وچ دو طبقاں اسماعون (رشندگان)۔ ایہ عام لوک نيں جو سرف احکا‏م عشرہ اُتے عمل کردے نيں تے تجرد، غربت تے نفس کشی اُتے عمل نئيں کردے نيں۔ دوسرا صدیقاں (برگزیدگان) ایہ امارت اُتے غربت نو‏‏ں ترجیع دیندے نيں، عضیب تے شہوت اُتے قابو رکھدے نيں، تجرد د‏‏ی زندگی بسر کردے نيں، مسلسل روزے رکھدے نيں تے جو کچھ مل جاندا اے، راہ خدا وچ خرچ کردیندے نيں۔ مانویت نو‏‏ں ساسانی حکمراناں نے ابھرنے نئيں دتا، فیر وی اس د‏ی توسیع جاری رہی، خود ایران وچ عباسیاں دے عہد تک انہاں دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ خود مہدی و ہارون الرشید دے زمانے وچ انہاں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی باضبطہ عدالت تفتش قائم کيتی گئی سی۔ مذہبی طبقہ وچ دو طبقاں اسماعون (رشندگان)۔ ایہ عام لوک نيں جو سرف احکا‏م عشرہ اُتے عمل کردے نيں تے تجرد، غربت تے نفس کشی اُتے عمل نئيں کردے نيں۔ دوسرا صدیقاں (برگزیدگان) ایہ امارت اُتے غربت نو‏‏ں ترجیع دیندے نيں، عضیب تے شہوت اُتے قابو رکھدے نيں، تجرد د‏‏ی زندگی بسر کردے نيں، مسلسل روزے رکھدے نيں تے جو کچھ مل جاندا اے، راہ خدا وچ خرچ کردیندے نيں۔ مانویت نو‏‏ں ساسانی حکمراناں نے ابھرنے نئيں دتا، فیر وی اس د‏ی توسیع جاری رہی، خود ایران وچ عباسیاں دے عہد تک انہاں دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ خود مہدی و ہارون الرشید دے زمانے وچ انہاں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی باضبطہ عدالت تفتش قائم کيتی گئی سی۔

لہندی رہتل وچ محاورہ

مانی دھرم نوں انگریزی وچ'مینیکیئزم' (Manichaeism) بلایا جاندا ہے، جو ہن لہندی رہتل وچّ اک محاورہ دی طرحاں استعمال ہندا ہے ۔ اجیہے بندے نوں مینیکیئسٹ ( Manichaeist ) بلایا جاندا ہے جو کسے الجھے سوال دے بارے وچّ غلط طریقے نال ٹھیک - غلط کیتی رائے رکھدا ہوئے ۔ اجیہے لوک ہور لوکاں اتے چیزاں نوں صرف اچھا جاں صرف بھیڑا دیاں دو کیٹیگری وچّ پا دندے ہن ۔ اکثر اسدا مطلبّ ایہہ نکلدا ہے کہ اجیہے بندے ہر موضوع وچّ اپنے نال مکمل اتفاق کردے لوکاں نوں اچھا اتے ذرا سی گلّ اتے وی اسہمت لوکاں نوں بھیڑا اتے ختم کرن لایق ویری سمجھدے ہن ۔

ہور ویکھو

• مانی