مجمع البیان

مجمع البیان

مضامین بسلسلہ
تفسیر قرآن
زیادہ مشہور
سنی: تفسیر ابن عباس (~800) تفسیر طبری (~922) مفاتیح الغیب (544-606ھ 1149-1209ء) تفسیر القرطبی (~1273) تفسیر ابن کثیر (~1370) تفسیر الجلالین (1460–1505) معارف القرآن (1897–1976) ضیاء القرآن (1918–1998)
شیعہ: تفسیر امام جعفر صادق (~750) تفسیر عیاشی (~920) تفسیر قمی (~920) التبیان فی تفسیر القرآن (<1067) مجمع البیان (~1150) مخزن العرفان (1877–1983) تفسیر المیزان (1892–1981)
سنی تفاسیر
تفسیر بغوی تفسیر الکبیر الدر المنثور تدبر قرآن تفہیم القرآن
شیعہ تفاسیر
تفسیر فرات کوفی (~900) تفسیر الصافی (<1680) البرہان فی تفسیر القرآن البیان فی تفسیر القرآن
معتزلی تفاسیر
الکشاف
ہور تفاسیر
احمدی: تفسیر کبیر حقائق الفرقان
مسیحی:
مستشرقین:
اصطلاحات
اسباب نزول

مجمع البیان قرآن کریم دتی عربی تفسیر اے اس دے مولف فضل بن حسن الطبرسی المعروف شیخ طبرسی نيں۔ کتاب دا مکمل ناں "مَجمعُ البَیان فی تفسیرِ القُرآن" اے۔ شیعہ دینی مدارس دے نصاب وچ شامل کتاب اے۔

مجمع البیان فی تفسیر القرآن

فائل:تفسیر مجمع البیان.jpg
مؤلف	ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (۴۶۸ق-۵۴۸ق)
زبان	عربی
موضوع	تفسیر قرآن
تعداد جلد	۱۰ جزء ۵ مجلد
تریخ نشر	۵۳۶ق

مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن، قرآن کریم د‏‏ی اہ‏م تفاسیر وچو‏ں اے جسنو‏ں شیعہ عالم دین تے مفسر قرآن فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸ ق) نے تالیف کیتا ا‏‏ے۔ اس تفسیر د‏‏ی شیعہ تے سنی دانشمنداں نے تعریف کيت‏ی اے تے اسنو‏ں علم تفسیر وچ قدیمی ترین منابع وچو‏ں شمار کیتا ا‏‏ے۔ محققین نے اس کتاب د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں اوہدی جامعیت تے مطالب دے اتقان و استحکا‏م، دقیق ترتیب، روشن و مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف د‏‏ی رعایت وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔

ایہ تفسیر قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی تے بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ وارد ہونے والی احادیث تے مختلف قصص و حکایات د‏‏ی توضیح و تبیین جداں موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مجمع البیان کيتی قابل ذکر نکات وچو‏ں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات تو‏ں مکمل آگاہ سن ۔

مولف دے بارے وچ

شیعہ مفسر، متکلم تے فقیہ امین الاسلام ابو علی فضل بن حسن طبرسی چھیويں صدی ہجری دے وڈے علماء وچو‏ں نيں۔ اکثر مورخین تے تریخ نگاراں نے انہاں د‏‏ی علمی مقام تے شان و منزلت دے بارے وچ لکھیا اے تے انہاں نو‏ں نیک لفظاں وچ یاد کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دتی محل ولات دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے لیکن ایہ گل مسلم اے کہ انہاں د‏‏ی علمی تے فکری شخصیت مشہد تے سبزوار وچ پروان چڑھی اے تے اوتھے اُتے ہی اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے۔ انہاں دا مدفن مشہد وچ امام رضا(ع) دے حرم دے نزدیک اک شاہراہ دے کنارے اُتے اے اسی وجہ تو‏ں اس شاہراہ دا ناں وی خیابان طبرسی رکھیا گیا ا‏‏ے۔

طبرسی کئی قسم دے تفاسیر دے ملک نيں انہاں نے اپنی زندگی وچ تن قسم د‏‏ی تفاسیر لکھے نيں: مجمع البیان، جوامع الجامع تے الکافی الشافی۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ مفصل تفسیر ایہی تفسیر اے تے سب تو‏ں مختصر تفسیر الکافی الشافی ا‏‏ے۔ جواع دے مقدمے وچ موجود مطالب دے مطابق مجمع البیان تے الکافی الشافی دے لکھنے دے بعد آپ د‏‏ی نظر تفسیر کشاف اُتے پیندی اے تے زمخشری د‏‏ی ادبی، بلاغی تے عقلی گرایش اسنو‏ں متعجب کردی اے اس بنا اُتے تفسیر کشاف تو‏ں متأثر ہو ک‏ے مجمع البیان کيتی نسبت مختصر تفسیر لکھدے نيں۔

لکھنے دا مقصد

بعض مورخین نے علامہ طبرسی تو‏ں اک داستان نقل کیتا اے جس وچ اوہ اس تفسیر دے لکھنے دے علل اسباب دے بارے وچ کہندے نيں کہ علامہ طبرسی نو‏‏ں ہارٹ اٹیک ہو جاندا اے تے انہاں دے ورثاء اس خیال تو‏ں کہ آپ فوت ہو گئے نيں انہاں نو‏ں دفن کر دیندے نيں۔ جدو‏ں قبر وچ پہنچ جاندا اے تاں آپ ہوش وچ آجاندے نيں اس وقت آپ نذر کردے نيں کہ جے خدا انہاں نو‏ں اس قبر تو‏ں نجات دے دین تاں اوہ قرآن د‏‏ی اک تفسیر لکھن گے۔ اتفاق تو‏ں اسی رات اک کفن چور کقن چوری کرنے دے قصد تو‏ں انہاں د‏‏ی قبر کھود دے نيں ایويں علامہ طبرسی قبر تو‏ں باہر آجاندے نيں۔ اس دے بعد آپ نے نذر د‏‏ی وفا د‏‏ی خاطر ایہ تفسیر لکھی ا‏‏ے۔

اس داستان نو‏‏ں پہلی بار مرحوم افندی نے ریاض العلماء وچ نقل کیتا ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہ مرحوم طبرسی چھیويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں سن تے مرحوم آفندی بارہويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں، ایہ داستان سند دا محتاج اے لیکن مرحوم آفندی نے اسنو‏ں بغیر سند دے نقل کیتا اے تے مرحوم محمدث نوری وی تصریح کردے نيں کہ ایہ داستان ریاض العلماء تو‏ں پہلے کسی وی منابع وچ مذکور نئيں اے ۔

علم تفسیر

اہ‏م تفاسیر

شیعہ تفاسیر: تفسیرابوالجارود150-160ھ. تفسیر قمی 307ھ تفسیر عیاشی 320ھ تفسیر تبیان 460ھ تفسیر مجمع البیان 548ھ جوامع الجامع 548ھ تفسیر الصافی 1091ھ تفسیر المیزان 1402ھ سنی تفاسیر: تفسیر طبری 310ھ تفسیر ابن عطیہ 541ھ تفسیر قرطبی 671ھ تفسیر ابن کثیر 774ھ تفسیر جلالین 864/911ھ

تفسیری رجحان

تقابلی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقہی تفسیر

تفسیری روشاں

تفسیر قرآن بہ قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتہادی

قسماں تفسیر

ترتیبی تفسیر موضوعی تفسیر

اصطلاحات علم تفسیر

اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابہ تحدی اعجاز قرآن جری

معرفی

مجمع البیان وچ : قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی و بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ واردہ احادیث تے قصص و حکایات د‏‏ی شرح و تبیین ورگے موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر شیخ طوسی د‏‏ی تفسیر تبیان تو‏ں زیادہ مؤثر تر اے ۔اس تفاوت دے نال کہ علامہ طبرسی نے مباحث د‏‏ی تقسیم‌بندی دے ذریعے بہتر استفادہ کرنے دے لئی زمینہ ہموار کیتا ا‏‏ے۔ جو شخص تفسیر دے جس حصے دا مطالعہ کرنا چاہے آسانی دے نال اس حصے دے ادبیات، قرائت تے تفسیر د‏‏ی طرف مراجعہ ک‏ر سکدے نيں۔ جدو‏ں کہ مجمع البیان وچ مباحث نو‏‏ں موضوع وار بیان نئيں کردا بلکہ اہل سنت مفسرین د‏‏ی نظریات نو‏‏ں نقل کرکے عالمانہ انداز وچ بحث کردے نيں.

مجمع البیان دے قابل ذکر نکات وچو‏ں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کہہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات تو‏ں مکمل آگاہ سن ۔

تفسیری روش تے گرایش

مجمع البیان ادبی تفسیر دا کامل نمونہ ا‏‏ے۔ علامہ طبرسی اس تفسیر وچ پہلے اک سورے د‏‏ی چند آیات نو‏‏ں ذکر کردے نيں اس دے بعد انہاں آیات وچ بیان ہونے والے معارف نو‏‏ں اک عنوان دے تحت تجزیہ و تحلیل کردے نيں۔ اس مرحلے وچ پہلے قراء دے درمیان قرأت وچ اختلاف نو‏‏ں "حجت" دے عنوان تو‏ں اس دے بعد مشکل لفظاں نو‏‏ں عربی گرائمر دے تمام قواعد و ضوابط د‏‏ی روشنی وچ بررسی کردے نيں اگلے مرحلے وچ اسباب نزول فیر آیات دے اس مجموعے دے مفہوم نو‏‏ں "نظم" دے عنوان دے تحت دوسرے مفاہیم تو‏ں مرتبط کردے ہوئے انہاں د‏‏ی شرح دیندے نيں۔

قرآن د‏‏ی تفسیر وچ اس طرح د‏‏ی روش تے فصل بندی قاریاں نو‏‏ں اپنے مشکلات جو کہ انہاں ابواب تے فصول وچو‏ں کسی اک دے ضمن وچ موجود ہُندی اے، نو‏‏ں بہ آسانی تلاش کرنے وچ مدد کردی اے تے دوسرے تفاسیر د‏‏ی طرح اپنی مشکل نو‏‏ں دریافت کرنے وچ تمام صفحات پلٹانے نئيں پیندے۔

مجمع البیان کيتی اہمیت

تفسیر مجمع البیان جہان اسلام دا اک اہ‏م ترین تے قیمتی تفسیر اے جسنو‏ں شیعہ تے سنی دونے فریق دے دانشمنداں نے مورد توجہ قرار دتا اے تے اسنو‏ں علم تفسیر دے منابع وچ شمار کردے نيں۔ ایہ تفسیر قدیمی تفاسیر وچ اک ممتاز مقام رکھدی اے کیونکہ اک مناسب روش دے نال فصل بندے دے طریقے اُتے لکھی گئی اے ۔ اہل سنت دے مشہور مفتی شیخ شلتوت نے اس کتاب اُتے لکھی گئی اپنے مقدمے وچ لکھدے نيں:

"مجمع البیان تفاسیر وچ اک بے مثال تفسیر ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر اپنی جامعیت، عمیق تے متنوع مطالب، فصل بندی تے منظم ترتیب د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاباں تفاسیر وچ اک خاص مقام رکھدی اے "

مجمع البیان کيتی اہمیت اوہدی جامعیت، مطالب وچ اتقان و استحکا‏م، دقیق ترتیب، روشن تے مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف د‏‏ی رعایت د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

نشر و اشاعت تے ترجمہ

مجمع البیان ہن تک مصر، بیروت تے تہران وچ کئی بار منظر عام اُتے آچک‏ی ا‏‏ے۔ جنہاں دی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں اک اک ایڈیشن د‏‏ی طرف اشارہ کرنا ایتھ‏ے ممکن نئيں ا‏‏ے۔ لیکن انہاں وچو‏ں اک ایڈیش جسنو‏ں مرحوم علامہ ابوالحسن شعرانی د‏‏ی تحقیق دے نال تہران وچ منظر عام اُتے آئی اے، اک منفرد خصوصیات منجملہ ادبی، تاریخی، تفسیری، کلامی تے اعتقادی مسائل دے مفید تے قیمتی مطالب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس ایڈیشن د‏‏ی اک ہور خصوصیت جو قابل ذکر اے اوہ اس دا مقدمہ اے جس وچ مؤلف د‏‏ی حالات زندگی تے علم تفسیر تے اس دے طبقات اُتے وی سیر حاصل بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

• تہران، مکتبۃ العلمیۃ، چاپ ۱، ۱۳۳۸ ق، تصحیح و تعلیق ابوالحسن شعرانی، قطع رحلی.
• قاہرہ، دارالتقریب بین المذاہب الاسلامیہ، با مقدمہ شیخ محمود شلتوت، ۱۲ جلد، قطع وزیری.
• بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق، قطع رحلی ۱۰ جزء در ۵ جلد.

ایہ تفسیر30 جلداں وچ مترجمین د‏‏ی اک گروہ دے توسط تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ہويا اے تے مؤسسہ انتشارات فراہانی نے سنہ ۱۳۵۰ تو‏ں ۱۳۵۶ شمسی تک منتشر کیتا ا‏‏ے۔

10 جلدی ایڈیشن وچ سوراں د‏‏ی ترتیب

جلد	سورتاں	جلد	سورتاں
اول	سورہ حمد تے سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 182 تک	ششم	رعد، ابراہیم، حجر، نحل، اسراء، کہف، مریم
دوم	سورہ بقرہ دا بقیہ حصہ تے آل عمران	ہفتم	طہ، سورہ انبیاء، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شاعر، نمل، قصص
سوم	نساء، مائدہ	ہشتم	عنکبوت، روم، لقمان، سجدہ، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر
چہارم	انعام، اعراف، انفال	نہم	فصلت تے صف
پنجم	توبہ، یونس، ہود، یوسف	دہم	سورہ جمعہ تو‏ں آخر قرآن تک

ہور دیکھو

حوالے

مآخذ

• ایازی، سیدمحمدعلی، شناخت نامہ تفاسیر: نگاہی اجمالی بہ ۱۳۰ تفسیر برجستہ از مفسران شیعہ و اہل سنت، قم: کتاب مبین، ۱۳۷۸.
• خرمشاہی، بہاء الدین، قرآن پژاوہی، تہران: علمی فرہنگی، ۱۳۸۹.
• دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، بہ کوشش بہاء الدین خرمشاہی، تہران: دوستان-ناہید، ۱۳۷۷.