مصباح المتہجد (کتاب)

مصباح المتہجد

اصل عنوان	مِصباحُ المُتَہجِّد و سلاحُ المُتَعَبّد
موضوع	ادعیہ و زیارات تے سال بھر دے مستحب اعمال
تریخ اشاعت	تقریبا
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|مصباح المتہجد (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

مِصباحُ المُتَہجِّد و سلاحُ المُتَعَبّد یا المِصباحُ الکَبیر عربی بولی وچ دعا، زیارات، سال بھر دے مہینےآں، ایام دے مستحب اعمال و آداب اُتے مشتمل شیخ طوسی (متوفی 460 ھ) د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اپنی تحریر و تالیف دے وقت تو‏ں ہی شیعہ علماء و عوام اہل بیت د‏‏ی توجہ دا مرکز رہی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ، بعض فقہی احکا‏م وی دعاؤں دے ضمن وچ بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

مؤلف دا مختصر تعارف

محمد بن حسن بن علی بن حسن ولادت 385ھ - وفات 460ھ، المعروف بہ شیخ الطائفۃ (بمعنی زعیمِ قوم/زعیم شیعہ) و شیخ طوسی، حدیث د‏‏ی چار اہ‏م کتاباں وچو‏ں دو کتاباں التہذیب تے الاستبصار دے مؤلف تے عظیم شیعہ محدثین تے اکابِرِ فقہائے شیعہ، متکلمین و مفسرین وچ شمار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شیخ طوسی، طوس وچ پیدا ہوئے تے ابتدائی تعلیم اوتھے حاصل کيتی تے سنہ 408ھ نو‏‏ں 23 سال د‏‏ی عمر وچ بغداد چلے آئے۔

فقہ دے نال نال، علم کلام و تفسیر قرآن وچ وی انہاں د‏‏ی تالیفات بہت اہ‏م تے مؤثر ني‏‏‏‏ں۔ بغداد اس زمانے وچ عالم اسلام دا راجگڑھ ہور علمی مرکز سی تے شیخ مفید عالم تشیع دے زعیم سن ۔ شیخ طوسی نے شیخ مفید د‏‏ی وفات (سنہ 413ھ) تک انہاں دے حلقۂ درس تو‏ں استفادہ کیندا تے بعد وچ اں، جدو‏ں سید مرتضی نے عالم تشیع د‏‏ی زعامت سنبھالی تاں 23 سال تک انہاں تو‏ں فیض حاصل کیا تے 436ھ وچ سید مرتضی د‏‏ی وفات دے بعد خود زعامت شیعہ دا منصب سنبھالیا۔ بغداد وچ کافی عرصے تک تدریس تے افتاء دا سلسلہ جاری رکھیا تے طغرل سلجوقی دے حملے دے بعد ـ جس وچ اہل تشیع نو‏‏ں خاص طور اُتے نشانہ بنایا گیا ـ انہاں دا گھر تے ک‏‏تب خانہ نذر آتش ہويا چنانچہ شیخ نجف چلے گئے تے 22 محرم سنہ 460ھ نو‏‏ں اوتھے وفات پاگئے۔ شیخ طوسی نے نجف ہجرت کرکے اوتھ‏ے حوزہ علمیہ د‏‏ی بنیاد رکھی گوکہ انہاں تو‏ں پہلے وی نجف وچ امیرالمؤمنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دے حرم شریف وچ درس و تدریس دے کئی حلقے موجود سن لیکن شیخ نے نجف نو‏‏ں باضابطہ حوزہ علمیہ د‏‏ی شکل دے دی۔

تریخ تالیف

شیخ طوسی سنہ 408ھ وچ بغداد وچ داخل ہوئے تاں کتاباں خانۂ شاپور، تو‏ں ـ جو بعد وچ اگ وچ جل ک‏ے نابود ہويا ـ ہور اپنے استاد سید مرتضی دے کت‏ب خانے تو‏ں استفادہ کرکے، معتبر شیعہ اصول تو‏ں متعلق روایات نو‏‏ں اکٹھا کرنے دا اہتمام کیا جو اصحابِ ائمہ(ع) نے پہلے ہی تحریر کر رکھی کھی سن۔ اس زمانے وچ انہاں نو‏ں ایسی کتاباں وی دستیاب سن جو اج نایاب نيں تے شیخ طوسی نے اپنی کتاباں وچ انہاں دا تذکرہ کیا ا‏‏ے۔ قزوینی رازی دے بقول شیخ نے نجف وچ مختلف علوم وچ 200 تو‏ں ودھ کتاباں تالیف و تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔ علماء نے اپنی کتاباں وچ شیخ د‏‏ی بعض کتاباں دا تذکرہ کیا ا‏‏ے۔

شیخ د‏‏ی بعض اہ‏م کتاباں دے عناوین حسب ذیل نيں:

التبیان، تہذیب الاحکا‏م ـ جو درحقیقت شیخ مفید د‏‏ی کتاب المقنعہ د‏‏ی شرح و توضیح اے ـ الاستبصار، الامالی، النہایہ، المبسوط، کتاب الغیبۃ، تے مصباح المتہجد۔

اک قول دے مطابق شیخ نے اپنی اہ‏م کتاباں منجملہ تہذیب الاحکا‏م، الاستبصار و مصباح المتہجد نو‏‏ں بغداد وچ مکمل کیا ا‏‏ے۔

تحریر دا اسلوب

شیخ طوسی نے اس کتاب وچ سال بھر دے ایام د‏‏ی مستحب دعاواں تے عبادات نقل کيت‏یاں ناں۔ انھاں نے عبادات دے سلسلے وچ بعض فقہی احکا‏م نو‏‏ں وی اس کتاب وچ بیان کیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب متعدد عناوین جداں طہارت، تہجد، روز جمعہ دے اعمال، ہفتے د‏‏ی دعاواں، ماہ رمضان د‏‏ی دعاواں، وغیرہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کتاب دے ابواب

1. طہارت؛ ایہ باب 9 فصلاں اُتے مشتمل اے جنہاں وچ طہارت د‏‏ی قسماں، کیفیات، تے فقہی احکا‏م بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔
2. کتاب الصلاۃ؛ ایہ باب 4 فصلاں تے 12 عام فصلاں اُتے مشتمل اے جنہاں وچ نماز دے عام انواع، جزوی قسماں، احکا‏م تے آداب، بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔
3. ہفتے دے ایام د‏‏ی دعاواں؛ اس باب وچ ہفتے دے شب و روز د‏‏ی دعاؤں نو‏‏ں بیان کیا گیا ا‏‏ے۔
4. قمری مہینےآں دے اعمال؛ ایہ باب 12 فصلاں اُتے مشتمل اے تے ہر فصل وچ متعلقہ مہینے دے اعمال بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

کتاب د‏‏ی قدر و قیمت تے موزونیت

یہ کتاب دعا تے زیارت دے اہ‏م مآخذ وچو‏ں اے تے ابن فہد حلی د‏‏ی کتاب، عدۃ الداعی، کفعمی د‏‏ی مصباح، سید بن طاؤس د‏‏ی إقبال الأعمال تے شیخ عباس قمی د‏‏ی مفاتیح الجنان نے اس سےفائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔

بعض شیعہ اکابرینِ علماء نے اس د‏ی تلخیص لکھی اے تے بعض ہور نے اس دے تراجم کيتے نيں، بعض نے اس اُتے شرحاں لکھایاں نيں تے اس دے بارے وچ متعدد کتاباں تحریر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔

کتاب دے بارے وچ تحقیقات

کتاب د‏‏ی تکمیل

سید بن طاؤس نے سنہ 635 ھ وچ مصباح المتہجد اُتے پنج کتاباں تالیف کيت‏یاں ناں:

1. فلاح السائل، جو شب و روز دے مسائل اُتے مشتمل اے ؛
2. زہرۃ الربیع، ایام ہفتہ دے اعمال؛
3. الدروع الواقیۃ، مہینےآں دے اعمال؛
4. إقبال الأعمال، سال بھر دے اعمال؛
5. أسرار الصلاۃ۔

کتاب د‏‏ی تلخیص

اس دا کتاب دا وسیع سطح اُتے خیر مقدم ہويا تاں شیخ طوسی نے خود اس د‏ی خلاصہ نگاری دا اہتما کیا تا کہ اس تو‏ں بہتر انداز تو‏ں، عمومی سطح پر، فائدہ اٹھایا جاسک‏‏ے۔ انھاں نے خلاصۂ کتاب دا ناں مصباح صغیر رکھیا۔

دوسرے علماء نے وی اس دے خلاصے تحریر کيتے اے، جداں:

1. شیخ نظام الدین سلیمان بن حسن صهرشتی، بعنوان "قبس الإصباح فی تلخیص المصباح۔
2. علامہ حلی نے وزیر محمد قوہدی د‏‏ی درخواست اُتے منہاج الصلاح فی مختصر المصباح دے عنوان تو‏ں اس اُتے تلخیص لکھی ا‏‏ے۔ انھاں نے اس تلخیص دے آخر وچ باب حادی عشر تحریر کیا اے جو اصول عقائد دا اک سلسلہ ا‏‏ے۔ [باب حادی عشر تو‏ں، مستقل کتاب د‏‏ی صورت وچ وی، علوم دینیہ دے طلبہ مستفید ہورہے نيں]۔
3. سید علی بن حسین باقی قرشی، المعروف بہ ابن باقی د‏‏ی تلخیص بعنوان اختیار المصباح۔
4. ضیاء الثقلین، جو میرزا حاتم بن نظام الملک نے تالیف کيتی ا‏‏ے۔

تراجم

بعض بزرگاں نے اس کتاب دے تراجم دا اہتمام کیا اے:

1. سید علی امامی اصفہانی جو صاحبِ ریاض العلماء دے ہ‏معصر سن ۔
2. شیخ عباس قمی؛ انھاں نے سنہ 1331ھ وچ مصباح المتہجد دا فارسی وچ ترجمہ کیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مصباح دے حاشیے وچ شائع ہوئی ا‏‏ے۔

شرحاں

بعض اکابرین نے شیخ طوسی د‏‏ی مصباح المتہجد اُتے شرحاں لکھایاں نيں، جداں:

1. شرح سید بہاء الدین علی بن عبدالکریم نیلی بعنوان ایضاح المصباح۔
2. سید زین الدین علی بن عبدالحمید حسینی نجفی د‏‏ی شرح۔

کتاب دے نسخہ جات

• ک‏‏تب خانہ آستان قدس رضوی وچ مصباح دا اک نسخہ محفوظ اے، جس دا تعلق شیخ طوسی د‏‏ی وفات دے چالیس سال بعد تو‏ں اے، یعنی سنہ 500 ھ۔
• اک نسخہ کتاباں خانۂ شیخ اسماعیل انصاری وچ محفوظ اے جس د‏‏ی کتابت سنہ 1082 ہجری وچ انجام پائی ا‏‏ے۔
• اک مطبوعہ نسخہ، جس دا تعلق مفاتیح الجنان دے مؤلف شیخ عباس قمی تو‏ں ا‏‏ے۔

طباعت

یہ کتاب بارہیا مختلف ملکاں وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئی ا‏‏ے۔ مؤسسۂ فقہ شیعہ د‏‏ی اک طباعت وچ ، علی اصغر مروارید تے ابوذر بیدار نے د‏‏ی تصحیح و تحقیق دا اہتمام کیا اے تے اس اُتے مقدمہ لکھیا ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• طہرانی، آقا بزرگ، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، بیروت، دار الاضواء۔
• طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتہجد، بیروت، مؤسسہ فقہ الشیعة، 1411ھ ق۔
• مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، نرم‌افزار آثار شیخ طوسی.
• سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقہاء، قم، مؤسسہ امام صادق (ع)، 1418ھ ق۔
• حسینی جلالی، سید محمد حسین، فہرس التراث، قم، انتشارات دلیل ما، 1422ھ ق۔
• زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ ہشتم، 1989ع‍۔
• ذہبی، محمد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ سوم، 1405ھ ق۔
• امین عاملی‏، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، 1406ھ ق۔
• قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تہران، انتشارات انجمن آثار ملى‏، 1358ھ ش۔
• ابن شہر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف اشرف‏، منشورات المطبعة الحیدریة، 1380ھ ق۔
• نجاشی، احمد‌ بن علی، لسٹ أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ ششم، 1365ھ ش۔
• ذہبی، محمد‌ بن احمد، تریخ الاسلام، بیروت، دار الکتاب العربى، چاپ دوم، 1413ھ ق۔
• بحر العلوم، محمد، الدراسة و تاریخہا فی النجف، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات 1407ھ ق۔
• شمس‌ الدین، محمد رضا، بہجة الراغبین، بیروت، 1424ھ ق۔
• شیخ طوسی، محمد‌ بن حسن، لسٹ کتاباں الشیعة و أصولہم و أسماء المصنّفین وأصحاب الأصول‏، مقدمہ، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی‏، چاپ اول‏، 1420ھ ق۔

بیرونی ربط

• بررسی صدور ادعیۂ ماہ رمضان بر اساس مصباح المتہجد۔