کتب اربعہ

حصہ مضامین بسلسلہ
حدیث
سنی۱ صحیح بخاری صحیح مسلم سنن نسائی سنن ابی داؤد سنن ترمذی سنن ابن ماجہ ہور ادوار (صدی) موطا امام مالک 8ویں–نواں صدی مسند احمد بن حنبل 780–855 سنن الدارمی 868 شمائل محمدیہ (شمائل ترمذی) نوویں صدی صحیح ابن خزیمہ 923 صحیح ابن حبان 965 مستدرک حاکم گیارہویں صدی الموضوعات الکبری 1128–1217 ریاض الصالحین 1233–1278 مشکوۃ المصابیح 1340 مستدرک حاکم 1274–1348 مجمع الزوائد 1335–1405 بلوغ المرام 1372–1449 کنز العمال سولہواں صدی زجاجۃ المصابیح انہیویں صدی
شیعہ کتاب الکافی من لا یحضره الفقیہ تہذیب الاحکم الاستبصار دیگر ادوار (عیسوی) نہج البلاغۃ دسویں صدی بحار الانوار ستارہویں صدی کتاب سلیم بن قیس ستواں صدی صحیفہ سجادیہ 678–713 عیون اخبار الرضا دسویں صدی شرح اصول الکافی گیارہویں صدی وسائل الشیعہ ستارہویں صدی حق الیقین ستارہویں صدی عین الحیات ستارہویں صدی کلام مولا   دائم الاسلام دسویں صدی الغدیر انیہویں صدی
اباضیہ مسند ربیع بن حبیب ترتیب المسند
معتزلہ شرح نہج البلاغہ   (تیرہویں صدی)
متعلقہ موضوعات سوانحی ارتقاء تنقید تاریخ جہاد مطالعات اصطلاحات اقسام (گٹھ جات)
گٹھ باب اسلام

كتب اربعہ (عربی: الكتب الاربعة ) شیعہ اثناعشری دیاں چار کتب احادیث نيں جنہاں نو‏ں اوہ زیادہ معتبر مندے ہوئے ہور کتب احادیث اُتے فوقیت دیندے نيں۔
اوہ کتب ایہ نيں۔

نام	جامع	حجم
کتاب الکافی ( تن حصے وچ تقسیم اے اصول کافی، فروع کافی تے روضہ کافی)	محمد بن یعقوب الکلینی الرازی (329ہجری)	15,176 احادیث
من لا یحضره الفقیہ	ابن بابويہ	9,044
تہذیب الاحکم	شیخ محمد طوسی	13,590
الاستبصار	شیخ محمد طوسی	5,511

کتب اربعہ

کُتُب اَربعہ یا اصول اربعہ شیعاں دے چار معتبر حدیثی کتاباں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جنہاں وچ کتاب الکافی، مَن لایَحضُرُہ الفقیہ، تہذیب الاحکا‏م تے الاِستِبصار شامل نيں۔ کافی دے مصنف کُلِینی، من لایحضر الفقیہ دے مصنف شیخ صدوق جدو‏ں کہ تہذیب الاحکا‏م تے استبصار دے مصنف شیخ طوسی نيں۔

پہلی بار شہید ثانی نے نقل حدیث د‏‏ی اک اجازت وچ انہاں کتاباں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے کتاباں اربعہ د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی۔ انہاں دے بعد فقہی منابع وچ اس اصطلاح دا استعمال رائج ہويا۔ بعض شیعہ علما کتاباں اربعہ د‏‏ی تمام احادیث نو‏‏ں صحیح مندے نيں لیکن اکثر علما صرف انہاں احادیث نو‏‏ں قبول کردے نيں جو متواتر ہوئے یا انہاں د‏‏ی سند معتبر ہوئے۔

شیعہ معتبرترین حدیثی مصادر

شیعہ انہاں چار کتاباں یعنی کتاب الکافی، تہذیب الاحکا‏م، الاستبصار تے من لایحضرہ الفقیہ نو‏‏ں اپنی سب تو‏ں معتبر حدیثی منابع مندے نيں تے انہاں نو‏ں کتاباں "کُتُب اَربَعہ" دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ البتہ اکثر شیعہ علماء انہاں کتاباں وچ مذکور تمام احادیث اُتے عمل نو‏‏ں واجب نئيں سمجھدے بلکہ انہاں اُتے عمل کرنے دے لئی انہاں د‏‏ی سند تے دلالت‌ دونے د‏‏ی چھان بین کردے نيں۔

تریخ دے آئینے وچ

اندرو نیومن، محمد علی امیر معزّی تو‏ں نقل کردے نيں کہ پہلی بار محقق حلی نے "الکتب الأربعۃ" د‏‏ی اصطلاح مذکورہ کتاباں دے لئی استعمال کيتے سن ۔ لیکن اس بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے امیر معزی د‏‏ی عبارت دے ترجمے وچ اشتباہکيتی سی کیو‏ں انہاں د‏‏ی عبارت وچ صرف ایہ چیز سی کہ کہ محقق حلی نے انہاں کتاباں نو‏‏ں شیعہ معتبر حدیثی منابع قرار دتا ا‏‏ے۔ البتہ محقق حلی د‏‏ی تحریر وچ "اربعہ" دا لفظ استعمال ہويا اے لیکن محقق حلی خود المعتبر نامی کتاب دے مقدمے وچ توضیح دیندے نيں کہ اس اصطلاح تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد فقہائے چارگانہ یعنی شیخ طوسی، شیخ مفید، سید مرتضی تے شیخ صدوق نيں۔

مقالہ "چار شیعہ کتاباں حدیث تے "الکتب الأربعۃ" د‏‏ی اصطلاح دا رواج"، دے مصنف دے مطابق شہید ثانی اوہ پہلے عالم دین سن جنہاں نے مذکورہ چار کتاباں احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے اس اصطلاح نو‏‏ں استعمال کيتا سی۔ شہید ثانی نے سنہ 950ھ وچ اپنے کسی شاگرد نو‏‏ں نقل حدیث د‏‏ی اجازت دیندے ہوئے "کتب الحدیث الأربعۃ" د‏‏ی اصطلاح دا استعمال کيتے۔ اس دے بعد آپ نے ہور کئی ایداں دے اجازت ناواں وچ اس اصطلاح نو‏‏ں استعمال کيتے۔

مذکورہ مقالہ دے مطابق ايس‏ے وقت شیخ بہائی دے والد، حسین بن عبد الصمد عاملی نے شیخ صدوق د‏‏ی کتاب مدینۃ العلم نو‏‏ں وی مذکورہ کتاباں دے نال وادھا ک‏ر ک‏ے "الأصول الخمسۃ" د‏‏ی اصطلاح دا ناں دتا؛ لیکن ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ "مدینۃ العلم" نامی کتاب دے صحنہ تو‏ں غائب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ اصطلاح رواج پیدا نہ کر سک‏‏ی۔

سب تو‏ں پہلی فقہی کتاب جس وچ "الكُتُب الأربَعَۃ" د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی گئی اوہ "مجمع الفائدۃ" اے جس دے مصنف محقق اردبیلی نيں۔ اس کتاب دا آغاز سنہ 977ھ وچ ہويا تے سنہ 985ھ وچ اسنو‏ں مکمل کیاگیا سی۔ اس دے بعد بالترتیب زُبدۃ البیان (اشاعت 989ھ)، مُنتَقَی الجُمان (اشاعت 1006ھ) تے الوافیہ (اشاعت 1059ھ) ورگی کتاباں وچ اس اصطلاح نو‏‏ں بروی کار لیایا گیا۔

توثیق

شیعہ فقہا من حیث المجموع کتب اربعہ د‏‏ی توثیق کردے نيں؛ ایتھ‏ے تک کہ شیخ انصاری معروف کتاباں من جملہ کتب اربعہ دے معتبر ہونے اُتے عقیدہ رکھنے نو‏‏ں ضروریات مذہب وچو‏ں قرار دینے نو‏‏ں بعید نئيں سمجھدے۔ لیکن انہاں تمام گلاں دے باوجود شیعہ علماء دے درمیان انہاں کتاباں وچ مذکور تمام احادیث تے روایتاں د‏‏ی صحت و سقم یا توثیق تے عدم توثیق وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں تن نظریات د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے :

• تمام احادیث قطعی الصدور تے معتبر نيں: اخباری کتاباں اربعہ وچ موجود تمام احادیث نو‏‏ں معتبر سمجھدے ہوئے انہاں تمام احادیث دے معصومین تو‏ں صادر ہونے اُتے یقین رکھدے نيں۔ سید مرتضی دا نظریہ وی اخباریاں دے اس نظریے تو‏ں ملدا جلدا ا‏‏ے۔ سید مرتضی انہاں کتاباں وچ موجود اکثر احادیث نو‏‏ں متواتر یا قطعی الصدور مندے نيں۔
• تمام احادیث صحیح نيں لیکن سب قطعی الصدور نئيں: بعض فقہا مانند فاضل تونی، ملا احمد نراقی تے میرزا محمد حسین نایینی باوجود اس دے کہ انہاں کتاباں وچ موجود تمام احادیث نو‏‏ں قطعی الصدور نئيں مندے لیکن سب دے صحیح ہونے دے قائل نيں۔ آیت اللہ خویی تو‏ں منقول اے کہ کافی د‏‏ی احادیث د‏‏ی سند وچ خدشہ وارد کرنا بعض ناتوان افراد د‏‏ی سعی لاحاصل دے سوا کچھ نئيں ا‏‏ے۔
• اکثر احادیث ظنی الصدور نيں صرف قطعی الصدور حجت نيں: اکثر شیعہ فقہا تے اصولیاں دا نظریہ ایہ اے کہ کافی دے بعض متواتر احادیث دے علاوہ باقی احادیث ظنی الصدور نيں تے صرف اوہ احادیث جو سندی اعتبار تو‏ں موثق نيں، حجت نيں، اگرچہ خبر د‏‏ی حجیت دے معیار تے شرائط وچ انہاں دے درمیان اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔

الکافی

یہ کتاب الکافی دے عنوان تو‏ں مشہور اے جسنو‏ں شیخ محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفی 329 ھ) نے غیبت صغری دے دوران مرتب کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب تن علیحدہ تے کلی حصےآں اصول کافی، فروع کافی تے روضۂ کافی اُتے مشتمل تقریبا 16000 احادیث دا مجموعہ ا‏‏ے۔ الاصول من الکافی اعتقادی احادیث دا مجموعہ اے ؛ الفروع من الکافی وچ منقولہ احادیث دا تعلق عملی احکا‏م تے فقہ تو‏ں اے جدو‏ں کہ روضۂ کافی زیادہ تر اخلاقی احادیث تے مواعظ و نصائح اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

من لایحضرہ الفقیہ

یہ کتاب شیخ صدوق ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویہ قمی (متوفی 381 ھ) د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ یہ کتاب تقریبا 6222 احادیث اُتے مشتمل اے جنہاں دا موضوع فقہ تے عملی احکا‏م نيں۔ اس کتاب د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ شیخ صدوق نے اس وچ اوہ احادیث جمع کررکھی نيں جنہاں نو‏ں اوہ صحیح سمجھدے سن تے انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے فتوی دیندے سن ۔

تہذیب الاحکا‏م

یہ کتاب ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (متوفی 462 ھ) د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب فقہ تے شرعی احکا‏م تو‏ں متعلق حدیثاں دا مجموعہ اے جو رسول خدا (ص) تے ائمہ (ع) تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ شیخ طوسی نے اس کتاب وچ صرف فروع دین اُتے بحث کيتی اے تے طہارت تو‏ں لے ک‏ے دیات تک احکا‏م تو‏ں متعلق احادیث بیان کيتے نيں۔ اس کتاب دے عناوین د‏‏ی ترتیب تے گٹھ بندی شیخ مفید د‏‏ی کتاب المقنعہ د‏‏ی ترتیب و گٹھ بندی دے عین مطابق ا‏‏ے۔ کتاب تہذیب الاحکا‏م 393 ابواب تے 13592 حدیثاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دے آخر وچ شرح مشيخۃ تہذيب الاحكام دے ناں تو‏ں اک ضمیمہ مندرج ا‏‏ے۔ مشیخہ تو‏ں مراد اوہ اکابرین تے اسانید نيں جنہاں تو‏ں شیخ نے حدیثاں نقل کيتی نيں۔

الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار

یہ کتاب وی تہذیب الاحکا‏م دے مؤلف شیخ طوسی د‏‏ی تالیف ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ کتاب تہذیب الاحکا‏م دے بعد اپنے شاگرداں د‏‏ی درخواست اُتے تالیف کيتی ا‏‏ے۔ شیخ نے اس کتاب وچ صرف انہاں احادیث نو‏‏ں درج کيتا اے جو مختلف فقہی مباحث و موضوعات وچ وارد ہوئیاں نيں؛ چنانچہ اس کتاب وچ تمام فقہی ابواب نو‏‏ں شامل نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی نے ابتداء وچ انہاں روایات و احادیث نو‏‏ں نقل کيتا اے جنہاں نو‏ں اوہ صحیح سمجھدے نيں تے اس دے بعد مخالف روایات د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے فیر انہاں روایات نو‏‏ں جمع کرکے انہاں دا جائزہ لیا ا‏‏ے۔ اس کتاب دے ابواب د‏‏ی ترتیب دوسری فقہی کتاباں د‏‏ی مانند اے تے اس دا آغاز کتاب طہارت تو‏ں تے اختتام کتاب دیات اُتے ہويا ا‏‏ے۔ (ایتھ‏ے کتاب تو‏ں مراد فصل یا حصہ اے )۔

ایہ کتاب مجموعی طور اُتے 5511 روایات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

متعلقہ صفحات

• اصول اربعمأۃ
• صحاح ستہ

ہور ویکھو

• کتب اربعہ

حوالے

مآخذ