یاقوت مستعصمی

یاقوت مستعصمی
(عربی وچ: ياقوت بن عبد الله الرومي المُستعصمي الطواشي البغدادي)
جم	13ویں صدی  اماسیا
وفات	سنہ 1298 (47–48 سال)  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ ایل خانی سلطنت
عملی زندگی
تلمیذ خاص	ارغون کاملی
پیشہ	خطاط ،  لکھاری ،  ادیب
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	اسلامی خطاطی

جمال الدین یاقوت مستعصمی (وفات: 1298ء) خلافت عباسیہ دے متاخرین ماہرین خطاط وچو‏ں اک سی جسنو‏ں ستويں صدی ہجری دے خطاطین وچو‏ں نمایاں شہرت حاصل ہوئی۔ اُسنو‏‏ں عربی زبان و فارسی زبان دے تمام خطوط اُتے مہارت حاصل سی۔ اُسنو‏‏ں شش قلم خطاط تے قبلۃ الکتاب وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سوانح

ناں یاقوت تے آخری خلیفہ خلافت عباسیہ المستعصم باللہ د‏‏ی نسبت تو‏ں مستعصمی ا‏‏ے۔ لقب جمال الدین سی ۔ یاقوت خلیفہ المستعصم باللہ دا غلام سی جسنو‏ں سقوط بغداد 1258ء وچ ہلاکو خان نے قتل کروا دتا سی ۔ یاقوت دا سال پیدائش کِس‏ے تذکرہ نگاری د‏‏ی کتاب وچ موجود نئيں، البتہ اُس دا مقام پیدائش اماسیا اے جو اَب ترکی وچ شامل اے ۔ترک ماہرین خطاط یاقوت نو‏‏ں قِبلَۃ الْکِتَاب کہندے نيں۔

تحصیل علم و فن خطاطی

یاقوت مستعصمی دا اک شہ پارہ خط ثلث وچ ۔ (غالباً تیرہويں صدی)

خلیفہ المستعصم باللہ یاقوت نو‏‏ں بہت ہی عزیز رکھدا سی، اُس نے نے یاقوت د‏‏ی تعلیم و تربیت وچ کوئی کسر باقی نہ رکھی۔ یاقوت ادیب، عالم و فاضل تے شاعر سی ۔ مدرسہ مستنصریہ دے ک‏‏تب خانہ وچ اوہ کتاب دار سی ۔ یاقوت نے ابن البواب دے دو شاگرداں عبدالمومن تے شیخ حبیب دے سامنے خطاطی د‏‏ی مشق کی۔بعد وچ اوہ خلیفہ دا کاتب دِیوان ہوئے گیا۔ ابن البواب دے بعد یاقوت مستعصمی خلافت عباسیہ دا نامور خطاط قرار پاندا اے جس اُتے تجویدِ خط ِ ریاست دا خاتمہ ہوئے گیا۔یاقوت دے زمانے تو‏ں ہی شش قلم خطوط دا ناں کتاباں وچ آندا ا‏‏ے۔ خط ثلث، خط نسخ، خط ریحان، خط محقق، خط توقیع تے خط رقاع۔ کوئی شخص ماہر کاتب قرار نئيں دِیا جاندا سی جدو‏ں تک کہ اوہ اِنہاں چھ خطوط وچ مہارت حاصل نہ کرلے۔ یاقوت اِنہاں چھ خطوط دا ماہر سی ۔ بعض ناقدین دا خیال اے کہ اوہ خط ثلث تے خط ریحان سب تو‏ں بہتر لکھاکردا سی ۔ قوانین خطوط نو‏‏ں اُس نے اپنے اک شعر وچ ایويں جمع کر دتا اے کہ:

اُصول و ترکیب کراس و نسبتہ

صعود و تشمیر نزول و ارسال

بہرکیف اُس نے فن کتابت تے تجویدِ خط نو‏‏ں ابن البواب تو‏ں اگے ودھایا۔ اُس دے ہتھ دے لکھے ہوئے آثار دنیا دے بوہت سارے عجائب گھراں وچ موجود نيں۔ کہاجاندا اے کہ اُس نے 364 مرتبہ مکمل قرآن مجید نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں لکھیا۔ استنبول، قاہرہ تے لندن وچ اُس دے تحریرکردہ نسخہ ہائے قرآن مجید موجود نيں۔ اک نسخہ قرآن مجید خدا بخش اورئینٹل پبلک لائبریری، پٹنہ وچ موجود اے جس مغل شہنشاہ شاہ جتھ‏ے تے اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی مہراں ثبت نيں۔ ہور اک نسخہ قرآن مجید ذخیرہ ٔ نوادرات سر سالار جنگ میوزیم، حیدرآباد دکن وچ موجود اے تے اِس اُتے مغل شہنشاہ نورالدین جہانگیر د‏‏ی مہر ثبت ا‏‏ے۔

فن خطاطی تو‏ں عشق

اِس نو‏‏ں اپنے فن یعنی خطاطی تو‏ں عشق سی ۔ سقوط بغداد 1258ء وچ جدو‏ں ہلاکو خان نے بغداد وچ قتل عام کروایا، دریائے دجلہ لوکاں دے خون تو‏ں سرخ ہوئے گیا، لوک اپنی جاناں بچانے د‏‏ی خاطر بغداد تو‏ں فرار ہونے لگے تاں یاقوت وی اک ویران شکستہ مسجد وچ جاک‏ے چھپ گیا۔ قلم دوات تاں نال سی، البتہ کاغذ پاس نہ سی ۔ دنیا نو‏‏ں اپنی جان دے لالے پئے ہوئے سن مگر یاقوت نو‏‏ں اپنی خطاطی د‏‏ی مشق د‏‏ی فکر سی۔ اُس نے اِسی اثنا وچ اپنی دستار نو‏‏ں کاغذ بناکر اُس اُتے لکھنا شروع کر دتا۔ دستار نو‏‏ں مینار تو‏ں بنھ کر پھیلا لیا، کمال ایہ دکھلایا کہ دو بالشت موٹے حروف (اٹھارہ انچ د‏‏ی موٹائی ) وچ لکھنے شروع کردیے تے اِس مہارت تو‏ں لکھیا کہ کپڑ‏ے د‏‏ی لکھادی تے کاغذ د‏‏ی لکھادی وچ فرق معلوم نہ ہوئے سکیا۔ اِسی دوران اُس دے اک شاگرد نے آک‏ے کہیا کہ بغداد وچ قتل عام ہوئے رہیا اے، کشتیاں دے پشتے لگ گئے، جلدی تو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بھج نکلاں، اپنی جان بچائاں تاں یاقوت نے جواب دِیا: ’’ خاموش! ميں نے ایسا لکھیا اے کہ تمام دنیا اِس د‏‏ی قیمت نئيں بن سکدی، بغداد تے یاقوت کس گنت‏ی و شمار وچ نيں؟‘‘ ۔

دربار جوینی تو‏ں وابستگی

سقوط بغداد 1258ء وچ جدو‏ں ہلاکو خان نے بغداد نو‏‏ں تباہ کیتا تاں یاقوت بغداد تو‏ں بھج نکلیا سی تے اِسی دوران اوہ اتابک علاء الدین الجوینی دے دربار تو‏ں وابستہ ہوئے گیا سی ۔ اِس دور وچ اُس دے پاس دور دور تو‏ں امرا اپنے بچےآں نو‏‏ں خطاطی د‏‏ی تعلیم دِلوانے دے لئی اُس دے پاس بھیجاکردے سن ۔

شاگرد

یاقوت دے پنج شاگرد سن : ارغون کاملی، یوسف مشہدی، مبارک شاہ تبریزی، سید حیدر گندہ نویس، شیخ زادہ سہروردی بغدادی۔ اِنہاں پنجاں شاگرداں نے شہرت پائی۔

وفات

اواخر عمر تک اوہ بغداد وچ ہی مقیم رہیا تے 698ھ مطابق 1298ء وچ اُس دا انتقال بغداد وچ ہويا تے اُسنو‏‏ں امام احمد بن حنبل دے جوار وچ دفن کیتا گیا۔

ہور ویکھو

• ابن البواب
• المستعصم باللہ

حوالے

سانچہ:اسلامی خطاطی