آئین ہند وچ مذکور بنیادی حقوق، رہنما اصول تے بنیادی فرائض
بنیادی حقوق، ریاستی پالیسی دے رہنما اصول تے بنیادی فرائض آئین ہند دے دفعات نيں جنہاں وچ بھارتی شہریاں دے تئاں ریاست دی ذمہ داریاں تے ریاست دے تئاں شہریاں دے فرائض بیان کیتے گئے ہيں۔ انہاں دفعات وچ سرکاری پالیسی سازی تے شہریاں دے ضابطہ تے رویے دے سلسلے وچ آئینی حقوق دا اک بل شامل اے۔ ایہ دفعات آئین دے ضروری عناصر سمجھے جاندے نيں، جنہاں نوں بھارت دی آئین ساز اسمبلی دی جانب توں 1947ء توں 1949ء دے درمیان وچ تیار کیتا گیا سی ۔ بنیادی حقوق نوں تمام شہریاں دے بنیادی انسانی حق دے طور اُتے بیان کیتا گیا اے۔ آئین دے حصہ سوم وچ وضاحت دے نال درج اے کہ ایہ حقوق نسل، جائے پیدائش، ذات، عقیدہ یا جنسی امتیاز توں قطع نظر ہر شہری اُتے نافذ تے مخصوص پابندیاں دی تابع عدالتاں دی طرف توں قابل نفاذ نيں۔ ریاستی پالیسی دے رہنما اصول حکومت کیتی جانب توں قانون سازی دی ہدایات اُتے مشتمل نيں۔ آئین ہند دے حصہ چہارم وچ مذکور اصول عدالتاں دی جانب توں قابل نفاذ نئيں نيں، لیکن جنہاں اصولاں اُتے ایہ مبنی نيں، اوہ حکومت دے لئی بنیادی ہدایات دا درجہ رکھدے نيں تے انہاں دے متعلق امید ظاہر کیتی گئی اے کہ ریاستی قانون سازی تے منظوری وچ انہاں اُتے عمل کیتا جائے گا۔
حب الوطنی دے جذبے نوں فروغ دینے تے بھارت دے اتحاد نوں برقرار رکھنے دے لئی بنیادی فرائض نوں بھارت دے تمام شہریاں دی اخلاقی ذمہ داری دے طور اُتے بیان کیتا گیا اے۔ آئین ہند دے حصہ چہارم وچ مذکور ایہ فرائض افراد تے قوم توں متعلق نيں تے رہنما اصولاں دی طرح انہاں نوں وی قانونی طور اُتے نافذ نئيں کیتا جا سکدا۔
تریخ
[سودھو]بنیادی حقوق تے رہنما اصولاں دیاں بنیاداں ہندوستان دی تحریک آزادی وچ ملدی نيں، جس تحریک نے ہندوستانی معاشرے دی فلاح و بہبود تے آزادی دی اقدار نوں آزاد ہندوستان دے مقاصد وچ شامل کیتا سی تے انہاں نوں حاصل کرنے دے لئی جد و جہد کيتی۔[۱] بھارت دے آئینی حقوق دی تیاری وچ انگلستان دے حقوق بل، امریکا دے حقوق بل تے فرانس دے حقوق انسانی اعلامیہ دا واضح اثر نظر آندا اے۔ برطانوی حکمراناں تے ہندوستانی قوم دے درمیان وچ تفریق نوں ختم کرنے دے لئی شہری حقوق دا مطالبہ بھارتی تحریک آزادی دا اک اہم حصہ سی ۔[۲] انڈین نیشنل کانگریس دی جانب توں سنہ 1917ء توں 1919ء دے درمیان وچ پیش کيتی گئی قرارداداں وچ اس مطالبے دا وضاحت توں ذکر توں سی ۔[۳] انہاں قرارداداں وچ ہندوستانیاں نوں قانونی طور اُتے حق مساوات، آزادی اظہار، مقدماں دی سماعت کرنے والی جیوری وچ گھٹ توں گھٹ نصف افراد ہندوستانی رکھنے، سیاسی طاقت تے برطانوی شہریاں دی مانند ہتھیار رکھنے جداں حقوق عطا کرنے دے مطالبات موجود سن ۔[۴]
پہلی جنگ عظیم دے تجربات، 1919ء دے غیر اطمینان بخش مونٹیگ-چیمسفرڈ اصلاحات تے ہندوستان دی تحریک آزادی وچ گاندھی دے بڑھدے ہوئے اثرات دی وجہ توں شہری حقوق دے مطالبات دے متعلق تحریک آزادی دے رہنماواں دے نقطۂ نظر وچ قابل ذکر تبدیلی آئی تے ہن انہاں دی توجہ ہندوستانیاں تے انگریزاں دے درمیان مساوات دا حق مانگنے دی بجائے تمام ہندوستانیاں دی آزادی نوں یقینی بنانے اُتے مرکوز ہوئے گئی۔[۵] 1925ء وچ اینی بیسنٹ دی جانب توں تیار کردہ ہندوستان دے دولت مشترکہ بل وچ ست بنیادی حقوق دا خاص طور اُتے مطالبہ کیتا گیا تھا؛ انفرادی آزادتی، ضمیر دی آزادتی، اظہار رائے دی آزادتی، اجتماع دی آزادتی، جنسی بنیاد اُتے عدم تفریق، بنیادی تعلیم تے عوامی تھاںواں دے استعمال کیتی آزادی۔[۶] 1927ء وچ کانگریس نے ظلم و ستم اُتے نگرانی رکھنے والے حقوق دے اعلامیہ دی بنیاد اُتے ہندوستان دے "آئین سوراج" دا مسودہ تیار کرنے دے لئی اک کمیٹی دی تشکیل دی سفارش کيتی۔ 1928ء وچ موندی لال نہرو دی قیادت وچ 11 رکنی کمیٹی دا قیام عمل وچ آیا۔ کمیٹی نے اپنی رپورٹ وچ تمام ہندوستانیاں دے بنیادی حقوق دی ضمانت سمیت متعدد سفارشات پیش کيتیاں ۔ ایہ سفارش کردہ بنیادی حقوق امریکی آئین تے جنگ عظیم دے بعد یورپی ملکاں دے اختیار کردہ حقوق توں مشابہ سن، چنانچہ انہاں وچوں بوہت سارے حقوق 1925ء دے بل دے ذریعہ اختیار کر لئی گئے۔ بعد وچ انہاں وچوں متعدد دفعات نوں بنیادی حقوق تے رہنما اصولاں سمیت آئین ہند دے مختلف حصےآں وچ جاں دا تاں شامل کے لیا گیا۔[۷]
سنہ 1931ء وچ انڈین نیشنل کانگریس نے اپنے کراچی اجلاس وچ استحصال دے خاتمہ، سماجی تحفظ دی فراہمی تے اصلاحات زمین دے نفاذ جداں مقاصد اُتے مشتمل اعلان دے نال خود نوں شہری حقوق تے اقتصادی آزادی دی حفاظت دے تئاں وقف کرنے دی اک قرارداد منظور کيتی۔ اس قرارداد وچ ہور نويں مجوزہ حقوق وچ ریاستی ملکیت دی ممانعت، حق رائے دہی، سزائے موت دے خاتمے تے تے آمد و رفت دی آزادی جداں حقوق شامل سن ۔[۸] جواہر لال نہرو دی جانب توں تیار کردہ قرارداد دے اس مسودے وچ جو بعد وچ بوہت سارے رہنما اصولاں دی بنیاد بنا، سماجی اصلاح دے نفاذ دی بنیادی ذمہ داری ریاست اُتے پائی گئی تے ايسے دے نال تحریک آزادی اُتے اشتراکیت تے گاندھی فلسفہ دے اثرات ودھنے لگے۔[۹] تحریک آزادی دے آخری مرحلے وچ 1930ء دی دہائی دے اشتراکی اصولاں دی تکرار نظر آندی اے تے اس دے نال ہی توجہ دا اصل مرکز اقليتی حقوق - جو اس وقت تک اک وڈا سیاسی مسئلہ بن چکيا سی - بن گئے جنہاں نوں 1945ء وچ سپرو رپورٹ وچ پیش کیتا گیا۔ اس رپورٹ وچ اقلیتاں دے حقوق دے تحفظ اُتے زور دینے دے علاوہ "قانون ساز ادارہ، حکومت تے عدالتاں دے لئی معیار اخلاق" دا تعین کرنے دی وی کوشش کيتی گئی سی۔[۱۰]
برطانوی راج دے آخری مرحلے دے دوران وچ ہندوستان دے کابینی مشن، 1946ء نے اقتدار دی منتقلی دے سلسلہ وچ آئین ہند دی تشکیل دے لئی اک قانون ساز کمیٹی دی تجویز پیش کيتی۔[۱۱] برطانوی صوبےآں تے نوابی ریاستاں توں براہ راست منتخب کردہ نمائندےآں اُتے مشتمل ہندوستان دی آئین ساز اسمبلی نے دسمبر 1946ء وچ اپنی کارروائی شروع دی تے نومبر 1949ء وچ آئین ہند دا مسودہ مکمل کیتا۔ [۱۲] کابینی مشن دے منصوبے دے مطابق اقلیتاں دے تحفظ، قبائلی علاقےآں دے انتظام تے بنیادی حقوق دی نوعیت تے حد اُتے مشورہ دینے دے لئی اک مجلس مشاورت دا قیام ہونا سی ۔ چنانچہ جنوری 1947ء وچ 64 رکنی مجلس مشاورت بنائی گئی، بعد وچ انہاں ہی وچوں فروری 1947ء وچ بنیادی حقوق دی تشکیل دے لئی جے بی کرپلانی دی صدارت وچ 12 رکنی ذیلی کمیٹی تشکیل دتی گئی۔[۱۳] ذیلی کمیٹی نے بنیادی حقوق دا مسودہ تیار کیتا تے کمیٹی نوں اپریل 1947ء تک اپنی رپورٹ پیش کردتی جسنوں بعد وچ ايسے مہینہ کمیٹی نے اسنوں اسمبلی دے سامنے پیش کر دتا، جس اُتے اک سال تک بحث تے گفت و شنید ہُندی رہی تے دسمبر 1948ء وچ مسودے دے بیشتر حصےآں نوں منظوری دے دتی گئی۔[۱۴] بنیادی حقوق دی تشکیل وچ اقوام متحدہ دی جنرل اسمبلی دی جانب توں جاری کردہ انسانی حقوق دے عالمی منشور،[۱۵] اقوام متحدہ دے انسانی حقوق کمیشن دی سرگرمیاں تے امریکی آئین وچ موجود حقوق بل دی تشریح وچ امریکی عدالت عظمی دے فیصلےآں دے اثرات موجود سن ۔[۱۶] رہنما اصولاں دا مسودہ جسنوں بنیادی حقوق دے لئی قائم شدہ ذیلی کمیٹی دی جانب توں تیار کیتا گیا سی، اس وچ ہندوستان دی تحریک آزادی دی اشتراکی تعلیمات نوں شامل کیتا گیا، ہور اوہ آئرستانی آئین دے رہنما اصولاں توں وی متاثر نيں۔[۱۷] تے بنیادی فرائض نوں سنہ 1976ء وچ آئین دی بیالیسواں ترمیم وچ شامل کیتا گیا۔[۱۸]
بنیادی حقوق
[سودھو]آئین ہند دے حصہ سوم وچ مذکور بنیادی حقوق تمام ہندوستانیاں دے شہری حقوق دی ضمانت فراہم کردے نيں، ايسے طرح ریاست نوں فرد دی ذاتی آزادی وچ مخل ہونے توں باز رکھدا ہور شہریاں دے حقوق دے تحفظ دی ذمہ داری وی ریاست اُتے عائد کردا اے۔ آئین وچ اصلاً ست بنیادی حقوق فراہم کیتے گئے سن : مساوات دا حق، آزادی دا حق، غصب دے خلاف حق، مذہب، سبھیاچار تے تعلیم دی آزادی دا حق، جائداد دا حق تے آئینی چارہ جوئی دا حق۔ اُتے جائداد دے حق نوں سنہ 1978ء وچ 44 واں ترمیم دے ذریعہ آئین دے تیسرے حصہ توں ہٹا دتا گیا۔
مذکورہ بالا بنیادی حقوق دا مقصد انفرادی آزادی تے اُنہاں جمہوری اصولاں دا تحفظ اے جو معاشرے دے تمام افراد دی مساوات اُتے مبنی نيں۔ دفعہ 13 دے تحت ایہ حقوق مقننہ تے عاملہ دے اختیارات نوں محدود کردے نيں تے انہاں حقوق دی خلاف ورزی اُتے بھارت دی عدالت عظمی تے ریاستی عدالتاں نوں ایہ اختیار حاصل اے کہ ایسی کِسے قانون سازی یا عاملہ دی کارروائی نوں غیر آئینی قرار دے سکن۔ دفعہ 12 وچ مذکور تعریف دے مطابق ایہ حقوق وڈے پیمانے اُتے ریاست دے خلاف قابل نفاذ نيں تے نہ صرف وفاقی تے ریاستی حکومتاں دی مقننہ تے عاملہ بازؤاں بلکہ مقامی انتظامی حکام تے عوامی کم کرنے والی یا سرکاری نوعیت دی ہور ایجنسیاں تے ادارےآں دے خلاف وی قابل نفاذ نيں۔ اُتے کچھ حقوق مثلاً دفعات 15، 17، 18، 23، 24 وچ مذکور حقوق نجی افراد دے خلاف وی موجود نيں۔ ہور کچھ بنیادی حقوق - بشمول انہاں دے جو دفعات 14، 20، 21، 25 وچ مذکور نيں - بھارت دی سر زمین اُتے کِسے وی قومیت دے حامل لوک اُتے لاگو ہُندے نيں، جدوں کہ کچھ حقوق - مثلاً جو دفعات 15، 16، 19، 30 دے تحت موجود نيں - صرف ہندوستانی شہریاں دے لئی نيں۔
بنیادی حقوق مطلق نئيں نيں چنانچہ عوامی مفادات دے تحفط دی خاطر انہاں اُتے مناسب پابندیاں وی عائد کيتی جا سکدی نيں۔ 1973ء وچ كیشوانند بھارتی بمقابلہ کیرالا حکومت دے معاملے وچ بھارتی عدالت عظمیٰ نے 1967ء دے اپنے سابقہ فیصلے نوں منسوخ کردے ہوئے ایہ فیصلہ کیتا کہ بنیادی حقوق وچ ترمیم دی جا سکدی اے، جے اس طرح دی کِسے ترمیم توں آئین دے بنیادی ڈھانچے دی خلاف ورزی ہُندی ہوئے تاں عدالدی نطر ثانی دے تحت پارلیمنٹ دے ہر ایوان وچ دو تہائی اکثریت توں منظور آئینی ترمیم دے ذریعہ بنیادی حقوق وچ اضافہ یا حذف کیتا جا سکدا اے یا بصورت ہور نظر ثانی دی جا سکدی اے۔ ہنگامی صورت حال نافذ ہونے دی صورت وچ دفعہ 20 تے 21 نوں چھڈ کے ہور بنیادی حقوق وچوں کِسے نوں وی صدر جمہوریہ دے حکم توں عارضی طور اُتے معطل کیتا جا سکدا اے۔ ہور ایمرجنسی دے دوران وچ صدر جمہوریہ دے حکم توں آئینی چارہ جوئی دے حقوق نوں وی معطل کیتا جا سکدا اے، نتیجتاً دفعہ 20 تے 21 دے سوا کِسے وی بنیادی حق دے نفاذ دے لئی شہریاں دی عدالت عظمیٰ وچ جانے اُتے پابندی عائد ہوئے جاندی اے۔ ہور، پارلیمنٹ وی دفعہ 33 دے تحت قانون بنا کے شہریاں دے فرائض دی مناسب ادائیگی نوں یقینی بنانے تے نظم و ضبط دی بحالی دے لئی بھارتی مسلح افواج تے پولیس دے ارکان دے بنیادی حقوق نوں محدود کر سکدی اے۔
حق مساوات
[سودھو]مساوات دا حق آئین دی اہم ضمانتاں وچوں اک اے۔ اس حق دا تذکرہ دفعہ 14 تا 16 وچ موجود اے، جنہاں وچ اجتماعی طور اُتے قانونی مساوات تے غیر امتیازی سلوک دے عام اصول شامل نيں تے دفعہ 17 تا 18 وچ اجتماعی طور اُتے سماجی مساوات دا فلسفہ مذکور اے۔ دفعہ 14 قانونی مساوات دی ضمانت دیندا اے تے نال ہی بھارت دی سرحداں دے اندر تمام افراد نوں قانون دا یکساں تحفظ فراہم کردا اے۔ اس وچ قانونی مقتدرہ دے سامنے تمام افراد دی مساوی ماتحتی تے یکساں حالات وچ مساوی برتاؤ وی شامل اے۔ موخر الذکر دفعہ وچ ریاست نوں اس گل کيتی وی اجازت دتی گئی اے کہ اوہ جائز مقاصد دے لئی افراد دی درجہ بندی کر سکدی اے، بشرطیکہ اس دے لئی معقول بنیاد موجود ہوئے جس دا مطلب ایہ اے کہ درجہ بندی وچ من منی نہ ہوئے تے درجہ بندی کیتے جانے والے لوکاں وچ ہونے والی تفریق اک طریقہ کار اُتے مبنی ہوئے ہور اس درجہ بندی توں مطلوبہ مقصد دا عقلی تعلق ہونا ضروری اے۔
دفعہ 15 وچ مذہب، نسل، ذات، جنس، جائے پیدائش یا انہاں وچوں کِسے اک دی بنیاد اُتے امتیازی سلوک کرنے اُتے پابندی عائد کيتی گئی اے۔ جزوی یا کلی طور ریاستی سرمایے دے زیر انتظام چلنے والے عوامی تفریحی تھاںواں یا عوامی نزہت گاہاں وچ مفت داخلے دے سلسلے وچ ایہ حق ریاست دے نال نال نجی افراد دے خلاف وی قابل نفاذ اے ؛ اُتے ریاست نوں خواتین تے بچےآں یا درج لسٹ ذاتاں تے قبیلےآں سمیت سماجی تے تعلیمی طور اُتے پسماندہ طبقاں دے شہریاں دے لئی خصوصی انتظام کرنے توں نئيں روکیا گیا اے۔ اس استثنا دی وجہ ایہ اے کہ اس دفعہ وچ مذکور طبقاں دے لوک محروم سمجھے جاندے نيں تے انہاں نوں خصوصی تحفظ دی ضرورت ہُندی اے۔ دفعہ 16 وچ عوامی روزگار دے مساوی مواقع فراہم کرنے دی ضمانت موجود اے تے ریاست نوں محض مذہب، نسل، ذات، جنس، جائے پیدائش، جائے سکونت یا انہاں وچوں کِسے اک دی بنیاد اُتے کِسے شہری دے خلاف امتیازی سلوک کرنے توں باز رہنے دی ہدایت دتی گئی اے۔ ہور اس دفعہ وچ ریاست نوں تمام پسماندہ طبقاں دے شہریاں دی عوامی خدمات وچ مناسب نمائندگی نوں یقینی بنانے دے لئی انہاں دے مفاد وچ مثبت کارروائی کرنے دی رعایت دتی گئی اے، ايسے طرح کِسے مذہبی ادارے دے عہدے نوں اس مذہب دی پیروی کرنے والے شخص دے لئی مخصوص کیتا گیا اے۔
دفعہ 17 وچ چھوت چھات نوں قابل سزا جرم قرار دتا گیا اے، چنانچہ اس مقصد دے لئی قانون تحفظ شہری حقوق 1955ء پارلیمنٹ دی جانب توں نافذ کیتا گیا اے۔ دفعہ 18 وچ ریاست نوں فوجی یا تعلیمی امتیازات نوں چھڈ کے کِسے نوں وی القاب توں نوازنے توں منع کیتا گیا اے تے کوئی وی ہندوستانی شہری کِسے غیر ملکی ریاست توں کوئی لقب قبول نئيں کر سکدا، ایويں بھارتی اشرافیہ دے القاب تے انگریزاں دے دتے گئے القاب نوں ختم کر دتا گیا اے۔ اُتے عدالت عظمی نے بھارت رتن جداں اعزاز نوں اس بنیاد اُتے درست قرار دتا اے کہ ایہ اعزاز محض آرائشی نيں تے وصول کنندہ اس اعزاز نوں لقب دے طور اُتے استعمال نئيں کر سکدا۔
آزادی دا حق
[سودھو]دستور سازاں نے حق آزادی دی اہمیت دے پیش نظر اس حق نوں دفعہ 19-22 وچ شامل کیتا اے تے انہاں دفعات وچ کچھ پابندیاں وی شامل کيتیاں ناں جنہاں نوں خصوصی حالات وچ ریاست دی جانب توں انفرادی آزادی اُتے لاگو کیتا جا سکدا اے۔ دفعہ 19 وچ شہری حقوق دے تحت چھ آزادیاں دی ضمانت دتی گئی اے، اُتے ایہ ضمانت محض ہندوستانی شہریاں نوں حاصل اے۔ چھ قسم دی ایہ آزادیاں حسب ذیل نيں :
- آزادی اظہار رائے
- بدون ہتھیار اجتماع دی آزادی
- آزادی تنظیم
- بھارت وچ سفر دی آزادی
- بھارت دے کِسے وی خطے وچ سکونت دی آزادی
- پیشہ، کاروبار یا تجارت دی آزادی
یہ تمام آزادیاں دفعہ 19 وچ مذکور نيں تے کچھ مناسب پابندیاں دے تابع نيں، جنہاں نوں ریاست دی جانب توں انہاں اُتے نافذ کیتا جا سکدا اے۔ آزادی دی جس قسم نوں محدود کرنا مقصود ہوئے اس دے مطابق پابندیاں نوں نافذ کرنے دیاں بنیاداں مختلف ہُندیاں نيں، انہاں وچ قومی سلامتی، عوامی نظم و نسق، شرافت تے اخلاقیات، توہین عدالت، جرائم اُتے اکسانا تے بدنامی شامل نيں۔ عوامی مفادات دی خاطر ریاست نوں کِسے تجارت، صنعت یا خدمت نوں قومیانے دا اختیار وی دتا گیا اے۔
دفعہ 19 وچ مذکور آزادیاں دی ضمانت نوں دفعہ 20 تا 22 دے ذریعہ وی محفوظ رکھنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ انہاں شقاں دی توسیع تے خصوصاً مقررہ طریقہ کار دے اصول دے متعلق آئین ساز اسمبلی وچ زبردست بحث ہوئی سی۔ بحث دے دوران وچ خاص طور اُتے بینیگل نرسنگ راؤ نے ایہ دلیل دتی کہ ایسی دفعہ دے نفاذ توں سماجی قانون سازی وچ رکاوٹ آئے گی تے نظام نوں برقرار رکھنے وچ طریقہ کار دیاں مشکلاں پیدا ہاں گی، اس لئی اسنوں مکمل طور آئین توں باہر ہی رکھیا جائے۔ بالآخر آئین ساز اسمبلی نے 1948ء وچ "مقررہ طریقہ کار" دے لفظاں ہٹا کر انہاں دی جگہ "قانونی طور اُتے مقررہ طریقہ کار" دی تعبیر استعمال کیتی۔ نتیجتاً دفعہ 21 جو ریاست نوں کِسے شخص دی زندگی یا ذاتی آزادی وچ مداخلت توں باز رکھدی اے دے مفہوم نوں 1978ء تک عاملہ دی کارروائی تک محدود سمجھیا گیا۔ اُتے 1978ء وچ مینکا گاندھی بمقابلہ بھارت یونین دے معاملے وچ عدالت عظمی نے دفعہ 21 دے تحفظ نوں مقننہ دی کارروائی تک توسیع دیندے ہوئے فیصلہ کیتا کہ کِسے کارروائی دا تعین کرنے والا قانون مناسب، منصفانہ تے منطقی ہونا چاہیے۔ ايسے معاملے وچ عدالت عظمی نے ایہ وی کہیا کہ دفعہ 21 دے تحت "زندگی" دا مطلب محض اک "مخلوق دے وجود" توں کدرے زیادہ اے ؛ اس وچ انسانی وقار دے نال جینے دا حق تے اوہ تمام پہلو جو زندگی نوں "بامعنی، مکمل تے قابل زیست" بناتے نيں، شامل نيں۔ اس دے بعد دی عدالدی تشریحات نے دفعہ 21 دے اندر متعدد حقوق نوں شامل کردے ہوئے اس دے حدود وچ توسیع کی، انہاں حقوق وچ ذریعہ معاش، صاف ماحول، اچھی صحت، عدالتاں وچ تیز رفتار سماعت تے بحالت قید انسانی رویہ دے استعمال توں متعلق حقوق شامل نيں۔ ہور سنہ 2002ء دی چھیاسواں آئینی ترمیم وچ دفعہ 21 الف وچ ابتدائی تعلیم دے حق نوں بنیادی حق قرار دتا گیا۔
حوالے
[سودھو]ملاحظات
[سودھو]- ↑ Austin 1999, p. 50
- ↑ Tayal, B.B. & Jacob, A. (2005)، Indian History, World Developments and Civics، p. A-23
- ↑ Austin 1999, pp. 52–53
- ↑ Austin 1999, p. 53
- ↑ Austin 1999, pp. 53–54
- ↑ Austin 1999, p. 54
- ↑ Austin 1999, pp. 54–55
- ↑ Austin 1999, p. 56
- ↑ Austin 1999, pp. 56–57
- ↑ Austin 1999, p. 57
- ↑ Basu 1993, p. 15
- ↑ Basu 1993, p. 19
- ↑ Austin 1999, pp. 61–62
- ↑ Austin 1999, pp. 62–63
- ↑ Austin 1999, p. 59
- ↑ Austin 1999, p. 73
- ↑ Austin 1999, pp. 73–74
- ↑ Basu 1993, p. 131
کتابیات
[سودھو]Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.
- Austin, Granville (1999). The Indian Constitution: Cornerstone of a Nation. New Delhi: Oxford University Press, 390. ISBN 0-19-564959-1.
- Basu, Durga Das (1993). Introduction to the Constitution of India, 15th, Prentice Hall of India, 475. ISBN 81-203-0839-5.
- Basu, Durga Das (2003). Shorter Constitution of India, 13th, Wadhwa & Co, 1972. ISBN 978-81-8038-206-2.
ہور پڑھو
[سودھو]Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.
- «Bodhisattwa Gautam vs. Subhra Chakraborty; 1995 ICHRL 69». World Legal Information Institute. دریافتشده در ۲۰۰۶-۰۵-۲۵. Date of ruling 15 December 1995
- Laski (1930). Liberty in the Modern State. Harpers and Brothers.
- Maneka Gandhi v. Union of India; AIR 1978 S.C. 597, (1978)۔
- Pylee (1999). India's constitution. S. Chand and Company. ISBN 81-219-1907-X.
- (1981) The Concept of Duty in Asia; African Charter on Human and People's Right of 1981.
- Article 29 of Universal Declaration of Human Rights and International Covenant on Civil and Political Rights۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
