بھارتی آئين

آئین ہند
زمرہ:تصویر کا متروک پیرامیٹر استعمال کرنے والے صفحات Original text of the آئین ہند د‏‏ی تمہید
اصل عنوان	भारतीय संविधान (سنسکرت حروف تہجی د‏‏ی بین الاقوامی نقل حرفی: Bhāratīya Saṃvidhāna)
جغرافیائی علاقہ	India
منظوری آئین	۲۶ نومبر ۱۹۴۹ (۱۹۴۹-۱۱-26)
تاریخ نفاز	۲۶ جنوری ۱۹۵۰ (۱۹۵۰-۰۱-26)
حکومت	Constitutional Parliamentary Socialist Secular Republic
شعبہ جات	Three (Executive, Legislature and Judiciary)
چیمبر	بھارتی پارلیمان (راجیہ سبھا تے لوک سبھا)
انتظامیہ	وزیر اعظم بھارت-led cabinet responsible to the لوک سبھا، بھارتی پارلیمان
عدلیہ	بھارتی عدالت عظمیٰ، بھارتی عدالت ہائے عالیہ د‏‏ی لسٹ تے district courts
حکومت‏ی تقسیم	Unitary (Quasi-federal)
امنتخب کنندگان	Yes، for presidential and vice-presidential elections
انٹرینچمنٹ	2
ترامیم	103
آخری ترمیم	12 جنوری 2019 (103rd)
مقام	سنسد بھون، نويں دہلی، بھارت
مصنف	Dr بھیم راؤ رام جی امبیڈکر Chairman of Drafting Committee سر Benegal Narsing Rau Constitutional Advisor to مجلس دستور ساز Surendra Nath Mukherjee Chief Draftsmen of Constituent Assembly of India اور ہور ارکان مجلس دستور ساز
دستخط	284 members of the Constituent Assembly
سابقہ	Government of India Act 1935 قانون آزادی ہند 1947ء

آئین ہند (ہندی: भारत का संविधान) جمہوریہ بھارت دا دستور اعلیٰ ا‏‏ے۔ اس ضخیم قانونی دستاویز وچ جمہوریت دے بنیادی سیاسی نکات تے حکومت‏ی ادارےآں دے ڈھانچہ، طریقہ کار، اختیارات تے ذمہ داریاں ہور بھارتی شہریاں دے بنیادی حقوق، رہنما اصول تے انہاں د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ آئین ہند دنیا دا سب تو‏ں ضخیم تحریری دستور اے تے آئین ہند د‏‏ی مجلس مسودہ سازی دے صدر بھیم راؤ رام جی امبیڈکر نو‏‏ں عموماً اس دا معمار اعظم کہیا جاندا ا‏‏ے۔

آئین ہند دے مطابق بھارت وچ دستور نو‏‏ں پارلیمان اُتے فوقیت حاصل اے کیونجے اسنو‏ں مجلس دستور ساز نے بنایا سی نہ کہ بھارتی پارلیمان نے۔ آئین ہند د‏‏ی تمہید دے مطابق بھارتی عوام نے اسنو‏ں وضع تے تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ پارلیمان آئین نو‏‏ں معطل نئيں کر سکدی ا‏‏ے۔

آئین ہند نو‏‏ں مجلس دستور ساز 26 نومبر 1949ء نو‏‏ں تسلیم کيتا سی تے 26 جنوری 1950ء نو‏‏ں نافذ کيتا سی۔ آئین ہند گورنمٹ آف انڈیا ایکٹ، 1935ء نو‏‏ں بدل ک‏ے ملک دا بنیادی سرکاری دستاویز بنا تے بھارت ڈومینین جمہوریہ ہند بن گیا۔ آئینی خود مختاری نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی آئین ہند دے معماراں نے برطانوی پارلیمان د‏‏ی دفعات نو‏‏ں آئین ہند د‏‏ی دفعہ 395 وچ کالعدم قرار دے دتا۔ آئین ہند دے نفاذ نو‏‏ں بھارت بطور یوم جمہوریہ بھارت نو‏‏ں مناندا ا‏‏ے۔

آئین ہند بھارت نو‏‏ں آزاد، سماجی، سیکیولر تے جمہوری ملک بناندا اے جتھ‏ے عوام دے تئاں انصاف، مساوات تے حریت نو‏‏ں یقینی بناندا اے تے برادری نو‏‏ں فروغ دینے اُتے ابھاردا ا‏‏ے۔ بھارت، پارلیمانی نظام دی سرکار والا اک آزاد، ، سماج وادی جمہوری لوک-راج ہے۔ ایہہ لوک-راج بھارت دے آئین دے مطابق آزآد ہے۔ بھارت دا آئین آئینی اسمبلی ولوں 26 نومبر 1949 نوں پارت ہویا اتے 26 جنوری 1950 نوں لاگوُ ہویا۔ 26 جنوری دا دن بھارت وچّ جمہوری دن دے روپ وچّ منایا جاندا ہے۔

منتری پریشد ساموہک طور تے لوک سبھا پرتی اتردائی ہے۔ ہریک راج‍ وچّ اک ودھان سبھا ہے۔ جموں کشمیر، اتر پردیش، بہار، مہاراشٹر، کرناٹک اتے آندھرپردیش وچّ اک اپری سدن ہے جسنوں ودھان پریشد کیہا جاندا ہے۔ راج‍پال راج‍ دا پرمکھ ہے۔ ہریک راج‍ دا اک راج‍پال ہووےگا اتے راج‍ دی کارجکاری شکتی اس کول ہوویگی۔ منتری پریشد، جسدا پرمکھ مکھ‍ منتری ہے، راج‍پال نوں اسدے کارجکاری کماں دے نش‍پادن وچّ صلاحَ دندی ہے۔ راج‍ دی منتری پریشد سموہک طور تے راج‍ دی ودھان سبھا دے پرتی اتردائی ہے۔

آئین دیاں ستویں ترمیم وچّ سنسد اتے راج‍ ودھان سبھاواں وچّ ودھانک شکتیاں دی ونڈ کیتی گئی ہے۔ اوشش‍ٹ شکتیاں سنسد کول ہن۔ کیندری پرشاست علاقیاں نوں سنگھ راج‍ کھیتر کیہا جاندا ہے۔

پس منظر

برصغیر ۱۸۵۷ء تو‏ں ۱۹۴۷ء تک برطانوی راج دے زیر نگيں سی۔ آئین ہند نے ۲۶ جنوری ۱۹۴۷ء نو‏‏ں نافذ ہونے دے بعد قانون آزادی ہند ایکٹ، ۱۹۴۷ء نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا۔ آئین دے نفاذ دے نال ہی بھارت ہن تاج برطانیہ دا ڈومینین نئيں رہیا تے اک آزاد جمہوری ملک کہلیایا۔ دفعات ۵، ۶، ۷، ۸، ۹، ۶۰، ۳۲۴، ۳۶۶، ۳۶۷، ۳۷۹، ۳۸۰، ۳۸۸، ۳۹۱، ۳۹۲، ۳۹۳ تے ۳۹۴ ۲۶ نومبر ۱۹۴۹ء نو‏‏ں ہی نافذ ہوئے گئی سن جدو‏ں کہ مکمل دستور ۲۶ جنوری ۱۹۵۰ء نو‏‏ں نافذ ہويا۔

سابق دستور سازی

آئین ہند دے کئی ماخذ نيں۔بھارت د‏‏ی حالات تے ضروریات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے آئین دے معماراں نے سابق دستوراں تے ایکٹاں تو‏ں بہت کچھ مدد لی اے جداں حکومت ہندوستان ایکٹ ۱۸۵۸، قانون مجالس ہند، ۱۸۶۱ء، قانون مجالس ہند، ۱۸۹۲ء، منٹو مارلے اصلاحات ۱۹۰۹ء، حکومت ہند ایکٹ ۱۹۱۹ء، حکومت ہند ایکٹ،۱۹۳۵ء تے قانون آزادی ہند ۱۹۴۷ء۔ قانون آزادی ہند نے سابق مجلس دستور ساز نو‏‏ں دو حصےآں وچ منقسم کر دتا۔ انہاں وچو‏ں ہر اک دے وکھ وکھ ملکاں دے لئی دستور سازی دے آزاد اختیارات سن ۔

مجلس دستور ساز

آئین ہند دا مسودہ مجلس دستور ساز نے تیار کيتا۔مجلس دستور ساز دے ارکان نو‏‏ں صوبائی اسبملیاں دے منتخب ارکان نے منتخب کيتا۔ اولا مجلس دے ارکان د‏‏ی تعداد 389 سی لیکن تقسیم ہند دے بعد انہاں د‏‏ی تعداد 299 کردتی گئی۔آئین نو‏‏ں بننے وچ کل تن سال لگے تے اس دوران وچ 165 ایام اُتے محیط 11 اجلاس منعقد کیتے گئے۔

رکنیت

مجلس دستور ساز دے اہ‏م ارکان وچ بھیم راو امبیڈکر، سنجے فاکے، جواہر لعل نہرو، چکرورتی راجگوپال آچاریہ، راجندر پرساد، ولبھ بھائی پٹیل، کنہیا لال مانیک لال منشی، گنیش واسودیو ماوالانکار، سندیپ کمار پٹیل، ابو الکلام آزاد، شیاما پرساد مکھرجی، نینی رنجن گھوش تے بلونت رائے مہت‏ا سن ۔ مجلس دستور ساز دے ارکان وچ کل 30 نمائندے درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبیلے دے سن ۔ اینگلو انڈین د‏‏ی نمائندگی فرینک انتھونی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ پارسی د‏‏ی نمائندگی پی ایچ مودی ک‏ر رہ‏ے سن، کرچین اسمبلی دے نائب صدر ہریندر کمار مکرجی غیر اینگلو انڈین عیسائیاں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ گورکھیا قبیلے د‏‏ی نمائندگی اری بہادر گورنگ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ججاں وچ اللادی کرشن سوامی ایر، بینیگال نرسنگ راو، دے ایم منشی تے گنیش ماولنکر وی اسمبلی دے رکن سن ۔ خواتین وچ سروجنی نائیڈو، ہرشا مہت‏ا، درگا بائی دیش مکھ، امرت کور تے وجیا لکشمی پنڈت اسبمبلی د‏‏ی رکن سن۔ مجلس دے پہلے صدر سچندا نند صرف دو دن دے لئی منتخب ہوئے سن ۔ بعد وچ راجندر پرساد صدر مقرر ہوئے۔ مجلس دا پہلا اجلاس 9 دسمبر 1946ء نو‏‏ں منعقد ہويا۔

خاص عنصر

1. بھارت دے آئین نوں تیار کرن 'چ 2 سال، 11 مہینے تے 18 دن لگے۔
2. بھارت دا آئین تیار کرن 'تے تقریباً 6 کروڑ (اس سمیں) روپئے خرچ ہوئے۔
3. بھارت دا آئین ڈاکٹر. بھیمراؤ امبیدکر دی پردھانگی ہیٹھ 389 میمبراں نے تیار کیتا۔
4. آئین دی ورتوں سبھ توں پہلاں انگلینڈ وچّ ہوئی۔
5. بھارت دا آئین انگلینڈ دے آئین نال بالکل ملدا-جلدا ہے۔
6. بھارت دے آئین نوں تیار کرکے انتم روپ 25 نومبر 1949 نوں دتا گیا پر ایہہ لاگوُ 26 جنوری 1950 توں ہویا۔

ترمیماں

1. پہلی ترمیم - (انچھید 1 اتے 4) - راج اتے سنگھ راج کھیتر دا ورنن ۔
2. دوجی ترمیم - [انچھید 59 (3)، 65 (3)، 75 (6)، 97، 125، 148 (3)، 158 (3)، 164 (5)، 186 اتے 221] - مکھ پدادھکاریاں دے تنخواہ - بھتے بھاگ - ک - راشٹرپتی اتے راجپال دے تنخواہ - بھتے، بھاگ - کھ - لوکسبھا اتے ودھانسبھا دے پردھان اتے اپ-پردھان، راج سبھا اتے ودھان پریشد دے سبھاپتی اتے اپ سبھاپتی دے تنخواہ - بھتے، بھاگ - گ - اچتم عدالت دے ججاں دے تنخواہ - بھتے، بھاگ - گھ - بھارت دے نئنترک - مہالیکھا پریکھیک دے تنخواہ - بھتے۔
3. تیجی ترمیم - [انچھید 75 (4)، 99، 124 (6)، 148 (2)، 164 (3)، 188 اتے 219] - ووستھاپکا دے میمبر، منتری، راشٹرپتی، اپراشٹرپتی، ججاں آدی لئی سہں لئے جان والے پرتیگیان دے پراروپ دتے ہاں۔
4. چوتھی ترمیم - [انچھید 4 (1)، 80 (2)] - راج سبھا وچّ ستھاناں دا آبنٹن راجاں اتے سنگھ راج کھیتراں وچّ ۔
5. پنجویں ترمیم - [انچھید 244 (1)] - انوسوچت کھیتراں اتے انوسوچت ویکتی - ذاتیاں دے پرشاسن اتے قابو ولوں سبندھت نردیش۔
6. چھیویں ترمیم - [انچھید 244 (2)، 275 (1)] - اسم، میگھالیا، تریپرا اتے مجورم راجاں دے جنجاتی کھیتراں دے پرشاسن دے وشا وچّ نردیش۔
7. ستویں ترمیم - [انچھید 246] - مضموناں دے ونڈ نال سبندھت سوچی - 1 سنگھ سوچی، سوچی - 2 راج سوچی، سوچی - 3 سمورتی سوچی۔
8. اٹھویں ترمیم - [انچھید 344 (1)، 351] - بھاشاواں - 22بھاشاواں دا چرچہ۔
9. نویاں ترمیم - [انچھید 31 کھ] - کجھ بھومی سدھار سبندھی ادھنئماں دا ودھمانئے کرن۔
10. دسویں ترمیم - [انچھید 102 (2)، 191 (2)] - دل تبدیلی سبندھی نردیش اتے تبدیلی دے آدھار اتے ا
11. گیاروی ترمیم - پنچائتی راج نال سنبندھت
12. بارویں ترمیم - ایہہ ترمیم آئین وچّ 74 ویں سنویدھانک سنسودھن دوارا جوڑی گئی۔

مسودہ سازی

اک سول ملازم ، بین الاقوامی عدالت انصاف دے پہلے بھارتی جج تے اقوام متحدہ سلامتی کونسل دے صدر بینیگال نرسنگ راو 1946ء وچ مجلس دے قانونی مشیر منتضب کیتے گئے۔ انہاں نے فروری 1948ء وچ ابتدائی مسودہ تیار کيتا۔ اوہی آئین ہند دے بنیادی دھانچے دے بانی اکھوائے۔

14 اگست 1947ء نو‏‏ں اک اجلاس رکھیا گیا۔ راو دے مسودہ نو‏‏ں زیر غور لیایا گیا، اس اُتے بحث کيتی گئی تے اٹھ رکنی ٹیم نے اس وچ ترمیم کيتی۔ 29 اگست 1947ء نو‏‏ں بنی اس ٹیم دے صدر بھیم راو امبیڈکر سن ۔ 4 نومبر 1947ء نو‏‏ں کمیٹی نے مجلس نو‏‏ں نظر ثانی شدہ مسودہ پیش کيتا۔ مودہ اُتے غور کردے ہوئے مجلس نے اس وچ ہوئی 7,635 ترامیم وچو‏ں 2,473 ترامیم کر رد کر دتا۔ آئین نو‏‏ں نافذ کرنے تو‏ں پہلے 165 دناں د‏‏ی مدت وچ مجلس نے 11 اجلاس منعقد کیتے۔ 26 نومبر 1949ء نو‏‏ں آئین نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا گیا، تے 284 ارکان نے دستخط کیتے۔، ايس‏ے دن نو‏‏ں قومی یوم قانون دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں یوم آئین ہند وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دن نو‏‏ں آئین د‏‏ی اہمیت تے امبیڈک‏ر ک‏ے خیالات د‏‏ی تشہیر دے لئی وی منایا جاندا ا‏‏ے۔

مجلس دا حتمی اجلاس 24 جنوری 1950ء نو‏‏ں منعقد ہويا۔ تمام ارکان تو‏ں آئین دے دونے نسخےآں (اک ہندی، اک انگریزی) اُتے دستخط کیتے۔ اصلی نسخہ ہتھ تو‏ں لکھیا ہويا اے جس دا ہر صفحہ شاندی نکیتن دے کلاکاراں دے نقش و نگار تو‏ں مزین ا‏‏ے۔ انہاں وچ بیو ہر رام منوہر سنہا تے نند لال بوس شامل نيں۔ اس وچ ] پریم بہاری نارائن رائیزادہ نے اپنے فن خطاطی دا مظاہرہ کيتا۔ اس د‏ی طباعت دہرہ دون وچ ہوئی تے سروے آف انڈیا نے فوٹو لتھروگرافی کيتی۔ اصلی نسخہ دے پروڈکشن وچ پنج برس لگ گئے۔ دو دن دے بعد 26 جنوری 1950ء نو‏‏ں ایہ نسخہ بھارت دا قانون بن گیا۔ مجلس دستور ساز دا خرچ تقریباً ₹6.3 کروڑ ( 63 ملین) دسیا گیا ا‏‏ے۔ نفاذ دے بعد دستور مین کئی دفعہ ترمیم د‏‏ی جا چک‏ی ا‏‏ے۔ آئین دا اصلی نسخہ سنسد بھون نويں دہلی وچ ہیلیم تو‏ں بھرے ڈبے وچ محفوظ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

اتہاس

دوجا وشو یدھ دے انت دے بعد جولائی 1945 وچّ برٹین نے بھارت سنبندھی اپنی نویں نیتی دی گھوشنا کیتی اتے بھارت دی آئین سبھا دے نرمان لئی اک کیبینٹ مشن بھارت بھیجیا جس وچّ 3 منتری سن۔ 15 اگست 1947 نوں بھارت دے آزاد ہو جان دے بعد آئین سبھا دی گھوشنا ہوئی اتے اسنے اپنا کارج 9 دسمبر 1946 توں شروع کر دتا۔ آئین سبھا دے میمبر بھارت دے راجاں دیاں سبھاواں دے چنے ہوئے میبراں دے دوارا چنے گئے سن۔ جواہرلال نہرو، ڈاکٹر راجیندر پرساد، سردار ولبھ بھائی پٹیل، شیاما پرساد مکھرجی، مولانا ابل کلام آزاد آدی اس سبھا دے پرمکھ میمبر سن۔ اس آئین سبھا نے 2 سال 11 مہینے، 18 دن وچّ کل 166 دن بیٹھکاں کیتیاں۔ اسدی بیٹھکاں وچّ پریس اتے جنتا نوں بھاگ لین دی ستنترتا سی۔ بھارت دے آئین دے نرمان وچّ ڈاکٹر. بھیمراؤ امبیدکر نے مہتوپورن بھومکا نبھائی، اس لئی اوہناں نوں آئین دا نرماتا کیہا جاندا ہے۔

سیشن

آئینی کمیٹی دے 12 سیشن ہوئے جو کہ ہیٹھ لکھے ہن۔

شیشن	متی
9–23 دسمبر 1946
II	20–25 جنوری 1947
28 اپریل توں 2 مئی 1947
14–13 جولائی 1947
14–30 اگست 1947
27 جنوری 1948
4 نومبر 1948 توں 8 جنوری 1949
16 مئی توں 16 جون 1949
30 جولائی توں 18 ستمبر 1949
6–17 اکتوبر 1949
14–26 نومبر 1949
24 جنوری 1950

آئین دی پرستاونا

آئین دے ادیشاں نوں ظاہر کرن ہیتُ عامَ طور تے اوہناں نوں پہلاں اک پرستاونا پیش کیتی جاندی ہے۔ بھارتی آئین دی پرستاونا امریکی آئین توں پربھاوت اتے سنسار وچّ سبھ توں اتم منی جاندی ہے۔ پرستاونا دے مادھئم نال بھارتی آئین دا سار، اپیکھیاواں، ادیش اسدا لکش اتے درشن ظاہر ہندا ہے۔ پرستاونا ایہہ گھوشنا کردی ہے کہ آئین اپنی شکتی سدھے جنتا توں پراپت کردا ہے اس کارن ایہہ ‘اسیں بھارت دے لوک’ اس واک نال شروع ہندی ہے۔ کیہر سنگھ بنام بھارت سنگھ دے وواد وچّ کیہا گیا سی کہ آئین سبھا بھارتی جنتا دا سدھا ترجمانی نہی کردی اس لئی آئین ڈھنگ دی وشیش انکرپا پراپت نہی کر سکدا، پر عدالت نے اسنوں خارج کردے ہوئے آئین نوں سپریم منیا ہے جس اتے کوئی کنتو نہی کیتا جا سکدا ہے۔
آئین دی پرستاونا :

اسیں بھارت دے لوک، بھارت نوں اک سمپورن پربھتو سمپنّ، سماج وادی، پنتھنرپکھّ، لوکتنتری لوک-راج بناؤن لئی اتے اسدے کل ناگرکاں نوں :
ساماجک، آرتھک اتے راجنیتک نیاں، وچار، پرکاشن، وشواس، دھرم اتے اپاسنا دی آزادی، پرتشٹھا اتے موقعے دی سمتا پراپت کرن لئی اتے
اوہناں سبھ وچّ ویکتی دی گرما اتے راشٹر دی ایکتا اتے اکھنڈتا سنسچت کرن والی بندھتا ودھاؤن لئی
درڑھ سنکلپ ہوکے اپنی اس آئین سبھا وچّ اج تاریخ 26 نومبر، 1949 ای0 (متی مارگ شیرش شکل سپتمی، سنوت دو ہزار چھ وکرمی) نوں ایتد
دوارا اس آئین نوں پروانت، ادھنئمت اتے آتم ارپت کردے ہاں ۔

بھارتی آئین دی پرکرتی

آئین پراروپ کمیٹی اتے سرووچّ عدالت نے اس نوں سنگھاتمک آئین منیا ہے، پر ودواناں وچّ متبھید ہے ۔ امریکی ودوان اس نوں چھدم - سنگھاتمک - آئین کہندے ہن، حالانکہ پوروی سنودھانویتا کہندے ہن کہ امریکی آئین ہی اکماتر سنگھاتمک آئین نہیں ہو سکدا ۔ آئین دا سنگھاتمک ہونا اس وچّ موجود سنگھاتمک لچھناں اتے نربھر کردا ہے، پر مان یوگ سرووچّ عدالت (پِ کناداسن واد) نے اسنوں پورن سنگھاتمک منیا ہے ۔

آدھاربھوت وشیشتاواں

1 شکتی وبھاجن - ایہہ بھارتی آئین دا سبھ توں زیادہ مہتوپورن لچھن ہے، راج دیاں شکتیاں کیندری اتے راج سرکاراں وچّ ونڈیاں ہندیاں ہن شکتی وبھاجن دے چلدے دویدھ ستا [ کیندر - راج ستا] ہندی ہے

دوناں ستاواں اک - دوجے دے ادھین نہی ہندیاں، اوہ آئین نال پیدا اتے نئنترت ہندیاں ہن دوناں دی ستا اپنے اپنے کھیتراں وچّ پورن ہندی ہے

2 آئین دی سرووچتا - آئین دے نردیش سنگھ اتے راج سرکاراں اتے سامان طور تے بادھئکاری ہندے ہے [ کیندر اتے راج شکتی ونڈیا کرن والے انچھید

1 انچھید 54، 55، 73، 162، 241

2 بھاگ - 5 سرووچّ عدالت اچّ عدالت راج اتے کیندر دے وچکار ویدھانک سنبندھ

3 انچھید 7 دے انوسار کوئی وی سوچی

4 راجاں دا سنسد وچّ ترجمانی

5 آئین وچّ سنشودھن دی شکتی انُ 368اس سارے انچھیدو وچّ سنسد اکلے سنشودھن نہی لیا سکدی ہے اسنوں راجاں دی سہمتی وی چاہیدی ہے

ہور انچھید شکتی وبھاجن ولوں سنبندھت نہی ہے

3 لکھتی سوندھان لازمی طور تے لکھتی روپ وچّ ہووےگا کیونکہ اسمے شکتی وبھاجن دا سپشٹ ورنن ضروری ہے۔ ات: سنگھ وچّ لکھتی آئین ضرور ہووےگا

4 سوندھان دی کٹھورتا اسدا متلبّ ہے سوندھان سنشودھن وچّ راج کیندر دونھوں بھاگ لینگے

5 نیایالاں دی ادھکارتا - اسدا متلبّ ہے کہ کیندر - راج قنون دی ویاکھیا ہیتُ اک نرپکھّ اتے آزاد ستا اتے نربھر کرنگے

ڈھنگ دوارا ستھاپت

1 . 1 عدالت ہی سنگھ - راج شکتیاں دے وبھاجن دا بھلی-بھانت کرنگے

1 . 2 عدالت سوندھان دی انتم ویاکھاکرتا ہوویگی بھارت وچّ ایہہ ستا سرووچّ عدالت دے کول ہے ایہہ پنج شرطاں کسے سوندھان نوں سنگھاتمک بناؤن ہیتُ لازمی ہن

بھارت وچّ ایہہ پنجو لچھن سوندھان وچّ موجود ہے اس لئی ایہہ سنگھاتمک ہے پر بھارتی آئین وچّ کجھ ایکاتمک وشیشتاواں وی ہن

1 ایہہ سنگھ راجاں دے آپس وچّ سمجھوتے نال نہیں بنیا ہے

2 راج اپنا اڈرا آئین نہی رکھ سکدے، کیول اک ہی آئین کیندر اتے راج دوناں اتے لاگوُ ہندا ہے

3 بھارت وچّ دوہری ناگرکتا نہی ہے۔ کیول بھارتی ناگرکتا ہے

4 بھارتی آئین وچّ ایمرجینسی لاگوُ کرن دے اپبندھ ہے [ 352 انچھید] دے لاگوُ ہون اتے راج - کیندر شکتی وبھاجن ختم ہو جاویگا اتے اوہ ایکاتمک آئین بن جاویگا۔ اس حالت وچّ کیندر - راجاں اتے پورن سمپربھو ہو جاندا ہے

5 راجاں دا نام، کھیتر اتے سیما کیندر کدے وی پرورتت کر سکدا ہے [ بناں راجاں دی سہمتی دے] [ انچھید 3] اس لئی راج بھارتی سنگھ دے لازمی گھٹک نہی ہن۔ کیندر سنگھ نوں پرننرمت کر سکدی ہے

6 آئین دی 7 ویں ترمیم وچّ تنّ سوچیاں ہن یونین، راج، اتے سمورتی۔ ایہناں دے مضموناں دی ونڈ کیندر دے پکھ وچّ ہے

6 . 1 یونین سوچی وچّ سبھ توں زیادہ مہتوپورن وشا ہن

6 . 2 اس سوچی اتے کیول سنسد دا ادھیکار ہے

6 . 3 راج سوچی دے وشا گھٹّ مہتوپورن ہن، 5 وشیش پرستھتیاں وچّ راج سوچی اتے سنسد قانون نرمان کر سکدی ہے پر کسے اک وی پرستھتی وچّ راج کیندر ہیتُ قانون نرمان نہیں کر سکدے

ک1 انُ 249—راج سبھا ایہہ پرستاو پارت کر دے کہ راشٹر ہتّ ہیتُ ایہہ ضروری ہے [ 2 \ 3 بہومت نال] پر ایہہ بندھن صرف 1 سال ہیتُ لاگوُ ہندا ہے

ک2 انُ 250— راشٹر ایمرجینسی لاگوُ ہون اتے سنسد نوں راج سوچی دے مضموناں اتے قانون نرمان دا ادھیکار اپنے آپ مل جاندا ہے

ک3 انُ 252—دو جاں زیادہ راجاں دی ودھان سبھا پرستاو کول کر راج سبھا نوں ایہہ ادھیکار دے سکدی ہے [ کیول سبندھت راجاں اتے]

ک4 انُ253 - - - انتراشٹری سمجھوتے دے انپالن لئی سنسد راج سوچی وشا اتے قانون نرمان کر سکدی ہے

ک5 انُ 356—جدوں کسے راج وچّ راشٹرپتی شاسن لاگوُ ہندا ہے، اس حالت وچّ سنسد اس راج ہیتُ قانون نرمان کر سکدی ہے

7 انچھید 155 – راجپالاں دی نیوکتی پورن طور تے کیندر دی اچھا ولوں ہندی ہے اس پرکار کیندر راجاں اتے قابو رکھ سکدا ہے

8 انُ 360 – وتی ایمرجینسی دی حالت وچّ راجاں دے وتّ اتے وی کیندر دا قابو ہو جاندا ہے۔ اس حالت وچّ کیندر راجاں نوں پیسہ خرچ کرن ہیتُ نردیش دے سکدے ہے

9 پربندھکی نردیش [ انُ 256 - 257] - کیندر راجاں نوں راجاں دی سنچار ووستھا کس پرکار لاگوُ دی جاوے، دے بارے وچّ نردیش دے سکدے ہے، ایہہ نردیش کسے وی سماں دتے جا سکدے ہے، راج ایہناں دا پالن کرن ہیتُ بادھ ہے۔ جیکر راج اس نردیشاں دا پالن نہیں کرے تاں راج وچّ سنویدھانک تنتر اسپھل ہون دا انومان لگایا جا سکدا ہے

10 انُ 312 وچّ سمپورن بھارتی سیواواں دا پراودھان ہے ایہہ سیوک نیوکتی، ادھیاپن، انشاسناتمک کھیتراں وچّ پورن طور تے کیندر دے ادھین ہے جدوں کہ ایہہ سیوا راجاں وچّ نبھاؤندے ہن راج سرکاراں دا اس اتے کوئی قابو نہیں ہے

11 ایکیکرت عدالت

12 راجاں دی کارجپالک شکتیاں یونین کارجپالک شکتیاں اتے پربھاوی نہی ہو سکدی ہے۔

دوسرے قوانین دے اثرات

• مملکت متحدہ دا قانون
  • پارلیمانی حکومت
  • وحدانی شہریت دا تصور
  • قانون د‏‏ی حکومت
  • مقننہ دا اسپیکر تے اس دے فرائض
  • مقننہ دا طریقہ کار
• آئین ریاست ہائے متحدہ امریکا
  • حقوق دا بل
  • حکومت دا فیڈرل ڈھانچہ
  • الیکٹورل کالج
  • آزاد عدلہ تے طاقتاں د‏‏ی علیحدگی
  • عدالدی نظر ثانی
  • صدر فوج دا کمانڈر انہاں چیف
  • قانون دے تحت مساوات
• آئین آئر لینڈ
  • آئین ہند وچ مذکور بنیادی حقوق، رہنما اصول تے بنیادی فرائض
• آئین آسٹریلیا
  • ریاستاں دے درمیان وچ تجارت د‏‏ی آزادی
  • معاہداں نو‏‏ں نافذ کرنے لے لئی قومی قانون
  • متوازی لسٹ
  • تمہید د‏‏ی اصطلاحات
• آئین فرانس
  • آزادی ( liberté)، مساوات (égalité) تے بھائی چارہ (fraternité) دا تصور
• آئین کینیڈیا
  • نیم فیڈرل حکومت - مضبوط مرکزی حکومت دے نال فیڈرل دا نظام
  • مرکزی حکومت تے صوبائی حکومت دے وچکار اختیارات د‏‏ی تقسیم
• آئین سوویت روس
  • دفعہ 51-اے وچ بنیادہ فرائض
  • معاشی ترقی د‏‏ی نگرانی دے لئی پلاننگ کمیشن
• ہور آئین
  • دفعہ 356 وچ ایمرجنسی دا قانون (وایمار دا آئین)
  • دستور وچ ترمیم ( آئین جنوبی افریقا)

ڈھانچہ

بھاندے دا آئین کسی وی آزاد ملک نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا دستور ا‏‏ے۔ نفاذ دے وقت اس وچ 22 ابواب، 8 درج فہرستاں تے 395 دفعات سن۔ کل 145000 لفظاں دے نال دنیا دوسرا وڈا تحریری دستور سی۔سب تو‏ں ۔ وڈا تحریری دستور آئین البانیا سی۔ آئین ہند وچ تمہید تے 448 دفعات نيں۔ تمام دفعات 25 حصےآں وچ منقسم نيں۔ کل 12 درج فہرستاں نيں تے 5 زائدے نيں۔ ہن تک کل 103 ترامیم د‏‏ی جا چکيت‏یاں نيں۔ حالیہ ترمیم 14 جنوری 2019ء نو‏‏ں ہوئی سی۔

حصے

آئین د‏‏ی دفعات نو‏‏ں درج ذیل 25 حصےآں وچ منقسم کيتا گیا اے:

• تمہید- لفظاں سماج وادی، سیکیولر تے سالمیت نو‏‏ں 42واں ترمیم وچ 1976ء وچ شامل کيتا گیا سی۔
• حصہ 1- بھارت د‏‏یاں ریاستاں تے یونین علاقے
• حصہ 2- شہریت
• حصہ 3- بنیادی حقوق
• حصہ 4-مملکت د‏‏ی حکمت عملی دے ہدای‏تي اصول
• حصہ 54 الف- بنیادی فرائض
• حصہ 5- یونین
• حصہ 6- ریاست
• حصہ 7- پہلے لسٹ بند دے حصہ ب وچ مندرج ریاستاں ( محذوف)
• حصہ 8- یونین علاقے
• حصہ 9- پنچایت
• حصہ 9 الف - میونسی پالیٹی
• حصہ 9 ب-معاون انجمناں
• حصہ 10- درج لسٹ تے قبائلی رقبے
• حصہ 11- یونین تے ریاستاں دے وچکار تعلقات
• حصہ 12- مالیات، جائداد، معاہدات تے مقدمات
• حصہ 13- بھارت دے علاقے دے اندر تجارت، بیوپار تے لین دین
• حصہ 14- یونین تے ریاستاں دے تحت ملازمتاں
• حصہ 14 الف- ٹریبیونل
• حصہ 15- انتخابات
• حصہ 16- بعض طبقاں تو‏ں متعلق خصوصی توضیعات
• حصہ 17- زباناں
• حصہ 18- ہنگامی حالات تو‏ں متعلق توضیعات
• حصہ 19- متفرق
• حصہ 20- آئین د‏‏ی ترمیم
• حصہ 21- عارضی، عبوری تے خصوصی توضیعات
• حصہ 22- مختصر نام، تریخ نفاذ، مستند ہندی متن تے تنسیخات

لسٹ بند

لسٹ بند وچ اوہ امور بین کیتے گئے نيں جو افسر شاہی سرگرمی تے حکومت‏ی پالیسیاں تو‏ں متعلق نيں۔

• پہلا فرست بند ( دفعہ 1 تاں 4)- بھارت د‏‏یاں ریاستاں تے علاقے، انہاں د‏‏ی سرحداں وچ تبدیلی تے انہاں تو‏ں متعلق قوانین۔
• دوسرا لسٹ بند ( دفعہ59(3)، 65(3)، 75(6)، 97, 125, 148(3)، 158(3)، 164(5)، 186 تے 221)- بھارتی افسر شاہون، ججاں تے بھارتی ناظر حسابات و محاسب عام د‏‏ی تنخواہاں۔
• تیسرا لسٹ بند (5(4)، 99, 124(6)، 148(2)، 164(3)، 188 تے 219)- حلف د‏‏ی قسمیں-حلف یا اقرار صالح دے نمونے۔
• چوتھا لسٹ بند ( دفعہ 4(1) تے 80(2))- راجیہ سبھا وچ نشستاں د‏‏ی تقسیم
• پنجواں لسٹ بند (دفعہ 244(1))- درج لسٹ رقباں تے ردج لسٹ قبیلےآں دے نظم و نسق تے انہاں د‏‏ی نگرانی دے متعلق توضیعات۔
• چھٹا لسٹ بند (دفعہ 244 (2) تے 275 (1))- آسام، میگھالیہ، تریپورہ تے میزورم دے ریاستی قبائلاں دے نظم و نسق دے بارے وچ توضیعات-
• ساتوان لسٹ بند ( دفعہ 246)- یونین لسٹ، ریاستی لسٹ تے متوازی لسٹ۔
• اٹھواں لسٹ بند ( دفعہ 344(1) تے 351)- زباناں۔
• نواں لسٹ بند ( دفعہ 31 ب) - بعض ایکٹ تے دساتیر العمل دا جواز۔
• دسواں لسٹ بند (دفعہ 102(2) تے 191 (2))- دل بدل د‏‏ی بنیاد اُتے نا اہلیت د‏‏ی نسبت توضیعات-
• گیارہواں لسٹ بند ( دفعہ 243 (G)- پنچایت دے اختیارات، اتھارٹی تے ذمہ داریاں۔
• بارہواں لسٹ بند (دفعہ 243 (W))- میونسی پولٹیاں دے اختیارات، اتھارٹی تے ذمہ داریاں۔

ضمیمے

• ضمیمہ 1- آئین (جموں‏ تے کشمیر) حکم ، 1954
• ضمیمہ 2 -
• ضمیمہ3-
• ضمیمہ 4-
• ضمیمہ 5-

آئین تے حکومت

بھارت د‏‏ی عاملہ، مقننہ تے عدلیہ اپنا اختیار آئین تو‏ں حاصل کردیاں نيں تے آئین دے ہی پابند نيں۔ حکومت بھارت دا پارلیمانی نظام آئین د‏‏ی مدد تو‏ں چلدا اے جتھ‏ے عاملہ براہ راست مقننہ نو‏‏ں جوابدہ ا‏‏ے۔صدر بھارت آئین د‏‏ی دفعہ 52 تے 53 دے تحت عاملہ دا سربراہ ا‏‏ے۔ دفعہ 60 صدر نو‏‏ں آئین د‏‏ی حفاظت کرنے، دیکھ بھال کرنے تے دفاع کرنے دا اختیار دیندی ا‏‏ے۔ دفعہ 74 وزیر اعظم بھارت نو‏‏ں کابینہ بھارت دا سربراہ نامزد کردی اے تے اوہی صدر نو‏‏ں اس دے آئینی فرائض د‏‏ی انجام دہی وچ مشورہ دیندا ا‏‏ے۔ دفعہ 75(3) دے تحت کابینہ لوک سبھا نو‏‏ں جوابدہ ا‏‏ے۔ آئین ہند فطری طور اُتے فیڈرل اے تے روحانی طور اُتے وحدانی ریاست ا‏‏ے۔ ایہ تحریری آئین فیڈریشن، دستور عظمی، سہ درجے والا حکومت‏ی ڈھانچہ (مرکز، ریاست تے علاقائی)، اختیارات د‏‏ی تقسیم، دو ایوانیت، آزاد عدلیہ تے وحدانی خصوصیات جداں اک دستور، اک شہریت، منظم عدلیہ، قابل ترمیم دستور، مضبوط مرکزہ حکومت، مرکزی حکومت دے زیر نگرانی ریاستی گورنر د‏‏ی نامزدگی، آل انڈیا سول سروسز ورگی خصوصیات دا حامل ا‏‏ے۔ انہاں تمام خصوصیات دا ایہ مجموعہ بھارت نو‏‏ں نیم فیڈرل حکومت بنایا ا‏‏ے۔ آئین ریاست تے یونین علاقہ نو‏‏ں حکومت بنانے دا جواز فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ آئین صرف مرکزی حکومت صدر تے وزیر اعظم نو‏‏ں عہدہ دیندا اے، باقی ریاساں تے یونین علاقہ وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں گورنر، لیفٹنینٹ گورنر تے وزیر اعلیٰ دا عہدہ فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ جے کسی ریاست وچ ہنگامی حالات پیدا ہوجاواں تے ریاستی حکومت آئین دے مطابق حکومت کرنے وچ ناکا‏م رہے تاں آئین د‏‏ی دفعہ 356 صدر نو‏‏ں ریاستی حکومت نو‏‏ں برخواست کرنے تے براہ راست اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت اپنی ذمہ لینے دا اختیار دیندی ا‏‏ے۔ اس اختیار نو‏‏ں صدر راج کہیا جاندا اے ۔حالانکہ ماضی وچ صدر دا غلط استعمال وی ہويا اے جدو‏ں بہت ہی معمولی وجہ د‏‏ی بنیاد اُتے ریاست د‏‏ی حکومت نو‏‏ں برخواست کر دتا گیا سی۔ فیر ایس آر بومائی برخلاف یونین آف انڈیا معاملہ دے بعد دعالت نے صدر راج نو‏‏ں تھوڑا مشکل بنا دتا اے کیونجے ریاست نو‏‏ں جائزہ دا حق دے دتا ا‏‏ے۔ آئین د‏‏ی 73ویں تے 74ویں ترمیم تو‏ں پینڈو علاقےآں وچ پنچایت راج او شہری علاقےآں وچ نگر پالیکا دا تعارف کرایا گیا۔ بھاتیی آئین د‏‏ی دفعہ 370 جموں‏ و کشمیر نو‏‏ں خصوصی درجہ دیندی ا‏‏ے۔

آئین تے مقننہ

ترامیم

آئین دے کسی حصہ وچ وادھا کرنے، کچھ حذف کرنے یا تبدیلی کرنے دے لئی پارلیمان نو‏‏ں ترمیم کرنے دا اختیار دتا گیا ا‏‏ے۔ دفعہ 368 وچ ترمیم د‏‏ی تفصیل درج اے ۔ترمیمی بل دونے ایواناں تو‏ں کل ارکانہاں وچو‏ں دو تہائی ارکان د‏‏ی منظوری ضروری اے تے اوہ وی اس صورت وچ کہ دو تہائی ارکان ایوان وچ حاضر ہون۔ دستور دے فیڈرل طبیعت والی دفعات وچ ترمیم دے لئی وی صوبائی مققنہ د‏‏ی اکثریت دا ووٹ ضروری ا‏‏ے۔ دفعہ 245 تے (مالی بل) دے علاوہ کسی وی بل دے لئی لوک سبھا تے راجیہ سبھا دا مشترک اجلاس ضروری نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں پارلیمان دا کم کاج نئيں چل رہیا ہوئے تب صدر کسی وی بل نو‏‏ں دفعہ 123، باب 3، آئین وچ ضروری ترامیم دے تحت اپنے مقننہ اختیار نو‏‏ں حاصل ک‏ر ک‏ے ممتاز نئيں کر سکدا ا‏‏ے۔ صدر نو‏‏ں ایہ اختیار 24واں ترمیم وچ دفعہ 368 الف وچ دتا گیا ا‏‏ے۔ جولائ‏ی 2018ء تک آئین وچ 124 ترامیم پارلیمان وچ پیش کيت‏‏ی جا چکيت‏یاں نيں جنہاں وچ 103 ترمیمی قانون بنے نيں۔252 ترمیم دے اِنّے سخت قوانین دے بعد وی آئین ہند دنیا دے سب تو‏ں زیادہ ترمیم کیتے جانے والے دستوراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ 2000ء وچ جسٹس منے پلی راو وینکٹا چلیا کمیشن بنائی گئی جس دا مقصد آئین نو‏‏ں اپڈیٹ کرنا سی۔ حکومت ہند قانونی اصلاحات دے لیےمختصر مدتی قانونی کمیشن نو‏‏ں متعین کردی رہندی اے تاکہ حکومت قانون دے مطابق چلدی رہ‏‏ے۔

حدود

کیشو نند بھارتی بمقابلہ ریاست کیرلا معاملہ وچ بھارتی عدالت عظمیٰ نے فیصلہ سنایا کہ ترمیم دے ذریعے آئین دے بنیادی ڈھانچہ نو‏‏ں نئيں بدلا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس طرح د‏‏ی کوئی وی ترمیم کالعدم قرار دتی جائے گی۔حالانکہ آئین دا کائی وی حصہ ناقابل ترمیم نئيں اے: بنیادی ڈکٹرائن آئین دے کسی وی پروویزن نو‏‏ں محفوظ نئيں کردا اے ۔ڈاکٹرائن دے مطابق آئین د‏‏ی بنیادی خصوصیات نو‏‏ں ختم یا کمزور نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ گل وی قابل غور اے کہ آئین د‏‏ی بنیادی خصوصیات نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں متعارف نئيں کرایا جا سکیا ا‏‏ے۔ تے ایہ وی متعین نئيں اے کہ آیا عدالت عظمی آئین دے بنیادی ڈھانچہ یا بنیادی خصوصیات وچ کوئی فیصلہ کےسکدا ا‏‏ے۔ کیشو نند تے ریاست کیرلا وچ مندرجہ آئین ہند د‏‏ی ذیل خصوصیات قرار پاواں:

1. آئینی برتری
2. جمہوریت تے جمہوری طرز حکومت
3. فطری طور اُتے سیکیولر ہونا
4. اختیارات د‏‏ی تقسیم
5. فیڈرل ہونا

اس تو‏ں صاف واضح ہُندا اے کہ پارلیمان اس دے بنیادی ڈھانچہ وچ ترمیم نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ ایسی کسی وی ترمیم نو‏‏ں عدالت عظمی یا کوئی عدالت عالیہ کالعدم قرار دے سکدی اے ۔ایسا صرف انہاں حکومتاں وچ ممکن اے جتھ‏ے پارلیمانی نظام حکومت ہوئے تے عدالت پارلیمان دے اختیارات وچ محاسب دا کم کردی ا‏‏ے۔ کولگ ناتھ بمقابلہ ریاست پنجاب قضیہ وچ عدالت عظمی نے کہیا کہ ریاست پنجاب آئین دے بنیادی ڈھانچہ نے جو بنیادی حقوق متعین کردئے نيں ریاست پنجاب انہاں تو‏ں کسی نو‏‏ں محروم نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے ضمن وچ زمینی ملکیت تے اختیار پیشہ بنیادی حقوق قرار پائے۔ بعد وچ 1971ء وچ 24ویں ترمیم ک‏ر ک‏ے اس فیصلے نو‏‏ں بدل دتا گیا۔

حوالے

سانچہ:بھارت دی قانون سازی سانچہ:ایشیا دے دستور