ابتدائی پنجابی ساہت
ہن تک پنجابی ساہت دی سبھ توں مصدقہ تے پرچلت ویلہ -ونڈ ڈاکٹر۔پرمندر سنگھ، پرو۔ کرپال سنگھ کسیل تے ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا ولوں ‘پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس’ نام دی کتاب وچ کیتی گئی اے۔ اس کتاب وچ شروع توں 1500ء تک دے ویلے نوں ‘ابتدائی ویلہ’ دا نام دتا گیا اے۔ اس لئی ہن اسیں شروع توں لے کے 1500ء تک پنجابی ساہت وچ پرچلت ساہت دھراواں بارے مختصر جہی جانکاری ایداں اے۔
پرچلت ساہت دھراواں
[سودھو]ابتدائی دور وچ پنجابی ساہت وچ بہت ساہتی دھراواں موجود ہونگیاں، پر ساڈے تک جو پنہچیاں جاں جنہاں دی کھوج کرن مگروں حاصل ہویاں ہن اہنا وچ ہیٹھ لکھیا دھاراواں موجود ہن:-
ڈاکٹر موہن سنگھ مطابق پنجابی سمیت، اٹھویں-نوویں صدی وچ لکھیا جان لگ پیا سی تے پہلاں پہلے ساہتکار ناتھ جوگی سن۔ اناں نے بھارت تے ہورناں گواڈھی دیساں وچ اپنے وچاراں دا پرچار کردیاں بہت سارے روحانی ساہت دی رچنا کیتی۔ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ مطابق پنجاب دا چپا-چپا ناتھ-جوگیاں دے ٹکانیاں نال بھرپور اے۔ پنجابی دا پرتھم شاعر گورکھ ناتھ، مچھندر ناتھ دا چیلا سی۔ اج گرو مچھندر ناتھ تے اس دے ہم عصر جالندھر ناتھ دی رچنا وچ وی پنجابی دے شبد ملدے ہن مگر اوہناں دی بولی مکھ روپ وچ سدھکڑی سی تے اس اپر اپبھرنش دا بہت اثر سی۔ اجھ ناتھ-جوگیاں وچوں پرتھم شاعر مچھندر ناتھ سی۔ ایہہ جوگی باہری بھیکھ دی تھاں اندرونی جوگ نوں ہی سارتھک منندے سن۔ ایہناں نے عورت دا کافی خلاف کیتا۔ عورت نوں اناں نے باگھن، ڈائن ناواں نال مخاطب کیتا۔ جویں :
“دامِ کاڈھ باگھنِ لے آیا، ماؤ کاے میرا پت بیاہیا”
ناتھ جوگی ساہت وچ گورکھ ناتھ دا نام کافی چرچت رہا اے، پر ایہناں توں علاوہ چورنگی ناتھ، رتن ناتھ تے گوپی چند وی ناتھ جوگیا وچ ذکر یوگ نام ہن۔
ناتھ-جوگیاں وانگ مسلمان تے صوفی شاعراں دی پرانے تے وچکار ویلہ پنجابی ساہت نوں وڈملی دین اے۔ صوفی وچاردھارا دا باپ شیخ فرید الدین مسعود شکرگنج (1173–1266ء) اے، جو شیخ فرید دے ناں نال مشہور اے۔ شیخ فرید صوفیاں دے چشتی سلسلے دا منن والے سی تے خواجہ بختیار کاکی دا مرید سی۔ فرید جی دے 112 شلوک تے 4 شبد گرو گرنتھ صاحب وچ درج ہن۔ اس رچناں توں بناں 39 دوہے ہتھ-لکھتاں وچ ملدے ہن۔ فرید جی دی رچنا دی بولی لیہندی جاں ملتانی اے۔ اصل وچ اپبھرنش دے اثر توں مکت خالص پنجابی وچ لکھن والا پہلا شاعر شیخ فرید ہی سی ۔ فرید جی نوں وچار دا پرانا تے بولی دا نواں شاعر کیہا جاندا اے۔ فرید دی رچنا نوں پڑ کے ایہہ نرنا کرنا مشکل ہو جاندا اے کہ ایہہ حال بولی اے جاں 800 سال پرانی اے۔ دیکھو نمونا:
“رکھی سکھی کھا کے ٹھنڈا پانی پیؤُ۔
فریدا دیکھ پرائیاں چوپڑیاں نہ ترسائے جیؤ۔”
ایہہ پیار دے راہ اتے چل کے ربّ نوں حاصل کرنا لوچدے سن بابا فرید شکرگنج توں علاوہ داتا گنج بخش تے شرف الدین بو علی قلندر اُگھے صوفی شاعر سن، جنہاں نے صوفی وچاردھارا نوں پرگٹاؤن لئی لوک-شاعری روپاں، کافیاں تے دوہیاں دی ورتوں کیتی۔
بھگتی متّ دا ساہت
[سودھو]اٹھویں صدی عیسوی وچ دکھنی بھارت وچ بھگتی لہر دا شروع ہویا۔ بھگتی ساہت وچ جات-پات دا کھنڈن کیتا گیا ۔ ایہہ ہؤمیں تو دور رہن دا حکم دندے رہے تے پربھو دا سمرن کردے رہن دا نصیحت وی دتا۔ ایہناں نے انسان نوں اندروں سچا ہون دا نصیحت دتا تے بھگتی وچ لگے رہن لئی کیہا۔ اناں نے کیہا کہ انسان نوں “ انجن ماہِ نرنجن رہنا” چاہیدا اے۔ اس مت دا موڈھی رامانند نوں منیا جاندا اے۔ایہناں توں علاوہ جے دیو، ترلوچن، دھنا، نامدیو، ہوئے ہن۔ ایہناں وچوں بھگت نامدیو، کبیر تے رویداس دی رچنا نوں گرو گرنتھ صاحب وچ وی مقام حاصل اے۔
بیر شاعری-دھارا ‘پرانے واراں’ راہی ساہمنے آئی۔اس دور دیاں چھ مشہور لوک-واراں رائے کمال دی موجدی کی وار ، ٹنڈے اسراجے کی وار ، للا بہلیما کی وار، حسنے مہمنے کی وار تے موسے کی وار، رچیاں گئیاں، ایہناں دی رچناں پاؤڑیاں وچ ہوئی۔ اناں واراں دیاں دھنیاں اپر گرو گرنتھ صاحب وچ آئیا چھ واراں نوں گاؤن دی ہدایت کیتی گئی اے۔ ایہہ واراں اپنے مکمل روپ وچ ساڈے تک نہیں پجیاں۔ انہاں واراں دی بولی ٹھیٹھ پنجابی اے۔ ایہہ روپکاں، اپماواں تے مورت چتراں نال سمجت ہن۔ اناں وچ انکھ تے گرو دے مطلب بھرے ہوئے ہن۔ جویں:
بھبکیو شیر سردل رائے رن مارو وجے۔
خان سلطان بڈ سورمے وچ رن دے گجے (ٹنڈے اسراجے کی وار)
ایہہ دور اک طرحاں نال لوک-ساہت دا ہی یگ سی۔ اس دھاراں نے کئیاں کاو-روپاں دی ورتوں کیتی کئیاں گیت، واراں ، بولیاں، کہاوتاں، بجھارتاں، گھوڑیاں، سدا، سہاگ، سٹھنیا، الاہنیاں، پٹیا، اکھریاں، برانماہ، ستوارے آدی لوک-ساہت دے اتم نمونے بنے۔کسے دیش دا وشسٹ ساہت ادوں تک ہوند وچ نہیں آؤندا جد تک اس دیش کول کوئی لوک ساہت ناں ہووے۔ لوک-ساہت وچ مکھ طور تے لوک گیت تے بجھارتاں شامل ہن۔ ایہناں دے رچنہاریا دا کوئی ناں جاں پچھان نہیں ہندی ایہہ عامَ لوک ہندے ہن۔ لوک-گیت دی اداہرن پیش اے۔
تیرے لونگ دا وجا لشکاراں،
ہالیاں نے حل ڈکّ لئے۔
بجھارتاں دی بولی حال پنجابی نال بہت ملدی اے۔ اس ویلے اک پنڈت ‘سرتا’ ہویا اے، جس دیاں بجھرتاں بہت مشہور ہن۔ ایہہ شاعر گرو نانک توں پہلاں ہویا منیا جاندا اے۔ اداہرن: چونے گچّ کوٹھڑی دروازہ اے ای نہ۔ (انڈا)
سار-انش
[سودھو]اس دور وچ اس توں اگلے سمیاں نالوں بہت گھٹ پنجابی ساہت پیدا ہویا پر ایہہ منن یوگ اے کہ اج جو پنجابی بولی تے ساہت نے ترقی کیتا اے اسدیاں جڑھاں اس دور نال ضرور جڑیاں ہوئیاں ہن تے اس دور وچوں گزر کے ہی اس نے ترقی کیتی اے۔ اج دا پنجابی ساہت سدھے جا اسدھے روپ وچ کسے دور دی ہی دین اے۔ اس دور وچ زیادہتر ادھیاتمک رچنا ہی ہوئی اے۔