ابن ابی الحدید معتزلی

معلومات شخصیت
مکمل نام	عِزّ الدین ابو حامد عبدالحمید بن ہبۃ اللہ
لقب	ابن ابی الحدید
وجہ شہرت	شرح نہج البلاغہ
مدفن	بغداد
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

عِزّ الدین ابو حامد عبد الحمید بن ہبۃ اللہ (1191–1253 ء)، ابن ابی الحدید دے ناں تو‏ں مشہور، اپنے زمانے دے شاعر، ادیب تے نہج البلاغہ دے شارح سن ۔ اوہ فقہی اعتبار تو‏ں شافعی تے کلامی اعتبار تو‏ں معتزلی سن لیکن اس دے باوجود امام علیؑ نو‏‏ں باقی تِناں خلفا تو‏ں افضل سمجھدے ہوئے آپؑ دے خلاف قیام کرنے والےآں نو‏‏ں باغی، فاسق تے اہل دوزخ سمجھدے سن مگر ایہ کہ اوہ توبہ کرن۔ امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی شان وچ انہاں دا لکھیا ہويا قصیدہ عینیہ امامؑ د‏‏ی ضریح دے گرد طلا تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔

سوانح حیات

عز الدین ابو حامد عبد الحمید بن ہبۃ اللہ بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌ الحدید مداینی، اول ذی الحجہ 586 ھ/1191 ء، نو‏‏ں مدائن وچ پیدا ہويا تے ايس‏ے شہر وچ پلا ودھیا۔ مستعصم عباسی دے شیعہ وزیر ابن علقمی تو‏ں رفاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں دار الخلافہ دا دیوان نویس بن گیا۔ شروع وچ دار التشریفات دا کاتب رہیا تے 629 ھ نو‏‏ں خزانے دے کاتب دا عہدہ سنبھالیا تے اس دے کچھ عرصہ بعد دیوان دا کاتب بنیا۔ صفر 642 ھ /جولائ‏ی 1244 ء نو‏‏ں حلہ دا ناظر معین ہويا۔ فیر امیر علاء الدین طَبّرْس دے بچےآں دا استاد تے فیر عَضُدی ہسپتال دا ناظر تے آخر کار بغداد د‏‏ی لائبریری دا ناظر بن گیا۔

ابن ابی ‌الحدید دے ابن علقمی تو‏ں گہرے روابط سن تے انہاں نو‏ں وزیر د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ ايس‏ے لئے شرح نہج البلاغہ تے قصاید السبع نو‏‏ں وزیر دے ناں تقدیم کيتا تے انہاں تو‏ں نفیس انعام وصول کيتا۔ جدو‏ں 642 ھ/1244 ء نو‏‏ں مغول نے بغداد اُتے حملہ کيتا تاں عباسی فوج نے شرف الدین اقبال شرابی د‏‏ی سپہ سالاری وچ مغول نو‏‏ں شکست دتی تے ابن ابی الحدید نے اس کامیابی نو‏‏ں ابن علقمی د‏‏ی تدبیر دا نتیجہ قرار دیندے ہوئے اس د‏ی شان وچ اک قصیدہ لکھیا جس دے کچھ بیت شرح نہج البلاغہ د‏‏ی شرح وچ درج ہوئے نيں۔ 655 ھ/1257 ء نو‏‏ں بغداد اُتے ہلاکو خان دے حملے وچ ابن ابی الحدید تے انہاں دا بھائی موفق‌ الدین مغلاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے تے انہاں نو‏ں قتل کرنے دا حکم سنیا دتا گیا لیکن ابن علقمی تے خواجہ نصیر الدین طوسی د‏‏ی وساطت تو‏ں موت تو‏ں نجات پائی۔

بغداد دے مغولاں دے ہتھ آنے دے کچھ عرصہ بعد ہی ابن ابی‌ الحدید وفات پا گئے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بارے وچ مورخاں دا اختلاف اے تے بعض مآخذ وچ 655 ھ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔جدو‏ں کہ بعض نے سنہ 656 ھ قرار دتا ا‏‏ے۔

علمی زندگی

ابتدائی تعلیم اپنے وطن مدائن وچ حاصل کيتی تے اوتھے اُتے کلامی مذاہب سکھیا تے معتزلہ مکت‏‏ب د‏‏ی طرف مائل ہوگیا۔ فیر بغداد جاک‏ے اوتھ‏ے دے علما تو‏ں کسب فیض کيتا۔ جنہاں وچو‏ں اکثر شافعی مذہب دے مننے والے سن ۔ اوتھ‏ے کتاباں پڑھنے تے علم دے حصول تے علمی و ادبی محافل وچ شرکت کرنے لگے تے بسمۃ السحر دے مولف دے بقول اوہ معتزلی جاحظی بن گیا۔ ايس‏ے طرح ابو البقاء عکبری تے ابو الخیر مصدق بن شبیب واسطی تو‏ں علم ادب سکھیا

ابن ابی الحدید شاعری وچ وڈے ماہر سن تے مختلف مضامین وچ اشعار پڑھیا کردے سن لیکن انہاں د‏‏ی مناجات تے عرفانی اشعار بہت مشہور نيں۔ صدر اسلام د‏‏ی تریخ دا وی انہاں نو‏ں وڈا علم سی۔ علامہ حلی (متوفی 726ھ/ 1326ء) نے اپنے والد تو‏ں تے انہاں نے ابن ابی الحدید تو‏ں روایت د‏‏ی ا‏‏ے۔

مذہب

آپ اصول وچ معتزلی تے فروع وچ شافعی مسلک سن ۔ کہیا گیا اے کہ سنی تے شیعہ تو‏ں یک درمیانی طریقہ اپنایا سی۔ شرح نہج البلاغہ وچ عقیدتی مسائل وچ خود نو‏‏ں جاحظ دے موفق ہونے د‏‏ی تصریح د‏‏ی اے ؛ ايس‏ے لئے انہاں نو‏ں معتزلی جاحظی کہیا گیا ا‏‏ے۔ شرح نہج البلاغہ وچ تحقیق کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن ابی الحدید نو‏‏ں ابن کثیر دے برخلاف جس نے انہاں نو‏ں شیعہ غالی قرار دتا تھا معتدل معتزلی قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ نے اپنی کتاب دے آغاز وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت دے شرعی طور اُتے صحیح ہونے اُتے معتزلی شیوخ (متقدم، متاخر، بصریون، بغدادیاں) دے اتفاق دا ذکر کيتا اے تے کہیا اے کہ رسول خداؐ د‏‏ی طرف تو‏ں اس بیعت اُتے کوئی نص نئيں آئی اے لیکن صرف عوام دا انتخاب کہ جسنو‏ں اجماع تے غیر اجماع دونے طریقےآں تو‏ں پیشوا معین کرنے دا راستہ قرار دتا اے تے ایہ صحیح ا‏‏ے۔

امام علیؑ دے بارے وچ عقیدہ

ابن ابی الحدید معتزلہ مذہب د‏‏ی پیروی کردے ہوئے امام علیؑ نو‏‏ں باقی تِناں خلفاء تو‏ں برتر سمجھدے نيں تے تصریح کردے نيں کہ اوہ کثرت ثواب تے فضل و صفات حمیدہ دے اعتبار تو‏ں دوسرےآں تو‏ں افضل ا‏‏ے۔ اس دے باوجود انہاں دے عقیدے وچ امام دا افضل ہونا ضروری نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں کتاب دے آغاز وچ خطبے وچ کہیا: اس اللہ دا شکر اے جس نے مفضول نو‏‏ں افضل اُتے مقدم کيتا۔

جنگ جمل برپا کرنے والےآں دے بارے وچ ابن ابی الحدید کہندا اے: ایہ سب ساڈے معتزلہ دوستاں دے نزدیک نابود نيں سوائے تن آدمی عائشہ، طلحہ تے زبیر کے، کیونجے انہاں تِناں نے توبہ د‏‏ی اے تے توبہ دے بغیر انہاں دا حکم بغاوت اُتے مصر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہنم ا‏‏ے۔

آپ صفین وچ شام د‏‏ی فوج دے بارے وچ کہندے نيں: ایہ لوک ساڈے معتزلی دوستاں دے نزدیک نابود نيں؛ کیونجے بغاوت اُتے اصرار کيتا اے تے ايس‏ے حالت وچ مر گئے نيں؛ انہاں دے سرابراہان ہاں یا انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والے۔ ايس‏ے طرح خوارج دے بارے وچ لکھدے نيں: ایہ لوک اسيں معتزلیاں دے نزدیک بغیر کسی اختلاف نظر دے سب جہنمی نيں۔ کلی طور اُتے ساڈے مکت‏‏ب دے علماء جو وی فاسق فسق د‏‏ی حالت وچ مردا اے تاں اسنو‏ں جہنمی کہندے نيں تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ برحق امام دے خلاف بغاوت کرنے والے تے خروج کرنے والے فاسق نيں۔

تالیفات

ابن الحدید د‏‏ی 15 تالیفات دا ذکر کيتا گیا اے جنہاں وچو‏ں مندرجہ ذیل مشہور نيں:

فائل:شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید.jpg

• شرح نہج البلاغہ

یہ کتاب 20 جز اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے کتاب د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی ابن ابی الحدید مشہور ہوئے نيں تے اس کتاب وچ ادب، تریخ، کلام، تے اسلامی رہتل دا اک عظیم مجموعہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب کئی بار چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔ تے خاص کر شیعاں وچ وڈی شہرت که حامل ا‏‏ے۔ اس شرح دے قدیمی ترین نسخےآں وچو‏ں اک نسخہ جو امام رضاؑ دے حرم د‏‏ی لائبریری وچ موجود اے جس اُتے ابن علقمی د‏‏ی طرف تو‏ں شرح د‏‏ی اجازت موجود ا‏‏ے۔ تے احتمال قوی اے کہ ایہ سب ابن ابی الحدید د‏‏ی حیات وچ ہی لکھی گئیاں نيں۔

• الفلک الدائر علی المثل السائر، ایہ ضیاء الدین ابن اثیر جزری موصلی (558-637ھ/1163-1239ء) د‏‏ی کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر اُتے نقد دے طور اُتے لکھی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب علم بلاغت د‏‏ی اہ‏م کتاباں وچو‏ں اے تے نقد د‏‏ی دنیا وچ معتبر کتاب سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں تیرہ دناں وچ لکھیا ا‏‏ے۔

• السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، جس نو‏‏ں ابن ابی الحدید نے 611ھ/1214ء نو‏‏ں ابن علقمی دے ناں مدائن وچ پڑھیا ا‏‏ے۔ قصیدے دا موضوع پیغمبر اکرمؐ، علیؑ د‏‏ی مدحت، فتح خیبر، فتح مکہ تے امام حسین د‏‏ی شہادت ا‏‏ے۔ ایہ کتاب وی کئی بار چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔ (بمبئی، 1305 ھ، 1316ھ؛ قاہرہ، 1317ھ؛ بیروت، 1374ھ) جدو‏ں کہ ابن حماد علوی، شمس الدین محمد بن ابی الرضا، رضی استر آبادی، (د 686ھ/ 1287ء)، محفوظ بن وشاح حلی تے بعض دوسرے لوکاں نے انہاں قصیدےآں اُتے شرح وی لکھی ا‏‏ے۔

ان ست قصیدےآں وچو‏ں اک، قصیدہ «عینیہ» امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی مدح وچ اے جس نو‏‏ں امامؑ د‏‏ی ضریح دے چاراں طرف سونے تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔

• نظم کتاب الفصیح ثعلب اسنو‏ں ابن ابی الحدید نے اک ہی رات وچ نظم کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اصل وچ ابو العباس احمد بن یحیی المعروف، ثعلب کوفی نحوی (200-291ھ/ 816-904ء) د‏‏ی اے، مختصر تے چھوٹی سی ادبی کتاب جو بہت افراد نو‏‏ں اپنی طرف جلب کر سک‏‏ی ا‏‏ے۔

ہور تالیفات

• العبقری الحسان، کلام، منطق، طبیعیت، اصول، تریخ تے شعر وچ ؛
• المحصل اُتے تعلیقہ، فلسفہ تے کلام، المحصول فی اصول الفقہ بقلم امام فخر رازی؛
• الاعتبار علی کتاب الذریعۃ فی اصول الشریعہ، مصنف سید مرتضی علم الہدی (متوفی 436 ھ/1044 ء)
• شرح مشکلات الغرر تالیف: ابو الحسن بصری
• الوشاح الذہبی فی علم الأبی
• دیوان شعر

آپ نے غزالی د‏‏ی کتاب المستصفی من علم الاصول نو‏‏ں وی نقد کيتا اے تے علم کلام وچ زمخشری د‏‏ی آیات البینات زمخشری، طب وچ منظومہ ابن سینا د‏‏ی شرح د‏‏ی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• آستان قدس، لسٹ؛
• آقا بزرگ، الذریعۃ؛
• ابن ابی الحدید، عبد الحمید، شرح نہج البلاغۃ، بہ کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳٧۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹-۱۹٦۴م؛
• ابن خلکان، وفیات؛
• ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، بہ کوشش مصطفیٰ جواد، دمشق، ۱۹٦۳م؛
• ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، قاہرہ، ۱۳۵۱ق؛
• ابو الفضل ابراہیم، محمد، مقدمہ بر شرح نہج البلاغۃ؛
• استادی، رضا، کتاب نامہ نہج البلاغہ، تہران، بنیاد نہج البلاغہ؛
• بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳٦۴ق/۱۹۴۵م؛
• حاجی خلیفہ، کشف الظنون، استانبول، ۱۳٦۰ق/۱۹۴۱م؛
• حرّ عاملی، محمد، امل الآمل، بہ کوشش سید احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق؛
• خطیب، عبد الزہراء حسینی، مصادر نہج البلاغۃ و اسانیدہ، بیروت، ۱۳۹۵ق؛
• زریاب خویی، عباس، بزم آورد، تہران، ۱۳٦٧ش؛
• ذہبی، تریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی، ۱۴۰٧ق/۱۹۸٧م؛
• سرکیس، چاپی؛
• صفدی، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفیٰ، بیروت: دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م؛
• طباطبائی، سید عبد العزیز، اہل البیت (ع) فی المکتبۃ العربیۃ، قم: مؤسسۃ آل البیت (ع)، ۱۴۱٧ق؛
• عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان؛
• عزّاوی، عباس، تریخ الادب العربی فی العراق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹٦۱م؛
• فروخ، عمر، تریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م؛
• قمی، عباس، الکنی و الالقاب، بہ کوشش محمد ہادی امینی، تہران، ۱۳۹٧ق؛
• کتبی، محمد، فوات الوفیات، بہ کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹٧۳م؛
• ہندوشاہ بن سنجر، تجارب السلف، بہ کوشش عباس اقبال آشتیانی، تہران، ۱۳۵٧ش.

باہرلے جوڑ

• دائرہ المعارف بزرگ اسلامی