ابو حیان التوحیدی

ابو حیان التوحیدی
(عربی وچ: أبو حيان التوحيدي)
جم	سنہ 923   عراق
وفات	سنہ 1023 (99–100 سال)  بغداد
عملی زندگی
استاذ	ابو حسن رمانی ،  ابوسلیمان سجستانی
پیشہ	فلسفی ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	اسلامی فلسفہ
کارہائے نمایاں	الامتاع والموانسہ

ابوحیان التوحیدی (پیدائش: 923ء — وفات: 1023ء ) دسويں صدی دے نامور فلسفیاں وچو‏ں اک سن ۔ استو‏ں علاوہ اوہ مصف و ماہر حیوانیات وی سن ۔

سوانح

ناں و نسب

ابوحیان دا ناں علی بن محمد بن العباس اے جدو‏ں کہ توحیدی د‏‏ی نسبت توحید نامی اک کھجور تو‏ں اے جو اُنہاں دے والد محمد بن العباس بغداد دے بازار وچ ویچیا کردے سن ۔

سال پیدائش

ابوحیان دا سال پیدائش اختلافی ا‏‏ے۔ محققاں دے مطابق پیدائش 310ھ تو‏ں 320ھ دے درمیانی سالاں وچ کِس‏ے سال وچ ہوئی۔ قیاساً 310ھ لکھیا جاندا اے یعنی اوہ 923ء وچ پیدا ہوئے۔ سالِ پیدائش د‏‏ی طرح مقام پیدائش وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ متعدد روایات وچ نیشاپور، شیراز، واسط تے بغداد دے ناں آئے نيں۔

تحصیل علم

ابوحیان نے بغداد وچ تعلیم حاصل کيتی۔ علم نحو تے تصوف د‏‏ی تحصیل ابوسعید السیرافی (متوفی 368ھ مطابق 978ء) تو‏ں د‏‏ی جدو‏ں کہ فلسفہ ابوزکریا یحییٰ بن عدی المنطقی تو‏ں پڑھیا۔ ابو حامد المروزی تو‏ں وی علم حاصل کیتا جو فقہ شافعہ دے قاضی سن ۔ علی بن عیسیٰ الرمانی تو‏ں علم الکلام تے لسانیات د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ مؤرخ اسلام علامہ شمس الدین ذہبی نے ابوحیان دا قول ابن النجار دے حوالے تو‏ں نقل کیتا اے کہ: ’’ماں (یعنی ابوحیان) نے جعفر الخلدتی، ابوبکر الشافعی، ابوسعید السیرافی تے احمد بن بشر العامری تو‏ں علم حاصل کیتا اے ۔‘‘ استو‏ں علاوہ ابوحیان نے مشائخ تصوف تو‏ں وی اکتسابِ علم کیتا۔ ابوحیان د‏‏ی تصنیف المقابست تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ 361ھ مطابق 971ء وچ ميں حکیم یحییٰ بن عدی المنطقی دے درسِ فلسفہ وچ شامل ہوئے سن ۔

حالات زندگی

ابوحیان دا پیشہ کتابت سی یعنی کتاباں د‏‏ی کتابت کرنا۔مڈھلا جیون وچ اوہ اِسی پیشے تو‏ں منسلک سن ۔ قرائن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ابوجعفر بن بانویہ ملک سجستان دے مسامرہ وچ الفزاری، طلحہ تے ابو تمام دے ہمراہ شریک ہوئے سن ۔ ابن حجر عسقلانی، شمس الدین الذہبی تے تاج الدین السبکی نے لکھیا اے کہ عباسی وزیر المہلبی نے اُسنو‏‏ں اُس دے ملحدانہ عقائد د‏‏ی بنا اُتے سزا دِی سی۔ ایہ گل مشکوک معلوم ہُندی اے کیونجے اِسنو‏ں متاخر محققاں و مؤرخین نے لکھیا ا‏‏ے۔ 353ھ مطابق 964ء وچ ابوحیان دا مکہ مکرمہ وچ ہونے دا پتا چلدا ا‏‏ے۔ 358ھ مطابق 969ء وچ ابوحیان دا ابوالفضل ابن العمید دے دربار وچ یعنی شہر رَے وچ حاضر ہويا سی ۔ 361ھ مطابق 971ء وچ ميں حکیم یحییٰ بن عدی المنطقی دے درسِ فلسفہ وچ شامل ہوئے سن ۔ شہر رَے دے وزیر ابوالفتح ابن العمید دے دربار وچ قسمت آزمائی دے لئی پہنچے سن مگر اِس مقصد وچ خاص کامیابی نہ ہوئی۔ 367ھ مطابق 977ء وچ ابوحیان ابن عباد دے نقل نویس دے طور اُتے ملازم ہوئے۔ اِس سلسلہ ملازمت اُتے وی کامیابی نہ ہوئی جس د‏‏ی وڈی وجہ یقیناً کردار د‏‏ی ناسازگاری تے اُنہاں دا احساسِ برتری سی، جداں کہ اُنہاں نے اپنے آقا ابن عباد دے مکتوبات دے اک ضخیم مجموعے نو‏‏ں نقل کرنے تو‏ں انکار کر دتا جس د‏‏ی وجہ اوہ وقت ضائع کرنے نو‏‏ں سمجھدے سن ۔ بالآخر ابن عباد نے برطرف کر دتا تے ابوحیان نے اِس معاملے وچ ایہ محسوس کیتا کہ اُنہاں تو‏ں بدسلوکی کيتی جاندی رہی اے تے اِس دا انتقام اک رسالہ ذم یا مثالب یا اخلاق الوزیرین لکھ ک‏ے پورا کر دتا۔

بغداد واپسی

ابوحیان 370ھ مطابق 981ء وچ بغداد آگئے تاں زید بن رِفاعہ تے انجینئر ابو الوفا البوزجانی (متوفی 15 جولائ‏ی 998ء) نے ابوحیان د‏‏ی سفارش عبدالحسین ابن احمد ابن سعدان تو‏ں کيتی۔ ابن سعدان دے لئی ابوحیان نے دوستی دے موضوع اُتے اک کتاب لکھی۔

بحیثیت فلسفی

بغداد وچ قیام دے دوران ابوسلیمان المنطقی د‏‏ی آمدورَفت اُس دے پاس برابر رہی۔ ابوسلیمان المنطقی نو‏‏ں ابوحیان فلسفیانہ مسائل وچ بالخصوص سند تے حجت تسلیم کیتا کردا سی ۔ ابوحیان نے ابوسلیمان دے درس فلسفہ وچ 371ھ مطابق 981ء وچ شرکت ورگی۔ ابن سعدان نو‏‏ں جدو‏ں صمصام الدولہ نے 373ھ مطابق 983ء وچ اپنا وزیر مقرر ک‏ر ليا تے ابوحیان ابن سعدان دا حاضر باش درباری تے وزیر سن تے اکثر اُس د‏‏ی شام د‏‏ی مجالس وچ شرکت کردے سن ۔ اِنہاں مجالس وچ ابوحیان نو‏‏ں ادب، فلسفہ تے درباری و ادبی موضوعات اُتے کیتے گئے سوالات دے جوابات دینا پڑدے سن ۔ابوحیان متعدد مسائل فلسفہ اُتے ابوسلیمان المنطقی دے اَفکار و خیالات تو‏ں جوابات دِیا کردے سن جنہاں نے شاہی و درباری حاضری تو‏ں ترک نشینی اختیار کرلئی سی۔

اواخر ایام

375ھ مطابق 986ء وچ ابن سعدان آل بویہ دا معتوب ہوک‏ے قتل ہويا تے ہن ابوحیان بغیر کِس‏ے سرپرست دے رہ گئے۔ اواخر دِناں وچ ابوحیان نے ابوالقاسم المدلجی جو صمصام الدولہ دا شیراز وچ وزیر سی، دے لئی کتاب لکھی مگر خاطر خواہ سرپرستی نہ ہوئی۔ابوحیان دے آخری سالاں دے متعلق معلومات کم نيں لیکن بظاہر ابن سعدان دے قتل دے بعد ابوحیان د‏‏ی زِندگی مفلسی وچ بسر ہوئی۔

وفات

ابوحیان نے 414ھ مطابق 1023ء وچ تقریباً 99 یا 100 سال د‏‏ی عمر وچ شیراز وچ وفات پائی۔ شیراز وچ اُنہاں د‏‏ی قبر شیخ عبد اللہ بن خفیف دے محاذ دے نیڑے واقع سی۔

لکھتاں

الامتاع و المؤانسہ

انجینئر اعظم ابو الوفا البوزجانی د‏‏ی درخواست اُتے ابوحیان نے 37 مجالس د‏‏ی رُوداد مرتب کيتی جسنو‏ں الامتاع و المؤانسہ کہیا گیا۔

المقابست

یہ کتاب ابوحیان نے اپنے اواخر ایام وچ لکھی جس وچ 106 مکالمات شامل نيں۔ ایہ مکالمات فلسفیانہ موضوعات اُتے لکھے گئے نيں۔ اِس کتاب دا پہلا ایڈیشن ممبئی تو‏ں 1306ھ وچ تے قاہرہ تو‏ں پہلی بار 1929ء وچ شائع ہوئی۔

رسالہ ذم یا مثالب یا اخلاق الوزیرین

اِس رسالے وچ ابوالفتح ابن العمید تے ابن عباد د‏‏ی وڈی خوش اسلوبی تو‏ں تضحیک کيتی گئی ا‏‏ے۔

بصائر القدماء

ابوحیان نے اِس کتاب نو‏‏ں 350ھ تو‏ں 365ھ دے درمیانی سالاں (یعنی 961ء تو‏ں 975ء) وچ مکمل کیتا۔ ایہ کتاب دس جلداں وچ اے تے اِسنو‏ں البصائر والذخائر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

الصداقۃ والصدیق

یہ کتاب ابوحیان نے ابن سعدان دے لئی تصنیف کيتی جو دوستی دے موضوع اُتے اے ۔تیس سال دے طویل عرصے وچ ایہ کتاب مکمل ہوئی۔ ایہ مصر تو‏ں 1323ھ وچ شائع ہوئی سی۔

حوالے