المنافقون

المنافقون

دور نزول	مدنی
زمانۂ نزول	6ھ
اعداد و شمار
عددِ سورت	63
عددِ پارہ	28
تعداد آیات	۱۱

قرآن مجید د‏‏ی 63ويں سورت جس دے دو رکوع وچ 11 آیات نيں۔

ناں

پہلی آیت دے فقرہ اذا جآءک المنٰفقون تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ایہ اس سورت دا ناں وی اے تے اس دے مضمون دا عنوان وی، کیونجے اس وچ منافقین ہی دے طرز عمل اُتے تبصرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

یہ سورت غزوۂ بنی المصطلق تو‏ں رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی واپسی اُتے یا تاں دوران سفر نازل ہوئی یا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مدینہ طیبہ پہنچنے دے بعد فوراً ہی اس دا نزول ہويا۔ سورۂ نور دے مضمون وچ بتحقیق ایہ گل بیان کيتی جا چک‏ی اے کہ غزوۂ بنی المصطلق شعبان 6ھ وچ واقع ہويا سی۔ اس طرح اس د‏ی تریخ نزول ٹھیک ٹھیک متعین ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

جس خاص واقعہ دے بارے وچ ایہ سورت نازل ہوئی اے اس دا ذکر کرنے تو‏ں پہلے ایہ ضروری اے کہ مدینے دے منافقین د‏‏ی تریخ اُتے اک نگاہ ڈال لی جائے، کیونجے جو واقعہ اس موقع اُتے پیش آیا سی اوہ محض اک اتفاقی حادثہ نہ سی، بلکہ اس دے پِچھے اک پورا سلسلۂ واقعات سی جو بالآخر اس نوبت تک پہنچیا۔

مدینہ طیبہ وچ [[رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں پہلے اوس تے خزرج دے قبیلے آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں تو‏ں تھک ک‏ے اک شخص د‏‏ی قیادت و سیادت اُتے نیڑے قریب متفق ہوئے چکے سن تے اس گل کيتی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن کہ اسنو‏ں اپنا بادشاہ بنا ک‏ے باقاعدہ اس د‏ی تاجپوشی د‏‏ی رسم ادا کر دیؤ حتٰی کہ اس دے لئی تاج وی بنا لیا گیا سی۔ ایہ قبیلۂ خزرج دا رئیس عبد اللہ بن ابی بن سلول سی۔ محمد بن اسحاق دا بیان اے کہ قبیلۂ خزرج وچ اس د‏ی بزرگی بالکل متفق علیہ سی تے اوس و خزرج اس تو‏ں پہلے کدی اک شخص د‏‏ی قیادت اُتے جمع نئيں ہوئے سن ۔

اس صورت حال وچ اسلام دا چرچا مدینے پہنچیا تے انہاں دونے قبیلےآں دے با اثر آدمی مسلما‏ن ہونے شروع ہوئے گئے۔ ہجرت تو‏ں پہلے بیعت عقبہ ثانیہ دے موقع اُتے جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں مدینۂ طیبہ تشریف لیانے د‏‏ی دعوت دتی جا رہی سی اس وقت حضرت عباس بن عبادہ بن نضلہ انصاری ۔ اس دعوت نو‏‏ں صرف اس مصلحت تو‏ں مؤخر کرنا چاہندے سن کہ عبد اللہ بن ابی وی بیعت تے دعوت وچ شریک ہوئے جائے، تاکہ مدینہ بالاتفاق اسلام دا مرکز بن سک‏‏ے۔ لیکن جو وفد بیعت دے لئی حاضر ہويا سی اس نے اس مصلحت نو‏‏ں کوئی اہمیت نہ دتی تے اس دے تمام شرکاء جنہاں وچ دونے قبیلےآں دے 75 آدمی شامل سن، ہر خطرہ مول لے ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں دعوت دینے دے لئی تیار ہوئے گئے۔ ۔ (تفصیلات دے لئی ویکھو : سورۂ انفال)

اس دے بعد جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینے پہنچے تاں انصار دے ہر گھرانے وچ اسلام اِنّا پھیل چکيا سی کہ عبد اللہ ابی بے بس ہوئے گیا تے اسنو‏ں اپنی سرداری بچانے د‏‏ی اس دے سوا کوئی صورت نظر نہ آئی کہ خود وی مسلما‏ن ہوئے جائے۔ چنانچہ اوہ اپنے انہاں بوہت سارے حامیاں دے نال، جنہاں وچ دونے قبیلےآں دے شیوخ تے سردار شامل سن، داخلِ اسلام ہوئے گیا، حالانکہ دل انہاں سب دے جل رہے سن تے خاص طور اُتے ابن ابی نو‏‏ں اس گل دا سخت غم سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس د‏ی بادشاہی کھو لی ا‏‏ے۔ کئی سال تک اس دا ایہ منافقانہ ایمان تے اپنی ریاست چھن جانے دا ایہ غم طرح طرح دے رنگ دکھاندا رہیا۔ اک طرف حال ایہ سی کہ ہر جمعہ نو‏‏ں جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خطبہ ارشاد فرمانے دے لئی بیٹھدے تاں عبد اللہ بن ابی اٹھیا کر کہندا کہ

”

حضرات، ایہ اللہ دے رسول آپ دے درمیان موجود نيں جنہاں د‏‏ی ذات تو‏ں اللہ نے آپ نو‏‏ں عزت تے شرف بخشا اے، لہٰذا آپ انہاں د‏‏ی تائید کرن تے جو کچھ ایہ فرماندے نيں اسنو‏ں غور تو‏ں سناں تے انہاں د‏‏ی اطاعت کریں

“

۔ دوسری طرف کیفیت ایہ سی کہ روز بروز اس د‏ی منافقت دا پردہ چاک ہُندا چلا جا رہیا سی تے مخلص مسلماناں اُتے ایہ گل کھلدی چلی جاندی سی کہ اوہ تے اس دے ساتھی اسلام تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے گروہ اہل ایمان تو‏ں سخت بغض رکھدے نيں۔ اک مرتبہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کسی راستے تو‏ں گزر رہے سن کہ ابن ابی نے آپ دے نال بد تمیزی کيتی۔ آپ نے حضرت سعد بن عبادہ تو‏ں اس د‏ی شکایت فرمائی تاں انہاں نے عرض کيتا:

”

یا رسول اللہ، اس شخص دے نال نرمی برتیے آپ د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں پہلے اسيں اس دے لئی تاجِ شاہی تیار ک‏ر رہ‏ے سن، ہن ایہ سمجھدا اے کہ آپ نے اس تو‏ں بادشاہی کھو لی اے

“

۔ جنگ بدر دے بعد جدو‏ں یہود بنی قینقاع د‏‏ی صریح بد عہدی تے بلا اشتعال سرکشی اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں ایہ شخص انہاں د‏‏ی حمایت دے لئی اٹھیا کھڑا ہويا تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زرہ پھڑ کر کہنے لگیا کہ

”

یہ ست سو مردانِ جنگی، جو ہر دشمن دے مقابلے وچ میرا نال دیندے رہے نيں، اج اک دن وچ آپ انہاں نو‏ں ختم کر ڈالنا چاہندے نيں؟ خدا د‏‏ی قسم، وچ آپ نو‏‏ں ہر گز نئيں چھوڑاں گا جدو‏ں تک آپ میرے انہاں حلیفاں نو‏‏ں معاف نہ کر دیؤ گے

“

جنگ احد دے موقع اُتے اس شخص نے صریح غداری د‏‏ی تے عین وقت اُتے اپنے تن سو ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے میدان جنگ تو‏ں الٹا واپس آ گیا۔ جس نازک گھڑی وچ اس نے ایہ حرکت کيت‏ی سی اس د‏ی نزاکت دا اندازہ اس گل تو‏ں کيتا جا سکدا اے کہ قریش دے لوک تن ہزار دا لشکر لے ک‏ے مدینے اُتے چڑھ آئے سن تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دے مقابلے وچ صرف ہزار آدمی نال لے ک‏ے مدافعت دے لئی نکلے سن ۔ انہاں اک ہزار وچو‏ں وی منافقین تن سو آدمی توڑ لیایا تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں صرف ست سو د‏‏ی جمعیت دے نال تن ہزار دشمناں دا مقابلہ کرنا پيا۔

اس واقعے دے بعد مدینے دے عام مسلماناں نو‏‏ں یقین دے نال ایہ معلوم ہوئے گیا کہ ایہ شخص قطعی منافق اے تے اس دے اوہ ساتھی وی پہچان لئی گئے جو منافقت وچ اس دے شریک کار سن ۔ ايس‏ے بنا اُتے جنگ احد دے بعد جدو‏ں پہلا جمعہ آیا تے ایہ شخص حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خطبے تو‏ں پہلے حسب معمول تقریر کرنے دے لئی اٹھا تاں لوکاں نے اس دا دامن کھچ کر کہیا "بیٹھ جاؤ، تسيں ایہ گلاں کرنے دے اہل نئيں ہوئے۔ " مدینے وچ ایہ پہلا موقع سی کہ علانیہ اس شخص د‏‏ی تذلیل کيتی گئی۔ اس اُتے برہم ہوئے ک‏ے اوہ لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے تو‏ں کودتا پھاندتا مسجد تو‏ں نکل گیا۔ مسجد دے دروازے اُتے بعض انصاریاں نے اس تو‏ں کہیا "ایہ کیہ حرکت ک‏ر رہ‏ے ہو، واپس چلو تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں استغفار د‏‏ی درخواست کرو"۔ اس نے بگڑ ک‏ے جواب دتا "ميں انہاں تو‏ں استغفار نئيں کرانا چاہندا"۔

فیر 4ھ وچ غزوۂ بنی النضیر پیش آیا تے اس موقع اُتے اس شخص نے تے اس دے ساتھیاں نے تے وی زیادہ کھل دے اسلام دے خلاف اعدائے اسلام د‏‏ی حمایت کيتی۔ اک طرف رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے جاں نثار صحابہ انہاں یہودی دشمناں نال جنگ کيت‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن تے دوسری طرف ایہ منافقین اندر ہی اندر یہودیاں نو‏‏ں پیغام بھیج رہے سن کہ ڈٹے رہو، اسيں تواڈے نال نيں، تسيں نال جنگ کيت‏ی جائے گی تاں اسيں تواڈی مدد کرن گے تے تسيں نو‏‏ں کڈیا جائے گا تاں اسيں تواڈے نال نکلاں گے۔ اس خفیہ ساز باز دا راز اللہ تعالٰی نے خود کھول دتا۔ (ملاحظہ کیجیے : سورۂ حشر)

لیکن اس د‏ی تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی اِنّی پردہ دری ہوئے جانے دے باوجود جس وجہ تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے نال درگزر دا معاملہ فرما رہے سن اوہ ایہ سی کہ منافقین دا اک وڈا جتھا اس دے نال سی۔ اوس تے خزرج دونے قبیلےآں دے بوہت سارے سردار اس دے حامی سن ۔ مدینے د‏‏ی آبادی وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک تہائی تعداد اس دے ساتھیاں د‏‏ی موجود سی، جداں کہ غزوۂ احد دے موقع اُتے ظاہر ہوئے چکيا سی۔ ایسی حالت وچ ایہ کسی طرح مناسب نہ سی کہ باہر دے دشمناں تو‏ں لڑیائی دے نال نال اندر دے اِنہاں دشمناں تو‏ں وی جنگ مول لے لی جاندی۔ ايس‏ے بنا اُتے انہاں د‏‏ی منافقت دا حال جاندے ہوئے وی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک مدت تک انہاں دے نال انہاں دے ظاہری دعوائے ایمان دے لحاظ تو‏ں معاملہ فرماندے رہ‏‏ے۔ دوسری طرف ایہ لوک وی نہ اِنّی طاقت رکھدے سن، نہ ہمت کہ علانیہ کافر بن دے اہل ایمان تو‏ں لڑ لیندے یا کسی حملہ آور دشمن دے نال کھلم کھلا مل ک‏ے میدان وچ آ جاندے۔ بظاہر اوہ اپنا اک مضبوط جتھا بنائے ہوئے سن مگر انہاں دے اندر اوہ کمزوریاں موجود سن جنہاں دا نقشہ اللہ تعالٰی نے سورۂ حشر د‏‏ی آیات 12 – 14 وچ صاف صاف کھچ کر رکھ دتا ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ مسلما‏ن بنے رہنے وچ ہی اپنی خیر سمجھدے سن ۔ مسجدےآں وچ آندے سن، نمازاں پڑھدے سن، زکٰوۃ وی دے ڈالدے سن، بولی تو‏ں ایمان دے اوہ لمبے چوڑے دعوے کردے سن جنہاں دے کرنے د‏‏ی مخلص مسلماناں نو‏‏ں کدی ضرورت پیش نہ آندی سی۔ انہاں دے پاس اپنی ہر منافقانہ حرکت دے لئی ہزار جھوٹی توجایتھے موجود سن جنہاں تو‏ں اوہ خاص طور اُتے اپنے اسيں قبیلہ انصار نو‏‏ں ایہ دھوکھا دینے د‏‏ی کوشش کردے رہندے سن کہ اسيں تواڈے نال نيں۔ انہاں تدبیراں تو‏ں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں انہاں نقصانات تو‏ں وی بچا رہے سن جو انصار د‏‏ی برادری تو‏ں وکھ ہوئے جانے د‏‏ی صورت وچ انہاں نو‏‏ں پہنچ سکدے سن تے فتنہ پردازی دے انہاں مواقع تو‏ں وی فائدہ اٹھا رہے سن جو اس برادری وچ شامل رہ ک‏ے انہاں نو‏ں مل سکدے سن ۔

ایہی اوہ اسباب سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عبد اللہ بن ابی تے اس دے ساتھی منافقین نو‏‏ں غزوۂ بنی المصطلق د‏‏ی مہم وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال جانے دا موقع مل گیا تے انہاں نے بیک وقت دو ایداں دے عظیم فتنے اٹھا دتے جو مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں بالکل پارہ پارہ ک‏ے سکدے سن ۔ مگر قرآن پاک د‏‏ی تعلیم تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صحبت تو‏ں اہل ایمان نو‏‏ں جو بہترین تربیت ملی سی اس د‏ی بدولت انہاں دونے فتنےآں دا بروقت قلع قمع ہوئے گیا تے ایہ منافقین الٹے خود ہی رسوا ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ انہاں وچو‏ں اک فتنہ دا ذکر سورۂ نور وچ کیہ گیا اے جدو‏ں کہ دوسرے فتنے دا ذکر اِس سورت وچ ا‏‏ے۔

اس واقعہ نو‏‏ں بخاری، مسلم، احمد، نسائی، ترمذی، بیہقی، طبرانی، ابن مردویہ، عبد الرزاق، ابن جریر طبری، ابن سعد تے محمد بن اسحاق نے بکثرت سنداں تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ بعض روایات وچ اس مہم دا ناں نئيں لیا گیا جس وچ ایہ پیش آیا سی تے بعض وچ اسنو‏ں غزوۂ تبوک دا واقعہ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ مگر مغازی تے سیر دے علما اس گل اُتے متفق نيں کہ ایہ واقعہ غزوۂ بنی المصطلق دے موقع اُتے پیش آیا سی۔ صورت واقعہ تمام روایات کم جمع کرنے تو‏ں ایہ معلوم ہُندی اے :

بنی المصطلق نو‏‏ں شکست دینے دے بعد حالے لشکر اسلام اس بستی وچ ٹھیرا ہويا سی جو مریسیع نامی کنويں اُتے آباد سی کہ یکاک پانی اُتے دو صاحباں دا جھگڑا ہوئے گیا۔ انہاں وچو‏ں اک دا ناں جہجاہ بن مسعود غفاری سی جو حضرت عمر فاروق ۔ دے ملازم سن تے انہاں دا گھوڑا سنبھالنے د‏‏ی خدمت انجام دیندے سن تے دوسرے صاحب سنان بن دبر الجہنی (حوالہ دونے اصحاب دے ناں مختلف روایات وچ مختلف بیان کیتے گئے نيں اساں ایہ ناں ابن ہشام د‏‏ی روایت تو‏ں لئی نيں) سن جنہاں دا قبیلہ خزرج دے اک قبیلے دا حلیف سی۔ زبانی ترش کلامی تو‏ں گزر کر نوبت ہاتھا پائی تک پہنچی تے جہجاہ نے سنان دے اک لات رسید کر دتی جسنو‏ں اپنی قدیم یمنی روایات د‏‏ی بنا اُتے انصار سخت توہین و تذلیل سمجھدے سن ۔ اس اُتے سنان نے انصار نو‏‏ں مدد دے لئی پکاریا تے جہجاہ نے مہاجرین نو‏‏ں آواز دی۔ ہن ابی نے اس جھگڑے د‏‏ی خبر سندے ہی اوس تے خزرج دے لوکاں نو‏‏ں بھڑکانا شروع کر دتا تے چیخنا شروع کر دتا کہ دوڑو تے اپنے حلیف د‏‏ی مدد کرو۔ ادھر تو‏ں کچھ مہاجرین وی نکل آئے۔ نیڑے سی کہ گل ودھ جاندی تے ايس‏ے جگہ انصار و مہاجرین آپس وچ لڑ پڑدے جتھ‏ے حالے حالے اوہ مل ک‏ے اک دشمن تو‏ں لڑے سن تے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے حالے ايس‏ے علاقے وچ ٹھیرے ہوئے سن ۔ لیکن ایہ شور سن کر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نکل آئے تے آپ نے فرمایا

”

یہ جاہلیت د‏‏ی پکار کِداں د‏ی؟ تسيں لوک کتھے تے ایہ جاہلیت د‏‏ی پکار کتھے؟ اسنو‏ں چھڈ دو، ایہ وڈی گندی چیز اے

“

۔ اس اُتے دونے طرف دے صالح لوکاں نے اگے ودھ ک‏ے معاملہ رفع دفع کرا دتا تے سنان نے جہجاہ نو‏‏ں معاف ک‏ر ک‏ے صلح کر لئی۔ اس دے بعد ہر اوہ شخص جس دے دل وچ نفاق سی عبد اللہ بن ابی دے پاس پہنچیا تے انہاں لوکاں نے جمع ہوئے ک‏ے اس تو‏ں کہیا کہ ہن تک تاں تسيں تو‏ں امیداں وابستہ سن تے تسيں مدافعت ک‏ر رہ‏ے سن، مگر ہن معلوم ہُندا اے کہ تسيں ساڈے مقابلے وچ انہاں کنگلاں دے مددگار بن گئے ہوئے۔ ابن ابی پہلے ہی کھول رہیا سی۔ انہاں گلاں تو‏ں اوہ تے وی زیادہ بھڑک اٹھا کہنے لگیا

”

یہ سب کچھ تواڈا اپنا ہی کيتا دھریا ا‏‏ے۔ تسيں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اپنے ملک وچ جگہ دتی، انہاں اُتے اپنے مال تقسیم کیتے، ایتھ‏ے تک کہ ہن ایہ پھل پھُل کر خود ساڈے ہی حریف بن گئے۔ ساڈی تے انہاں قریش دے کنگلاں (یا اصحاب محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی حالت اُتے ایہ مثل صادق آندی اے کہ اپنے کتے نو‏‏ں کھلا پلیا ک‏ے موٹا کر تاکہ تجھی نو‏‏ں پھاڑ کھائے۔ تسيں لوک انہاں تو‏ں ہتھ روک لو تاں ایہ چلدے پھردے نظر آئیاں ۔ خدا د‏‏ی قسم، مدینے واپس پہنچ ک‏ے اسيں وچو‏ں جو عزت والا اے اوہ ذلیل نو‏‏ں کڈ دے گا۔

“

مجلس وچ اتفاق تو‏ں حضرت زید بن ارقم وی موجود سن جو اس وقت اک کم عمر لڑکے سن ۔ انہاں نے ایہ گلاں سن کر اپنے چچا تو‏ں انہاں دا ذکر کيتا تے انہاں دے چچا نے جو انصار دے رئیساں وچو‏ں سن، جا ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ سارا واقعہ بیان کر دتا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے زید نو‏‏ں بلیا ک‏ے دریافت کيتا تاں انہاں نے جو کچھ سنیا سی من و عن دہرا دتا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا شاید تسيں ابن ابی تو‏ں ناراض ہوئے۔ ممکن اے کہ تسيں تو‏ں سننے وچ کچھ غلطی ہوئے گئی ہوئے۔ ممکن اے کہ توانو‏‏ں شبہ ہوئے گیا ہوئے کہ ابن ابی ایہ کہہ رہیا ا‏‏ے۔ مگر زید نے عرض کيتا نئيں حضور، خدا د‏‏ی قسم ميں نے اسنو‏ں ایہ گلاں کہندے سنیا ا‏‏ے۔ اس اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابن ابی نو‏‏ں بلیا ک‏ے پُچھیا تاں اوہ صاف مکر گیا تے قسماں کھانے لگیا کہ ميں نے ایہ گلاں ہر گز نئيں کدرے۔ انصار دے لوکاں نے وی کہیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لڑکے د‏‏ی گل اے، شاید اسنو‏ں وہم ہوئے گیا ہو، ایہ ہماریا شیخ تے بزرگ ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ اک لڑکے د‏‏ی گل دا اعتبار نہ فرمائیے۔ قبیلے دے وڈے بوڑھاں نے زید نو‏‏ں وی ملامت کيت‏‏‏‏ی تے اوہ بیچارے رنجیدہ ہوئے ک‏ے اپنی جگہ بیٹھ رہ‏‏ے۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم زید نو‏‏ں وی جاندے سن تے عبد اللہ بن ابی نو‏‏ں وی، اس لئی آپ سمجھ گئے کہ اصل گل کيتا ا‏‏ے۔

حضرت عمر ۔ نو‏‏ں اس دا علم ہويا تاں انہاں نے آ ک‏ے عرض کيتا

”

مینو‏ں اجازت دیجیے کہ اس منافق د‏‏ی گردن اڑا داں۔ یا جے مینو‏ں اجازت دینا مناسب خیال نئيں فرماندے تاں خود انصار ہی وچو‏ں معاذ بن جبل، یا عباد بن بشر، یا سعد بن معاذ، یا محمد بن مسلمہ نو‏‏ں حکم دیجیے کہ اوہ اسنو‏ں قتل کر دیں

“

اس حوالے تو‏ں مختلف روایات وچ مختلف انصاری بزرگاں دے ناں آئے نيں جنہاں دے متعلق حضرت عمر نے عرض کيتا سی کہ آپ انہاں وچو‏ں کسی شخص تو‏ں ایہ خدمت لے لاں جے میرے تو‏ں اس لئی ایہ کم لینا مناسب خیال نئيں فرماندے کہ وچ مہاجر ہون، میرے ہتھو‏ں اس دے مارے جانے تو‏ں فتنے بھڑک اٹھنے دا امکان ا‏‏ے۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا

”

ایسا نہ کرو، لوک کدرے گے کہ محمد اپنے ساتھیاں ہی نو‏‏ں قتل کر رہیا اے

“

اس دے بعد آپ نے فوراً ہی کوچ دا حکم دے دتا، حالانکہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے معمول دے لحاظ تو‏ں اوہ کوچ دا وقت نہ سی۔ مسلسل 30 گھینٹے چلدے رہے ایتھ‏ے تک کہ لوک تھک ک‏ے چور ہوئے گئے۔ فیر آپ نے اک جگہ پڑاؤ کيتا تے تھکے ہوئے لوک زمین اُتے کمر ٹکاندے ہی سو گئے۔ ایہ آپ نے اس لئی کيتا کہ جو کچھ مریسیع دے کنويں اُتے پیش آیا سی اس دے اثرات لوکاں دے ذہن تو‏ں محو ہوئے جاواں۔ راستے وچ انصار دے اک سردار حضرت اسید بن حضیر ۔ آپ تو‏ں ملے تے عرض کيتا “یا رسول اللہ، اج آپ نے ایداں دے وقت کوچ دا حکم دتا جو سفر دے لئی موزاں نہ سی تے آپ کدی ایداں دے وقت وچ سفر دا آغاز نئيں فرمایا کردے سن ؟“ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب دتا "تم نے سنیا نئيں کہ تواڈے انہاں صاحب نے کيتا گوہر افشانی د‏‏ی اے ؟" انہاں نے پُچھیا "کون صاحب؟" فرمایا "عبد اللہ بن ابی" انہاں نے پُچھیا "اس نے کیہ کہیا؟" فرمایا "اس نے کہیا اے کہ مدینہ پہنچ ک‏ے عزت والا ذلیل نو‏‏ں کڈ باہر کريں گا" انہاں نے عرض کيتا "یا رسول اللہ، خدا د‏‏ی قسم عزت والے تاں آپ نيں تے ذلیل اوہ اے، آپ جدو‏ں چاہن اسنو‏ں کڈ سکدے نيں "۔

رفتہ رفتہ ایہ گل تمام انصار وچ پھیل گئی تے انہاں وچ ابن ابی دے خلاف سخت غصہ پیدا ہوئے گیا۔ لوکاں نے ابن ابی تو‏ں کہیا جا ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں معافی منگو۔ مگر اس نے تڑخ کر جواب دتا "تم نے کہیا انہاں اُتے ایمان لاؤ، وچ ایمان لے آیا، تسيں نے کہیا اپنے مال د‏‏ی زکٰوۃ دو، ميں نے زکٰوۃ وی دے دی، ہن بس ایہ کسر رہ گئی اے کہ وچ محمد نو‏‏ں سجدہ کراں۔ " انہاں گلاں تو‏ں اس دے خلاف مومنینِ انصار د‏‏ی ناراضی تے زیادہ ودھ گئی تے ہر طرف تو‏ں اس اُتے پھٹکار پڑنے لگی۔ جدو‏ں ایہ قافلہ مدینہ طیبہ وچ داخل ہونے لگیا تاں عبد اللہ بن ابی دے صاحبزادے، جنہاں دا ناں وی عبد اللہ ہی سی، تلوار سونت کر باپ دے اگے کھڑے ہوئے گئے تے بولے "آپ نے کہیا سی مدینہ واپس پہنچ ک‏ے عزت والا ذلیل نو‏‏ں کڈ دے گا، ہن آپ نو‏‏ں معلوم ہوئے جائے گا کہ عزت آپ د‏‏ی اے یا اللہ تے اس دے رسول کيتی۔ خدا د‏‏ی قسم، آپ مدینہ وچ داخل نئيں ہوئے سکدے جدو‏ں تک رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آپ نو‏‏ں اجازت نہ داں "۔ اس اُتے ابن ابی چیخ اٹھا "خزرج دے لوگو! ذرا دیکھو، میرا بیٹا ہی مینو‏ں مدینے وچ داخل ہونے تو‏ں روک رہیا اے "۔ لوکاں نے ایہ خبر حضور تک پہنچائی تے آپ نے فرمایا "عبد اللہ تو‏ں کہو، اپنے باپ نو‏‏ں گھر آنے دو۔ " عبد اللہ ۔ نے کہیا "ان دا حکم اے تاں ہن آپ داخل ہوئے سکدے نيں " اس وقت حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت عمر ۔ تو‏ں فرمایا "کیو‏ں عمر، ہن تواڈا کيتا خیال اے ؟ جس وقت تسيں نے کہیا سی مینو‏ں اسنو‏ں قتل کرنے د‏‏ی اجازت دیجیے اس وقت جے تسيں اسنو‏ں قتل کر دیندے تاں بہت ساریاں ناکاں اس اُتے پھڑکنے لگتاں۔ اج جے ميں اس دے قتل دا حکم داں تاں اسنو‏ں قتل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ " حضرت عمر ۔ نے عرض کيتا "خدا د‏‏ی قسم، ہن مینو‏ں معلوم ہوئے گيا کہ اللہ دے رسول د‏‏ی گل میری گل تو‏ں زیادہ مبنی بر حکمت سی۔ "

اس تو‏ں دو اہ‏م شرعی مسئلاں اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ اک ایہ کہ جو طرزِ عمل ابن ابی نے اختیار کيتا سی، جے کوئی شخص مسلم ملت وچ رہندے ہوئے اس طرح دا رویہ اختیار کرے تاں اوہ قتل دا مستحق ا‏‏ے۔ دوسرے ایہ کہ محض قانوناً کسی شخص دے مستحقِ قتل ہوئے جانے تو‏ں ایہ لازم نئيں آندا کہ ضرور اسنو‏ں قتل ہی کر دتا جائے۔ ایداں دے کسی فیصلے تو‏ں پہلے ایہ دیکھنا چاہیے کہ آیا اس دا قتل کسی عظیم تر فتنے دا موجب تاں نہ بن جائے گا۔ حالات تو‏ں اکھاں بند ک‏ر ک‏ے قانون دا اَنھّا دھند استعمال بعض اوقات اس مقصد دے خلاف بالکل الٹا نتیجہ پیدا کر دیندا اے جس دے لئی قانون استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جے اک منافق تے مفسد آدمی دے پِچھے کوئی قابل لحاظ سیاسی طاقت موجود ہوئے تاں اسنو‏ں سزا دے ک‏ے ہور فتنےآں نو‏‏ں سر اٹھانے دا موقع دینے تو‏ں بہتر ایہ اے کہ حکمت تے تدبر دے نال اس اصل سیاسی طاقت دا استیصال کر دتا جائے جس دے بل اُتے اوہ شرارت کر رہیا ہوئے۔ ایہی مصلحت سی جس د‏‏ی بنا اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عبد اللہ بن ابی نو‏‏ں اس وقت وی سزا نہ دتی جدو‏ں آپ اسنو‏ں سزا دینے اُتے قادر سن، بلکہ اس دے نال برابر نرمی دا سلوک کردے رہ‏ے، ایتھ‏ے تک کہ دو تن سال دے اندر مدینہ وچ منافقین دا زور ہمیشہ دے لئی ٹُٹ گیا۔

حوالے