غزوہ احد

غزوہ احد
سلسلہ  مہمات نبوی کی فہرست
فائل:Uhud.jpg
عمومی معلومات
اسباب قریش ،  بدر دی لڑائی   وجہ اختتام قریش   مقام احد پعاڑ ،  مدینہ منورہ ،  جزیرہ نما عرب   24°30′12″N 39°36′42″E
متحارب گروہ
مسلمانانِ مدینہ	قریشِ مکہ
قائد
[[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] حمزہ ابن عبدالمطلب علی ابن ابی طالب	ابو سفیان خالد بن ولید
قوت
1000 تو‏ں کم	3200
نقصانات
70 شہادتاں	27 ہلاکتاں
[مکمل اسکرین پر]

جنگ احد 17 شوال 3ھ (23 مارچ 625ء) وچ مسلماناں تے مشرکینِ مکہ دے درمیان احد دے پہاڑ دے دامن وچ ہوئی۔ مشرکین دے لشکر دی قیادت ابوسفیان دے پاس سی تے اس نے 3000 تو‏ں ودھ افراد دے نال مسلماناں اُتے حملہ دی ٹھانی سی جس دی باقاعدہ تیاری کيتی گئی سی۔ مسلماناں دی قیادت حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کيتی۔ اس جنگ دے نتیجہ نو‏‏ں کسی دی فتح یا شکست نئيں کہیا جا سکدا کیونکہ دونے طرف شدید نقصان ہويا تے کدی مسلما‏ن غالب آئے تے کدی مشرکین لیکن آخر وچ مشرکین دا لشکر لڑائی ترک کرکے مکہ واپس چلا گیا۔

غزوہ احد [عربی: غَزوَةُ أُحُد] مشرکین قریش دے نال پیغمبر اسلامؐ دے مشہور غزوات وچو‏ں اے جو سنہ 3 ہجری وچ بمقام کوہ احد انجام پایا۔

احد دی لڑائی مدینہ دے مسلماناں تے مکہ دے کافراں دے درمیان مدینہ توں 8 کلومیٹر دور احد پہاڑ دے نال کر کے ہوئی۔ مسلماناں دے سردار محمد سن تے کافراں دا سردار ابو سفیان سی۔ مسلماناں دی فوج چ 700-1000 پیادہ فوجی سن تے 4 سوار سن جدوں کہ کافراں دی فوج دی تعداد 3000 پیادہ سن تے 200 سوار سن۔ 70 مسلمان مارے گۓ تے 45 کافر مارے گۓ۔

غزوہ احد
سلسلۃ المحارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:غزوه احد.jpg جنگ احد دا نقشہ
تاریخ: بروز ہفتہ 7 شوال سنہ 3 ھ /23 مارچ 625ء مقام: حجاز، مدینہ دے قریب واقع کوہ احد مختصات: مدینہ تو‏ں 4 کلومیٹر تے مسجد نبوی تو‏ں 5/5 کلومیٹر شمال دی جانب نتیجہ: مسلماناں دی شکست قلمرو: حجاز
فریقین:
مسلمین	مشرکین قریش
سپہ سالار:
حضرت محمدؐ	ابو سفیان
سپاہیوں کی تعداد:
1000 جنگجو	3000 جنگجو
نقصان:
بمع حضرت حمزہ 70 مسلما‏ن شہید	20 تو‏ں ودھ افراد دی ہلاکت

فائل:کوه احد و مسجدالنبی.jpg

کوہ احد تے مسجد نبیؐ

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

فائل:مقبره حمزه پیش از تخریب.jpg

جبل احد دا منظر تے مسجد حمزہ

فائل:مزار حمزه و شهدای احد.jpg

حمزه سیدالشہداء تے شہدائے احد دا مزار

جنگ بدر وچ قریش دی شکست دے بعد، قریشی ابو سفیان دی سرکردگی وچ بدر دے ہالکین دی خونخواہی دی غرض تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف جنگ دے لئے تیار ہوئے۔ قریش دا سامنا کرنے دے لئے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مہاجرین و انصار دے زعماء دا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ مدینہ تو‏ں باہر نہ نکلاں تے اوتھے دفاع کراں؛ لیکن مسلم نوجوان تے حمزہ بن عبد المطلب مدینہ تو‏ں باہر نکل کر لڑنے دے خواہاں سن ۔ آخرکار رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ دے لئے شہر تو‏ں باہر نکلنے دا فیصلہ کیتا۔

جنگ دا ابتدائی نتیجہ، مشرکین دی شکست دی صورت وچ برآمد ہويا لیکن مسلماناں تیر اندازاں دا اک گروہ ـ جس نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عبداللہ بن جبیر دی سرکردگی وچ کوہ احد دی بائاں جانب واقع کوہ عینین اُتے تعینات کیتا سی ـ فتح دے گماں وچ کوہ عینین اُتے اپنا مورچہ ترک کردتا۔ مشرکین نے اس علاقے وچ مسلم مجاہدین دی عدم موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھایا تے انہاں نو‏ں شکست دت‏ی۔ اس جنگ مسلماناں نو‏‏ں بھاری نقصانات اٹھانا پڑے؛ 70 مسلما‏ن شہید ہوئے؛ حمزہ بن عبد المطلب شہید ہوئے تے انہاں دے جسم نو‏‏ں مثلہ کیتا گیا؛ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا چہرہ مبارک زخمی ہويا تے آپ ؑ دے دندان مبارک شہید ہوگئے۔

مدینہ اُتے مشرکین دی لشکر کشی

غزوہ بدر وچ مسلماناں دے ہتھو‏ں مشرکین دی بھاری شکست دے اک سال بعد سنہ 3 ہجری وچ ، قریشی ابو سفیان دی سرکردگی وچ بدر دے ہلاک شدگان دے انتقام دے طور اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف اک بار پھر جنگ دے لئے تیار ہوئے۔ ابو سفیان نے اس مقصد دے لئے عمرو بن عاص، ابن زبعری تے ابو عزہ جداں افراد نو‏‏ں دوسرے قبائل دی حمایت حاصل کرنے دا کم سونپا۔ تے بالآخر اپنے لشکر دے ہمراہ ـ جس دی تعداد 3000 افراد تک بتائی گئی اے ـ مدینہ دی طرف روانہ ہويا۔ واقدی دا کہنا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم گویا قبا دے علاقے وچ عباس بن عبد المطلب دے خفیہ طور اُتے بھجوائے گئے خط دے ذریعے مشرکین دی نقل و حرکت تو‏ں مطلع ہوئے، اُتے دوسری روایات وچ اس خط دی طرف اشارہ نئيں ہويا ا‏‏ے۔

5 شوال سنہ 3 ہجری نو‏‏ں مشرکین ـ احد دے قریب ـ "عًرَیض" دے علاقے وچ پہنچے تے اپنے چوپایاں نو‏‏ں اوتھ‏ے دے کھیتاں وچ چرنے دے لئے چھڈ دتا پیغمبر اکرمؐ اپنے اک صحابی دے ذریعے دشمن دی نفری تے وسائل تو‏ں باخبر ہوئے سن چنانچہ اوس تے خزرج دے بعض عمائدین منجملہ سعد بن معاذ، اسید بن خضیر تے سعد بن عبادہ کچھ افراد دے نال ـ مشرکین دی یلغار دے خوف تو‏ں جمعہ دی صبح تک مسجد وچ پہرہ دیندے رہ‏‏ے۔

پیغمبر خداؐ دا اصحاب دے نال مشورہ

رسول خداؐ نے جمعہ دے روز دفاعی اقدامات دی کیفیت دے سلسلے وچ اصحاب دے نال مشورہ کیتا۔ آپؐ چاہندے سن کہ مسلما‏ن مدینہ تو‏ں باہر نہ نکلاں۔ مہاجرین تے انصار دے اکابرین وی ایہی چاہندے سن بالخصوص اوہ لوگ جو شہر مدینہ دی سابقہ جنگاں دے تجربے دے پیش نظر، کہندے سن کہ مسلما‏ن شہر تو‏ں باہر نہ جان لیکن مسلم نوجوان، ایتھ‏ے تک حمزہ بن عبد المطلب جداں بزرگ صحابی دا اصرار سی کہ جنگ شہر تو‏ں باہر لڑی جائے۔ آخرکار رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مؤخر الذکر اصحاب دی رائے قبول کيتی۔

رسول خداؐ دی مدینہ تو‏ں روانگی

رسول خداؐ اک ہزار مسلماناں دا لشکر لے ک‏ے مدینہ تو‏ں باہر نکلے، تے اک رات مدینہ تے احد دے درمیانی علاقے "شیخان" وچ منتظر رہے تے دوسرے دن صبح دے وقت دوبارہ روانہ ہوئے۔

عبداللہ بن ابی دا آپؐ تو‏ں الگ ہوجانا

حالے سپاہ اسلام دے مقام احد اُتے پہنچے تھوڑا سا ہی وقت گذرا ہوئے گا کہ عبداللہ بن ابی، نے اس بہانے مسلماناں تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی کہ مدینہ وچ رہ کر لڑنے دے بارے وچ اوہدی دی ہوئی تجویز نو‏‏ں قبول نئيں کیتا سی ۔ اوہ اک جماعت نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ پلٹا۔ تے مسلماناں دی تعداد 1000 تو‏ں گھٹ کر 700 تک پہنچی۔

جنگ دی تیاریاں

رسول خداؐ نے لشکر نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا تے کوہ احد دی طرف پشت کردے دشمن دے سامنے صف آرا ہوئے جدو‏ں کہ تے عبداللہ بن جبیر نو‏‏ں تیراندازاں دا اک دستہ دے کر کوہ عینین اُتے تعینات کیتا جو احد دے بائاں جانب واقع ا‏‏ے۔ مشرکین نے وی صف آرائی کی: میمنہ دی کمان خالد بن ولید نو‏‏ں جدو‏ں کہ میسرہ دی کمان عکرمہ بن ابوجہل دے سپرد کيتی گئی رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ شروع ہونے تو‏ں قبل خطبہ دتا تے تیراندازاں اُتے زور دتا کہ مسلماناں دے عقبی مورچے دی سختی تو‏ں حفاظت کراں تے کسی صورت وچ وی اپنا مورچہ نہ چھوڑاں۔

مسلماناں دی ابتدائی فتح

جنگ شروع ہوئی تو مشرکین دے اک جنگجو طلحہ بن ابی طلحہ نے مبارز طلبی کيتی۔ علی ؑ میدان وچ اترے تے اسنو‏ں گرا کر ہلاک کردتا چنانچہ مسلما‏ن اس ابتدائی کامیابی تو‏ں مسرور ہوئے تے تکبیر دے نعرے لگیا کر اچانک مشرکین دی صفاں اُتے حملہ آور ہوئے۔ مسلما‏ن بہت تیزی تو‏ں مشرکین اُتے غالب آئے تے مشرکین فرار ہوئے۔

مسلماناں دی شکست

جن تیر اندازاں نو‏‏ں لشکر اسلام دے بائاں جانب تعینات کیتا گیا سی غنیمت دی طمع کردے اپنا مورچہ چھڈ گئے تے انہاں دے سالار عبداللہ بن جبیر دا اصرار ـ جو انہاں نو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی فرمانبرداری دی دعوت دے رہے سن ـ بےسود رہیا۔ خالد بن ولید ـ جو اس تو‏ں پہلے وی تیراندازاں دی تعیناندی دے مقام تو‏ں مسلماناں اُتے حملہ کرنے دی ناکم کوشش کرچکيا سی ۔ ـ اس بار درے دے اوپر باقیماندہ چند تیراندازاں اُتے حملہ کیتا تے عکرمہ وی [پسپائی دے بعد] خالد تو‏ں آملا سی ۔ تے اوہ سب مل کر مشرکین دے پیاداں دے تعاقب وچ مصروف مسلماناں اُتے پشت تو‏ں حملہ کیتا۔ اسی اثناء وچ کسی نے ندا دی دی پیغمبر خداؐ شہید ہوچدے نيں۔ ایہ خبر مسلماناں دے حوصلے پست ہونے دا سبب بنی تے بعض نے تو پہاڑ دی پناہ لی۔ مروی اے کہ گھمسان دی لڑائی وچ کئی مشرکاں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قتل دی غرض تو‏ں حملے کيتے جنہاں دے نتیجے وچ آپؐ دے دانت ٹُٹ گئے تے چہرہ مبارک زخمی ہويا۔ جدو‏ں کہ صرف چند صحابی میدان وچ باقی سن تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں متعدد چوٹ آئے سن، آپؐ پہاڑ وچ موجود دراڑ دی پناہ وچ چلے گئے۔

شیخ مفید نے ابن مسعود تو‏ں روایت کيتی اے کہ مسلماناں دی پریشانی تے افراتفری اس قدر ودھ گئی کہ پورا لشکر بھج گیا تے علی ؑ دے سوا رسول اللہؐ دے قریب نہ رہیا۔ جملہ لشکر بھج کیتا تے بعد ازاں معدودے چند افراد آپؐ تو‏ں آملے جنہاں وچ سب تو‏ں پہلے عاصم بن ثابت، ابو دجانہ تے سہل بن حنیف آپؐ دی طرف آگئے۔

پس منظر

غزوہ بدر وچ مسلماناں نو‏‏ں شاندار فتح ہوئی سی۔ اس دے بعد علاقے دیاں قوتاں بشمول قریشِ مکہ تے یہودیاں نو‏‏ں اندازہ ہويا کہ ہن مسلما‏ن اک معمولی قوت نئيں رہے۔ شکست کھانے دے بعد مشرکینِ مکہ نہایت غصے وچ سن تے نہ صرف اپنی بے عزتی دا بدلہ لینا چاہندے سن بلکہ انہاں تجارتی رستےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرنا چاہندے سن جنہاں دی ناکہ بندی مسلماناں نے غزوہ بدر دے بعد کر دتی سی۔ جنگ دے شعلے بھڑکانے وچ ابوسفیان، اوہدی بیوی ہندہ تے اک یہودی کعب الاشرف دے نام نمایاں نيں۔ ہندہ نے اپنے گھر محفلاں شروع کر دتیاں جس وچ اشعار دی صورت وچ جنگ دی ترغیب دی جاندی سی۔ ابو سفیان نے غزوہ احد تو‏ں کچھ پہلے مدینہ دے قریب اک یہودی قبیلہ دے سردار دے پاس کچھ دن رہائش رکھی تاکہ مدینہ دے حالات تو‏ں مکمل آگاہی ہو سکے۔ ابوجہل غزوہ بدر وچ ماریا گیا سی جس دے بعد قریش دی سرداری ابوسفیان دے پاس سی جس دی قیادت وچ مکہ دے دارالندوہ وچ اک اجلاس وچ فیصلہ ہويا کہ جنگ دی تیاری کیتی جائے۔ اس مقصد دے لئی مال و دولت وی اکٹھاکيتی گئی۔ جنگ دی بھر پور تیاری کيتی گئی۔ 3000 تو‏ں کچھ ودھ سپاہی جنہاں وچوں ست سو زرہ پوش سن تیار ہو گئے۔ انہاں دے نال 200 گھوڑے تے 300 اونٹھ وی تیار کیتے گئے۔ کچھ عورتاں وی نال گئياں جو اشعار پڑھ پڑھ کر مشرکین نو‏‏ں جوش دلاندی سن۔ ابوسفیان دی بیوی ہندہ نے ایہ ارادہ کیتا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا حمزہ ۔ دا کلیجا چبائے گی چنانچہ اس مقصد دے لئی اس نے حمزہ ۔ دے قتل دے لئی اپنے اک غلام نو‏‏ں خصوصی طور اُتے تیار کیتا۔ بالآخر مارچ 625ء وچ ایہ فوج مسلماناں دا مقابلہ کرنے دے لئی روانہ ہو گئی۔ ۔
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس نے، جو مکہ ہی وچ رہندے سن، انہاں نو‏ں مشرکین دی اس سازش تو‏ں آگاہ کر دتا سی ۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انصار و مہاجرین تو‏ں مشورہ کیتا کہ شہر وچ رہ کر دفاع کیتا جائے یا باہر جا ک‏ے جنگ لڑی جائے۔ فیصلہ دوسری صورت وچ ہويا یعنی باہر نکل کر جنگ لڑی جائے چنانچہ 6 شوال نو‏‏ں نمازِ جمعہ دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اصحاب نو‏‏ں استقامت دی تلقین دی تے 1000 دی فوج دے نال مدینہ تو‏ں روانہ ہو گئے۔ اشواط دے مقام اُتے اک منافق عبد اللہ بن ابی 300 سواراں دے نال جنگ تو‏ں علاحدہ ہو گیا تے بہانہ ایہ بنایا کہ جنگ شہر دے اندر رہ کر لڑنے دا اس دا مشورہ نئيں منیا گیا۔ ہفتہ 7 شوال 3ھ (23 مارچ 625ء) نو‏‏ں دونے فوجاں احد دے دامن وچ آمنے سامنے آ گئياں۔ احد دا پہاڑ مسلماناں دی پشت اُتے سی ۔ اوتھ‏ے اک درہ اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عبد اللہ بن جبیر دی قیادت وچ پنجاہ تیر اندازاں نو‏‏ں مقرر کیتا تاکہ دشمن اس راستے تو‏ں میدانِ جنگ وچ نہ آ سکے۔۔

جنگ

جنگ دا آغاز مشرکین دی طرف تو‏ں ہويا جدو‏ں ابوعامر نے تیر اندازی کيتی۔ اس مرحلہ اُتے نو افراد مشرکین دی طرف تو‏ں آئے جو سب قتل ہوئے۔ دوسرے مرحلے وچ مشرکینِ مکہ نے اکٹھا بھر پور حملہ کر دتا۔ اس دوران انہاں دی کچھ عورتاں انہاں نو‏‏ں اشعار تو‏ں اشتعال دلا رہی سن تاکہ اوہ غزوہ بدر دی عبرتناک شکست دا داغ دھو سکن۔ ابتدا دی زبردست جنگ وچ مسلماناں نے مشرکین دے کئی لوگاں نو‏‏ں قتل کیتا جس اُتے مشرکین فرار ہونے لگے۔ مسلما‏ن ایہ سمجھے کہ اوہ جنگ جیت گئے نيں چنانچہ درہ عینین اُتے تعینات اصحاب نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ایہ ہدائت فراموش کر دتی کہ درہ کسی قیمت اُتے نئيں چھڈنا تے درہ چھڈ دے میدان وچ مالِ غنیمت اکٹھا کرنا شروع کر دتا۔ صرف دس افراد درہ اُتے رہ گئے۔ خالد بن ولید (جو اس وقت مسلما‏ن نئيں ہوئے سن ) نے موقع غنیمت جاندے ہوئے کوہِ احد دا چکر لگیا کر درہ اُتے قبضہ کر لیا تے مسلماناں اُتے یکدم پیچھے تو‏ں وار کر دتا۔ اسی اثناء وچ ایہ افواہ گرم ہوئی کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہید کر دتے گئے نيں۔ ایہ سن کر اکثر اصحاب نے ہمت ہار دتی تے راہِ فرار اختیار کيتی۔ کچھ لوگ میدان جنگ تو‏ں فرار ہو گئے تے تیسرے دن واپس آئے۔۔ کچھ ارد گرد دیاں پہاڑیاں اُتے چڑھ گئے تے افسوس کیتا کہ اوہ عبد اللہ بن ابی دے نال کیو‏ں نہ چلے گئے۔ کچھ لوگاں نے ایہ سوچیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد زندگی کسی کم دی نئيں کچھ لوگ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہ گئے تے انہاں دی بھر پور حفاظت کيتی۔ اس موقع اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی کرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اک تلوار وی عنایت دی جو 'ذو الفقار' دے نام تو‏ں مشہور اے۔ اس دوران حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دانت شہید ہوئے۔ حمزہ ۔ وی شہید ہو گئے۔۔ اس بارے وچ اللہ نے قران وچ فرمایا۔

جدوں تسیں (افراتفری دی حالت وچ ) بھاجے جا رہے سن تے کسے نو‏‏ں مڑ کر نئيں دیکھدے سن تے رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس جماعت وچ (کھڑے) جو تواڈے پیچھے (ثابت قدم) رہی سی توانو پکار رہے سن پھر اس نے توانو غم اُتے غم دتا (ایہ نصیحت و تربیت سی ) تاکہ تسیں اس اُتے جو تواڈے ہتھ تو‏ں جاندا رہیا تے اس مصیبت اُتے جو تساں اُتے آن پئی رنج نہ کرو تے اللہ تواڈے کماں تو‏ں خبردار اے۔
سورۃ آل عمران آیت 153

کچھ وقفے بعد اصحاب میدان وچ واپس آنا شروع ہو گئے۔ چونکہ مشرکین اپنے بھاری سامانِ جنگ مثلاً زرہ بکتر دی وجہ تو‏ں احد دے پہاڑ اُتے چڑھ نہ سکے اس لئی کئی مسلماناں دی جان بچ گئی۔ ابو سفیان دی بیوی ہندہ تے اس دے نال کچھ لوگاں نے مسلما‏ن شہداء دے ناک تے کان کاٹے تے ہندہ نے حمزہ ۔ دا کلیجا کڈ کے چبایا جس دا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں بے حد رنج رہیا۔ کچھ مسلماناں دے واپس آنے تے ایہ معلوم ہونے دے بعد کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہید نئيں ہوئے، مشرکین نے جنگ تو‏ں مکہ دی طرف واپسی اختیار کيتی۔

حمزہ سید الشہداء دی شہادت

مشرکین نے اپنے ہتھیاراں تو‏ں مسلماناں اُتے حملہ آور ہوئے تے انہاں دی وڈی تعداد نو‏‏ں شہید کیتا؛ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا، حمزہ بن عبد المطلب سن جس اُتے جبیر بن مطعم دے غلام وحشی نے نیزے دا وار کیتا تے پھر انہاں دا سینہ چاک کیتا تے انہاں دا کلیجہ کڈ کر ابو سفیان دی بیوی ہند دے سپرد کیتا جس دا باپ جنگ بدر وچ حمزہ دے ہتھو‏ں ہلاک ہوچکيا سی ۔ ہند بنت عتبہ نے حمزہ دا کلیجہ چپایا۔ پیغمبر اکرمؐ حمزہ دی شہادت تے انہاں دے بدن دا مثلہ ہونے اُتے بہت زیادہ مغموم تے غضبناک ہوئے۔

شہداء دی تعداد

مسلماناں نے اپنے شہداء دی تدفین دا اہتمام کیتا تے پیغمبرؐ نے اک اک کردے شہداء دی میتاں اُتے ـ جنہاں دی تعداد 70 یا اس تو‏ں کچھ زیادہ سی ـ تے ہر بار ایہی فرمایا کہ حمزہ سید الشہداء دا جسم مطہر وی ہر شہادت دے نال رکھیا جائے۔ تے ایويں حمزہ دی میت اُتے 70 یا کچھ زیادہ، مرتبہ نماز پڑھی۔ شہدائے احد ـ جنہاں نو‏ں کوہ احد دے دامن وچ سپرد خاک کیتا گیا اے ـ دے اسماء قدیم کتب وچ بیان ہوئے نيں۔ مشرکین وچو‏ں وی 20 تو‏ں کچھ ودھ افراد مارے گئے۔

نتائج

بعض لوگ اس جنگ نو‏‏ں مسلماناں دی شکست خیال کردے نيں تے بعض دے خیال دے مطابق اس دا کوئی ٹھوس نتیجہ نئيں نکلیا۔ بہرحال ایہ واضح ہو گیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہدایات نو‏‏ں فراموش کرنے یا عسکری نظم و ضبط نو‏‏ں ترک کرنے دا کیتا نتیجہ نکل سکدا اے۔ جے درہ عینین اُتے تعینات لوگ درہ نہ چھوڑتے تو مسلما‏ن فتحیاب ہو چکے سن ۔ اس جنگ وچ ستر مسلما‏ن شہید ہوئے جدو‏ں کہ ستائیس مشرکین ہلاک ہوئے۔ مسلماناں نے اپنے شہداء نو‏‏ں اوتھے اُتے دفن کیتا۔

پیش منظر

اس غزوہ وچ کسی حد تک شکست اک تعمیری شکست ثابت ہوئی کیونکہ مسلماناں نو‏‏ں کچھ سبق ملے جو اگلی جنگاں وچ کم آئے۔ مسلماناں نو‏‏ں اپنی غلطیاں نو‏‏ں دیکھنے دا موقع ملیا۔ خدا نے قرآن وچ یقین دلیایا کہ حزن و ملال نہ کرو کیونکہ بالآخر مومنین ہی غالب آن گے۔

ابو سفیان دا موقف

بالآخر دو لشکر اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئے، ابو سفیان دامن کوہ دے قریب آیا ـ جتھ‏ے مسلما‏ن موجود سن ـ تے بتاں دی ثناگوئی کردے ہوئے یوم احد نو‏‏ں یوم بدر دے برابر قرار دتا۔

جنگ دی تاریخ

غزوہ احد بروز شنبہ، 7 شوال سنہ 3 ہجری ـ بمطابق 23 مارچ سنہ 625 عیسوی، انجام پایا۔ اُتے بعض مؤرخین دا کہنا اے کہ ایہ جنگ 15 شوال دے دن ہوئی ا‏‏ے۔

آیات کریمہ دا نزول

منابع و مآخذ جنگ احد دی شان وچ نازل ہونے والی کئی آیات کریمہ ـ منجملہ: سورہ آل عمران دی آیات 121 تو‏ں 129 تک، ـ دی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ ہور اس جنگ دے بارے وچ متعدد احادیث رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم غزوہ احد دے بعد کدی کدی شہدائے احد دے مزار اُتے حاضری دیندے سن ۔ تے اس دے بعد وی جو لوگ مدینہ دے سفر اُتے جاندے سن، شہدائے احد دی زیارت نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نئيں جانے دیندے سن ۔

غزوہ احد وچ امیرالمؤمنین ؑ دا کردار

تمام مؤرخین و محدثین دا اتفاق اے کہ علی ؑ دا کردار دوسری جنگاں دی مانند، بے مثل و بےنظیر سی ۔ اس سلسلے وچ منقولہ روایات وچو‏ں چند روایات درج ذیل نيں:

1. آپ ؑ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے علمبردار سن ۔

عماد الدین طبری، بشارۃ المصطفیٰ، ص186۔</ref> تے بقولے مہاجرین دا پرچم سنبھالئے ہوئے سن ۔

1. مشرکین دا پرچمدار طلحہ بن طلحہ آپ ؑ دے ہتھو‏ں ہلاک ہويا۔ افراد نے یدے بعد دیگرے مشرکین دا پرچم اٹھایا جو آپ ؑ دے ہتھو‏ں مارے گئے؛ جس دے بعد مشرکین دا پرچم لہراندا نظر نہيں آیا۔
2. خالد بن ولید دے حملے دے بعد سپاہ اسلام دی اکثریت نے فرار دی راہ اپنائی تو آپ ؑ نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جان دا تحفظ کیتا۔
3. ابن اسحق دی روایت دے مطابق اس جنگ وچ 22 مشرکین ہلاک ہوئے جنہاں وچو‏ں 12 افراد نو‏‏ں آپ ؑ نے ہلاک کیتا۔
4. علی ؑ دی جانفشانی دیکھ کر جبرائیل نے آپ ؑ دی تعریف و تمجید دی تے انہاں دی مشہور ملکوندی ندا لا سیفَ إلّا ذوالفقارِ ولا فتی إلّا علیٌّ دی صدائے بازگشت میدان احد وچ ہی سنائی دت‏ی۔
5. اس جنگ وچ آپ ؑ دے جسم اُتے لگے زخماں دی تعداد 90 تک پہنچی۔
6. آپ ؑ ہی دی استقامت دی وجہ تو‏ں ہزیمت زدہ مسلماناں دی اک جماعت اک بار پھر رسول خداؐ دے گرد مجتمع ہوئی۔
7. جدو‏ں آپ ؑ دا ہتھ ٹُٹ گیا تے پرچم گر گیا تو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ پرچم آپ ؑ دے بائاں ہتھ وچ داں کیونکہ اوہ دنیا تے آخرت وچ میرے علمدار نيں۔
8. جبرائیل نے علی ؑ دے جہاد دی طرف اشارہ کردے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ عرض کیتا کہ ایہ جانفشانی اے، تو آپؐ نے فرمایا: وہ میرے تو‏ں نيں تے وچ انہاں تو‏ں ہاں"، جبرائیل نے عرض کیتا "ماں وی آپ تو‏ں ہاں اے رسول خدا۔

متعلقہ مآخذ

• پیغمبر اسلام
• مدینہ
• غزوہ بدر

حوالے

مآخذ

• قرآن، اردو ترجمہ از سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• آیندی، محمدابراہیم، تاریخ پیامبر اسلام، تجدید نظر و اضافات از: ابوالقاسم گرجی، تہران: انتشارات دانشگاہ تہران، 1378ہجری شمسی۔
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق:ابی الفداء عبداللہ القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیۃ، 1407ہجری قمری۔
• ابن اسحاق، محمد، السیر والمغازی، بہ کوشش سہیل زکار، دمشق، 1398ہجری قمری/1978 عیسوی۔
• ابن حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابۃ، وصي اللہ بن محمد عباس، جامعۃ ام القری، مکۃ المکرمۃ، 1402 ہجری قمری / 1983 عیسوی.
• ابن حبیب، محمد، المحبر، بہ کوشش ایلزہ لیشتن اشنتر، حیدرآباد دکن، 1361ہجری قمری/1942 عیسوی۔
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1968 عیسوی۔
• * ابن شہر اشوب، مشير الدين أبى عبد اللہ محمد بن على، مناقب آل أبى طالب، تصحيح وشرح: لجنۃ من أساتذۃ النجف الاشرف، المكتبۃ الحيدريۃ 1376 ہجری قمری / 1956 عیسوی۔
• ابن ہشام، عبدالملک، السیرۃ النبویۃ، بہ کوشش مصطفیٰ سقا و دیگران، قاہرہ، 1357ہجری قمری/1955 عیسوی۔
• ابوعبید بکری، عبداللہ، معجم ما استعجم، بہ کوشش مصطفیٰ سقا، بیروت، 1403ہجری قمری/1983 عیسوی۔
• اربلی، علی بن عیسی بن ابی الفتح، کشف الغمہ، بیروت: دار الاضواء.
• اصطخری، ابراہیم، مسالک الملکاں، بہ کوشش ذخوبہ، لیدن، 1927عیسوی۔
• بخاری، صحیح البخاری، قاہرہ، 1315ہجری شمسی۔
• بلاذری، احمد، انساب الاشراف، بہ کوشش محمد حمیداللہ، قاہرہ، 1959 عیسوی۔
• قطب الدين الراوندي، أبو الحسين سعيد بن ہبۃ اللہ، الخرائج والجرائح، مؤسسۃ الامام المہدي ؑ، قم، الطبعۃ: الاولى، 1409ہجری قمری۔
• زہری، محمد، المغازی النبویۃ، بہ کوشش سہیل زکار، دمشق، 1401ہجری قمری / 1981ہجری شمسی۔.
• الطبراني، سليمان بن أحمد، المعجم الكبير، تحقيق حمدي عبد المجيد السلفي، مطبعۃ الزہراء الحديثۃ، الموصل، العراق، الطبعۃ الثانيۃ، 1984عیسوی۔
• الطبرسي، احمد بن علي، الاحتجاج، تعليقات: السيد محمد باقر الخرسان، دار النعمان للطباعۃ، النجف الاشرف، 1386 ہجری قمری / 1966عیسوی۔
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصرخسرو، 1383 ہجری شمسی۔
• طبری، عمادالدین، بشارۃ المصطفیٰ لشیعۃ المرتضی، (ترجمہ فارسی: محمد فربودی)، انتشارات نہاوندی، چاپ اول۔ 1387 ہجری شمسی۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری۔
• طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری۔
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، 1363 ہجری شمسی۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تہران، دار الکتب السلامیہ، چاپ سوم. 1367 ہجری شمسی۔
• عروۃ بن زبیر، مغازی رسول اللہ، بہ کوشش محمد مصطفیٰ اعظمی، ریاض، 1404ہجری قمری/1981ہجری شمسی۔
• المفيد، الشيخ محمد بن محمد بن النعمان العكبري البغدادي، الارشاد في معرفۃ حجج اللہ علي العباد، مؤسسۃ ال البيت ؑ لتحقيق التراث، قم سنۃ 1413ہجری قمری۔
• واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966 عیسوی، چاپ افست قاہرہ، بی‌تا۔
• حموی، یاقوت، معجم البلدان.

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی

پچھلا غزوہ: بُحران

رسول اللہؐ دے غزوات غزوہ احد

اگلا غزوہ: حمراء الاسد