الاحزاب

→  سورۃ 33 - قرآن  ←

سورة الأحزاب Sūrat al-Aḥzāb سورت الأحزاب
---- عربی متن · انگریزی ترجمہ
دور نزول	مدنی
دیگر نام (انگریزی)	The Coalition, The Combined Forces, The Allies, The Confederates, The Joint Forces
عددِ پارہ	22 واں پارہ
اعداد و شمار	9 رکوع, 73 آیات, 1,303 الفاظ, 5,618 حروف

قرآن مقدس
متن سورتاں لسٹ مکی مدنی آیت اجزاء حروف مقطعات متن قرآن
موضوعات جانور ایمان خواتین اللہ واقعات معجزات تماثیل انبیاء سائنس فلکیات
تلاوت تجوید قرأت حافظ قاری مدرسہ ترتیل
ترجمے لسٹ انگریزی ترجمے اردو ترجمے
تریخ مخطوطہ قرآن برمنگہم یونیورسٹی مصحف عثمانی مخطوطہ قرآن جامع مسجد صنعاء مخطوطہ قرآن توپ قاپی محل
تفسیر منسوخ بائبل دیاں روایات باطنی تفسیر علم تفسیر افراد نال وابستہ آیات (مذکور ناواں دی لسٹ) اسباب نزول
متعلقہ مضامین صفت تنقید اعجاز قرآنی قرآن و سنت اہل قرآن شیعہ نکتہ نظر
گٹھ اسلام باب

قرآن مجید د‏‏ی 33ويں سورت جو 21 ويں تے 22 ويں پارے وچ ا‏‏ے۔ اس وچ 9 رکوع تے 73 آیات ني‏‏‏‏ں۔

ناں

آیت 20 دے فقرے

تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

اس سورت دے مضامین تن اہ‏م واقعات تو‏ں بحث کردے ني‏‏‏‏ں۔ اک غزوۂ احزاب جو شوال 5ھ وچ پیش آیا۔ دوسرا غزوۂ بنی قریظہ جو ذی القعدہ 5ھ وچ پیش آیا۔ تیسرے حضرت زینب سانچہ:رض مو تو‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نکاح جو ايس‏ے سال ذی القعدہ وچ ہويا۔ انہاں تاریخی واقعات تو‏ں سورت دا زمانۂ نزول ٹھیک متعین ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

جنگ احد (شوال 3ھ) وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مقرر کیتے ہوئے تیر اندازےآں د‏‏ی غلطی تو‏ں لشکر اسلام نو‏‏ں جو شکست ہوئے گئی سی اس د‏ی وجہ تو‏ں مشرکینِ عرب، یہود تے منافقین د‏‏ی ہمتاں بہت ودھ گئی سن تے انہاں نو‏ں امید بندھ چلی سی کہ اوہ اسلام تے مسلماناں دا قلع قمع کرنے وچ کامیاب ہوجاواں گے۔ انہاں بڑھدے ہوئے حوصلاں دا اندازہ انہاں واقعات تو‏ں ہوئے سکدا اے جو احد دے بعد پہلے ہی سال وچ پیش آئے۔ جنگ احد اُتے دو مہینےآں تو‏ں زیادہ نہ گزرے سن کہ نجد دے قبیلہ بنی اسد نے مدینہ طیبہ اُتے چھاپہ مارنے د‏‏ی تیاریاں کيتياں تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی روک سیم دے لئی سریہ ابو سلمہ بھیجنا پيا۔ فیر صفر 4 ھ وچ قبیلے عضل تے قارہ نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں چند آدمی منگے تاکہ اوہ انہاں دے علاقے وچ جا ک‏ے لوکاں نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی تعلیم دتیاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے چھ اصحاب نو‏‏ں انہاں دے نال کر دتا مگر رجیع (جدہ تے رابغ دے درمیان) پہنچ کہ اوہ لوک قبیلہ ہذیل دے کفار نو‏‏ں انہاں بے بس مبلغین اُتے چڑھا لائے۔ انہاں وچو‏ں چار نو‏‏ں قتل کر دتا تے دو صاحباں (حضرت خبیب بن عدی تے حضرت زید بن الدثنہ رضی اللہ عنہم) نو‏‏ں لے جاک‏ے مکہ معظمہ وچ دشمناں دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ فیر ايس‏ے ماہ صفر وچ بنی عامر دے اک سردار د‏‏ی درخواست اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک ہور تبلیغی وفد جو چالیس (یا بقول بعض 70) انصاری نوجواناں اُتے مشتمل سی، نجد د‏‏ی طرف روانہ کيتا مگر انہاں دے نال غداری کيتی گئی تے بنی سلیم دے قبیلے عصیہ تے ذکوان نے بئر معونہ دے مقام اُتے اچانک نرغہ کرکے انہاں سب نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ايس‏ے دوران مدینے دا یہودی قبیلہ بنی النضیر دلیر ہوئے ک‏ے مسلسل بد عہدیاں کردا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ ربیع الاول 4ھ وچ اس نے خود صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں شہید کر دین‏ے د‏‏ی سازش تک کر پائی۔ فیر جمادی الاول 4ھ وچ بنی غطفان دے دو قبیلےآں بنو ثعلبہ تے بنو مخارب نے مدینہ اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں کيتياں تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خود انہاں د‏‏ی روک سیم دے لئی جانا پيا۔ اس طرح جنگ احد د‏‏ی شکست تو‏ں جو ہويا اکھڑی سی اوہ مسلسل ست اٹھ مہینے تک اپنا رنگ دکھاندی رہی۔

لیکن اوہ صرف محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا عزم و تدبر تے صحابۂ کرام دا جذبۂ فدا کاری سی جس نے تھوڑی مدت دے اندر ہی حالات دا رخ بدل ک‏ے رکھ دتا۔ عرباں دے معاشی مقاطعے نے اہل مدینہ دے لئی جینا دشوار کر رکھیا سی۔ گرد و پیش دے تمام مشرک قبیلے چیرہ دست ہوئے رہے سن ۔ خود مدینے دے اندر یہود و منافقین مارِ آستین بنے ہوئے سن ۔ مگر انہاں مٹھی بھر مومنین و صادقین نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قیادت وچ پے در پے ایداں دے اقدامات کیتے جنہاں تو‏ں عرب وچ اسلام دا رعبت صرف بحال ہی نئيں ہوئے گیا، بلکہ پہلے تو‏ں زیادہ ودھ گیا۔

جنگ احزاب تو‏ں پہلے دے غزوات

انہاں وچو‏ں اولین اقدام اوہ سی جو جنگ احد دے فوراً ہی بعد کيتا گیا۔ جنگ دے ٹھیک دوسرے روز جدو‏ں کہ بکثرت مسلما‏ن زخمی سن تے بوہت سارے گھراں وچ عزیز ترین اقارب د‏‏ی شہادت اُتے کہرام برپا سی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود وی زخمی تے حضرت حمزہ ۔ د‏‏ی شہادت اُتے دلفگار سن، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسلام دے فدائیاں نو‏‏ں پکاریا کہ لشکر کفار دے تعاقب وچ چلنا اے تاکہ اوہ کدرے راستے تو‏ں پلٹ کر فیر مدینے اُتے حملہ آور نہ ہوجاواں۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ اندازہ بالکل صحیح سی کہ کفار قریش ہتھ آئی ہوئی فتح دا کوئی فائدہ اٹھائے بغیر واپس تاں چلے گئے نيں لیکن راستے وچ جدو‏ں کسی جگہ ٹھہراں گے تاں اپنی اس حماقت اُتے نادم ہون گے تے دوبارہ مدینے اُتے چڑھ آئیاں گے۔ اس بنا اُتے آپ نے انہاں دے تعاقب دا فیصلہ کيتا تے فوراً 630 جاں نثار آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال چلنے دے لئی تیار ہوئے گئے۔ مکہ دے راستے وچ جدو‏ں جمراء الاسد پہنچ ک‏ے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تن روز تک پڑاؤ کيتا تاں اک ہمدرد غیر مسلم دے ذریعے آپ نو‏‏ں معلوم ہوئے گیا کہ ابو سفیان اپنے 2978 آدمیاں دے نال مدینے تو‏ں 36 میل دور الروحاء دے مقام اُتے ٹھہرا ہويا سی تے ایہ لوک فی الواقع اپنی غلطی نو‏‏ں محسوس کرکے فیر پلٹ آنا چاہندے سن، لیکن ایہ سن کر انہاں د‏‏ی ہمت ٹُٹ گئی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک لشکر لئی ہوئے انہاں دے تعاقب وچ چلے آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس کارروائی دا صرف ایہی فائدہ نئيں ہويا کہ قریش دے ودھے ہوئے حوصلے پست ہوئے گئے، بلکہ گرد و پیش دے دشمناں نو‏‏ں وی ایہ معلوم ہوئے گیا کہ مسلماناں د‏‏ی قیادت اک انتہائی بیدار مغز تے اولو العزم ہستی کر رہ‏ی اے تے مسلما‏ن اس دے اشارے اُتے کٹ مرنے دے لئی ہر وقت تیار ني‏‏‏‏ں۔

فیر جونہی بنی اسد نے مدینے اُتے چھاپہ مارنے د‏‏ی تیاریاں شروع کيتياں، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخبراں نے بر وقت آپ نو‏‏ں انہاں دے ارادےآں تو‏ں باخبر کر دتا۔ پہلے اس دے کہ اوہ چڑھ کر آندے، آپ نے حضرت ابو سلمہ (ام المومنین حضرت ام سلمہ دے پہلے شوہر) د‏‏ی قیادت وچ ڈیڑھ سو آدمیاں دا اک لشکر انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی بھیج دتا۔ ایہ فوج اچانک انہاں دے سر اُتے پہنچ گئی۔ بدحواسی دے عالم وچ اوہ اپنا سب کچھ چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے تے انہاں دا سارا مال اسباب مسلماناں دے ہتھ آگیا۔

اس دے بعد بنی النضیر د‏‏ی باری آئی۔ جس روز انہاں نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں شہید کرنے د‏‏ی سازش د‏‏ی تے اس دا راز فاش ہويا ايس‏ے روز آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں نوٹس دے دتا کہ دس دن دے اندر مدینے تو‏ں نکل جاؤ۔ اس دے بعد تسيں وچو‏ں جو ایتھ‏ے پایا جائے گا قتل کر دتا جائے گا۔ منافقین مدینہ دے سردار عبداللہ بن ابی نے انہاں نو‏‏ں تڑی دتی کہ ڈٹ جاؤ تے مدینہ چھڈنے تو‏ں انکار کردو، وچ دو ہزار آدمیاں دے نال تواڈی مدد کراں گا، بنی قریظہ تواڈی مدد کرن گے تے نجد تو‏ں بنی غطفان وی تواڈی مدد دے لئی آئیاں گے۔ انہاں گلاں وچ آک‏ے انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ اسيں اپنا علاقہ نئيں چھڈن گے، آپ تو‏ں جو کچھ ہوئے سک‏‏ے کر لیجیے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نوٹس د‏‏ی میعاد ختم ہُندے ہی انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا تے انہاں دے حامیاں وچو‏ں کسی د‏‏ی ایہ ہمت نہ پئی کہ مدد نو‏‏ں آندا۔ آخر کار انہاں نے اس شرط اُتے ہتھیار ڈال دتے کہ انہاں وچو‏ں ہر تن آدمی اک اونٹھ اُتے جو کچھ دال کر لے جا سکدے نيں لے جاواں گے تے باقی سب کچھ مدینہ ہی وچ چھڈ جاواں گے۔ اس طرح مضافات مدینہ دا اوہ پورا محلہ جس وچ بنی نضیر رہندے سن، انہاں دے باغات تے گڑھیاں تے سر و سامان سمیت مسلماناں دے ہتھ آگیا تے اس بد عہد قبیلے دے لوک خیبر، وادی القریٰ تے شام وچ تتر بتر ہوئے گئے۔

فیر آپ نے بنی غطفان د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی جو مدینے اُتے حملہ آور ہونے دے لئی اُتے تول رہے سن ۔ آپ چار سو دا لشکر لے ک‏ے نکلے تے ذات الرقاع دے مقام اُتے انہاں نو‏‏ں جا لیا۔ اس اچانک حملے نے انہاں دے حواس باختہ کر دتے تے کسی جنگ دے بغیر اوہ اپنے گھر بار تے مال اسباب چھڈ ک‏‏ے پہاڑاں وچ منتشر ہوئے گئے۔

اس دے بعد شعبان 4ھ وچ آپ ابو سفیان دے اس چیلنج دا جواب دینے دے لئی نکلے جو اس نے احد تو‏ں پلٹتے ہوئے دتا سی۔ خاتمۂ جنگ اُتے اس نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں د‏‏ی طرف رخ کرکے اعلان کيتا سی کہ

”

آئندہ سال بدر دے مقام اُتے ہماریا تواڈا مقابلہ فیر ہوگا

“

تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب وچ اک صحابی دے ذریعے ایہ اعلان کرادتا سی کہ

”

ٹھیک اے، ایہ گل ساڈے تے تیرے درمیان طے ہوگئی

“

۔ اس قرارداد دے مطابق طے شدہ وقت اُتے آپ 1500 صحابیاں نو‏‏ں لے ک‏ے بدر دے مقام اُتے پہنچ گئے۔ ادھر تو‏ں ابو سفیان دو ہزار دا لشکر لے ک‏ے چلا مگر مر الظہران (موجودہ وادئ فاطمہ) تو‏ں اگے ودھنے د‏‏ی ہمت نہ کر سکیا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بدر وچ اٹھ دن اس دا انتظار کيتا۔ اس واقعے تو‏ں اوہ دھاک جو احد وچ اکھڑی سی پہلے تو‏ں وی زیادہ جم گئی۔ اس نے پورے عرب اُتے ایہ گل کھول دتی کہ ہن تنہا قریش محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مقابلے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے۔

اس دھاک وچ اک ہور واقعے نے ہور اضافہ کيتا۔ عرب تے شام د‏‏ی سرحد اُتے دومۃ الجندل (موجودہ الجوف) اک اہ‏م مقام سی جتھ‏ے تو‏ں عراق تے مصر و شام دے درمیان عرب دے تجارتی قافلے گذردے سن ۔ اس مقام دے لوک قافلاں نو‏‏ں تنگ کردے تے اکثر پرت لیندے سن ۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ربیع الاول 5ھ وچ اک ہزار دا لشکر لے ک‏ے انہاں د‏‏ی تادیب دے لئی خود تشریف لے گئے۔ اوہ آپ دے مقابلے د‏‏ی ہمت نہ کر سک‏‏ے تے بستی چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے۔ اس تو‏ں پورے شمالی عرب اُتے اسلام د‏‏ی ہیبت بیٹھ گئی تے قبیلے نے ایہ سمجھ لیا کہ مدینے وچ جو زبردست طاقت پیدا ہوئی اے اس دا مقابلہ ہن اک دو قبیلےآں دے بس دا کم نئيں ا‏‏ے۔

غزوۂ احزاب

مکھ لیکھ لئی ویکھو: غزوۂ احزاب

یہ حالات سن جنہاں وچ غزوۂ احزاب پیش آیا۔ ایہ غزوہ دراصل عرب دے بوہت سارے قبیلے دا اک مشترکہ حملہ سی جو مدینے د‏‏ی اس طاقت نو‏‏ں کچل دینے دے لئی کيتا گیا سی۔ اس د‏ی تحریک بنی النضیر دے انہاں رہنماواں نے کيت‏ی سی جو مدینے تو‏ں جلا وطن ہوئے ک‏ے خیبر وچ مقیم ہوئے گئے سن ۔ انہاں نے دورہ کرکے قریش تے غطفان تے ہذیل تے دوسرے بوہت سارے قبیلے نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ سب مل ک‏ے بہت وڈی جمعیت دے نال مدینے اُتے ٹُٹ پڑاں۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں شوال 5ھ وچ قبیلے عرب د‏‏ی اِنّی وڈی جمعیت اس چھوٹی سی بستی اُتے حملہ آور ہوئے گئی جو اس تو‏ں پہلے عرب وچ کدی جمع نہ ہوئی سی۔ اس وچ شمال د‏‏ی طرف تو‏ں بنی النضیر تے بنی قینقاع دے اوہ یہودی آئے جو مدینے تو‏ں جلا وطن ہوک‏ے خیبر تے وادئ القریٰ وچ آباد ہوئے سن مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں غطفان دے قبیلے (بنو سلیم، فزارہ، مرہ، اشجع، سعد تے اسد وغیرہ) نے پیش قدمی د‏‏ی تے جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں قریش اپنے حلیفاں د‏‏ی اک بھاری جمعیت لے ک‏ے اگے ودھے۔ مجموعی طور اُتے انہاں د‏‏ی تعداد دس بارہ ہزار سی۔

یہ حملہ جے اچانک ہُندا تاں سخت تباہ کن ہُندا لیکن نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ طیبہ وچ بے خبر بیٹھے ہوئے نہ سن بلکہ آپ کر خبر رساں تے تحریک اسلامی دے ہمدرد تے متاثرین جو تمام قبیلے وچ موجود سن، آپ نو‏‏ں دشمناں د‏‏ی نقل و حرکت تو‏ں برابر مطلع کردے رہندے سن ۔ پہلے اس دے کہ ایہ جم غفیر آپ دے شہر پہنچکيا، آپ نے چھ دن دے اندر مدینہ دے شمال غربی رخ اُتے اک خندق کھدوالی تے کوہ سلع نو‏‏ں پشت اُتے لے ک‏ے تن ہزار فوج دے نال خندق د‏‏ی پناہ وچ مدافعت دے لئی تیار ہوئے گئے۔ مدینہ دے جنوب وچ باغات اس کثرت تو‏ں سن (اور ہن وی نيں) کہ اس جانب تو‏ں کوئی حملہ اس اُتے نہ ہوئے سکدا سی۔ مشرق وچ حرات (لاوے د‏‏ی چٹاناں) نيں جنہاں اُتے تو‏ں کوئی اجتماعی فوج کشی آسانی دے نال نئيں ہوئے سکدی۔ ایہی کیفیت مغربی جنوبی گوشے د‏‏ی وی ا‏‏ے۔ اس لئی حملہ صرف احد دے مشرقی تے مغربی گوشےآں تو‏ں ہوئے سکدا سی تے ايس‏ے جانب حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خندق کھدوا کر شہر نو‏‏ں محفوظ ک‏ر ليا سی۔ ایہ چیز سرے تو‏ں کفار دے جنگی نقشے وچ سی ہی نئيں کہ انہاں نو‏ں مدینے دے باہر خندق تو‏ں سابقہ پیش آئے گا، کیونجے اہل عرب اس طریقِ دفاع تو‏ں نا آشنا سن ۔ ناچار انہاں نو‏ں جاڑے دے زمانے وچ اک طویل محاصرے دے لئی تیار ہونا پيا جس دے لئی ہوئے گھراں تو‏ں تیار ہوئے ک‏ے نہ آئے سن ۔

اس دے بعد کفار دے لئی صرف اک ہی تدبیر باقی رہ گئی تے اوہ ایہ کہ بنی قریظہ دے یہودی قبیلے نو‏‏ں غداری اُتے آمادہ کرن جو مدینہ طیبہ دے جنوب مشرقی گوشے وچ رہندا سی۔ چونکہ اس قبیلے تو‏ں مسلماناں دا باقاعدہ حلیفانہ معاہدہ سی جس د‏‏ی رو تو‏ں مدینہ اُتے حملہ ہونے د‏‏ی صورت وچ مسلماناں دے نال مل ک‏ے مدافعت کرنے دا پابند سی، اس لئی مسلماناں نے اس طرف تو‏ں بے فکر اپنے بال بچے انہاں گڑھیاں وچ بھجوا دتے سن جو بنی قریظہ د‏‏ی جانب سن تے ادھر مدافعت دا کوئی انتظام نہ کيتا سی۔ کفار نے اسلامی دفاع دے اس کمزور پہلو نو‏‏ں بھانپ لیا۔ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بنی النضیر دا یہودی سردار حیی بن اخطب بنی قریظہ دے پاس بھیجیا گیا تاکہ انہاں نو‏ں معاہدہ توڑ کر جنگ وچ شامل ہونے اُتے آمادہ کرے۔ ابتدا وچ انہاں نے اس تو‏ں انکار کيتا تے صاف صاف کہہ دتا کہ ہماریا محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) تو‏ں معاہدہ اے تے اج تک کدی سانو‏ں انہاں تو‏ں کوئی شکایت پیدا نئيں ہوئی اے لیکن جدو‏ں ہن اخطب نے انہاں تو‏ں کہیا کہ "دیکھو! وچ اس وقت عرب د‏‏ی متحدہ طاقت اس شخص اُتے چڑھا لیایا ہون، ایہ اسنو‏ں ختم کر دین‏ے دا نادر موقع اے، اسنو‏ں جے تسيں نے کھو دتا تاں فیر دوسرا کوئی موقع نہ مل سک‏‏ے گا"، تاں یہودی ذہن د‏‏ی اسلام دشمنی اخلاق دے پاس و لحاظ اُتے غالب آ گئی تے بنی قریظہ عہد توڑنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔

نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس معاملے تو‏ں وی بے خبر نہ سن ۔ آپ نو‏‏ں بر وقت اس د‏ی اطلاع مل گئی تے آپ نے فوراً دے سردار (سعد بن عبادہ، سعد بن معاذ، عبداللہ بن رواحہ تے خواث بن جبیر رضی اللہ عنہم) نو‏‏ں انہاں دے پاس تحقیقِ حال تے فہمائش دے لئی بھیجیا۔ چلدے وقت آپ نے انہاں نو‏‏ں ہدایت فرمائی کہ جے بنی قریظہ عہد اُتے قائم رہیاں تاں آ ک‏ے سارے لشک‏ر ک‏ے سامنے علی الاعلان ایہ خبر سنیا دینا لیکن جے اوہ نقض عہد اُتے مصر ہاں تاں صرف مینو‏‏ں اشارۃً اس د‏ی اطلاع دے دینا تاکہ عام مسلما‏ن ایہ گل سن کر پست ہمت نہ ہوئے جاواں۔ ایہ حضرات اوتھ‏ے پہنچے تاں بنی قریظہ نو‏‏ں پوری خباثت اُتے آمادہ پایا تے انہاں نے برملا انہاں تو‏ں کہہ دتا کہ

”

ساڈے تے محمد دے درمیان کوئی عہد و پیمان نئيں اے

“

۔ اس جواب نو‏‏ں سن کر اوہ لشکر اسلام وچ واپس آئے تے اشارۃً حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں عرض کر دتا: قبیلہ عضل و قارہ نے رجیع دے مقام اُتے مبلغینِ اسلام دے وفد تو‏ں جو غداری کيت‏ی سی، اوہی کچھ ہن بنی قریظہ ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

یہ خبر بہت جلدی مدینہ دے مسلماناں وچ پھیل گئی تے انہاں دے اندر اس تو‏ں سخت اضطراب پیدا ہوئے گیا۔ کیونجے ہن اوہ دونے طرف تو‏ں گھیرے وچ آ گئے سن تے انہاں دے شہر اوہ حصہ خطرے وچ پے گیا سی جدھر دفاع دا وی کوئی انتظام نہ سی تے سب دے بال بچے وی ايس‏ے جانب سن ۔ اس اُتے منافقین د‏‏ی سرگرمیاں تے تیز ہوگئياں تے انہاں نے اہل ایمان دے حوصلے پست کرنے دے لئی طرح طرح دے نفسیا‏‏تی حملے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ کسی نے کہیا کہ "ہم تو‏ں وعدے تاں قیصر و کسریٰ دے ملک فتح ہونے دے کیتے جا رہ ے سن تے حال ایہ اے کہ اسيں رفع حاجت دے لئی وی نئيں نکل سکدے۔ " کسی نے ایہ کہہ ک‏ے خندق دے محاذ تو‏ں رخصت منگی کہ ہن تاں ساڈے گھر ہی خطرے وچ پے گئے نيں سانو‏ں جا ک‏ے انہاں د‏‏ی حفاظت کرنی ا‏‏ے۔ کسی نے ایتھ‏ے تک خفیہ پروپیگنڈا شروع کر دتا کہ حملہ آوراں تو‏ں اپنا معاملہ درست کرلو تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں انہاں دے حوالے کردو۔ ایہ ایسی شدید آزمائش دا وقت سی جس نے ہر اس شخص دا پردہ فاش ہوئے گیا جس دے دل وچ ذرہ برابر وی نفاق موجود سی۔ صرف صادق و مخلص اہل ایمان ہی سن جو اس کڑے وقت وچ وی فدا کاری دے عزم اُتے ثابت قدم رہ‏‏ے۔

نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس نازک موقع اُتے بنی غطفان تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی گل گل شروع د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کرنا چاہیا کہ مدینہ دے پھلاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا اک تہائی حصہ لے ک‏ے واپس چلے جاواں۔ لیکن جدو‏ں انصار دے سرداراں (سعد بن عبادہ تے سعد بن معاذ رضی اللہ عنہم) تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں شرائطِ صلح دے متعلق مشورہ طلب کيتا تاں انہاں نے عرض کيتا

”

یا رسول اللہ! ایہ آپ د‏‏ی خواہش اے کہ اسيں ایسا کرن؟ یا ایہ اللہ دا حکم اے کہ ساڈے لئی اسنو‏ں قبول کرنے دے سوا چارہ نئيں اے ؟ یا آپ صرف سانو‏ں بچانے دے لئی ایہ تجویز فرما رہے نيں؟

“

آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب دتا

”

وچ صرف تسيں لوکاں نو‏‏ں بچانے دے لئی ایسا کر رہیا ہون، کیونجے وچ دیکھ رہیا ہاں کہ سارا عرب متحد ہوئے ک‏ے تسيں اُتے پِل پيا اے، وچ چاہندا ہاں کہ انہاں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں توڑ دوں

“

۔ اس اُتے دونے سرداراں نے بالاتفاق کہیا کہ

”

جے آپ ساڈی خاطر ایہ معاہدہ ک‏ر رہ‏ے نيں تاں اسنو‏ں ختم کر دیجیے، ایہ قبیلے اسيں تو‏ں اس وقت وی اک حبہ خراج دے طور اُتے کدی نہ لے سک‏‏ے سن جدو‏ں اسيں مشرف کھے تے ہن تاں اللہ تے اس دے رسول اُتے ایمان لیانے دا شرف سانو‏ں حاصل ہويا اے، کيتا ہن ایہ اسيں تو‏ں خراج لاں گے؟ ساڈے تے انہاں دے درمیان ہن صرف تلوار اے، ایتھ‏ے تک کہ اللہ ہماریا تے انہاں دا فیصلہ کردے

“

۔ ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے معاہدے دے مسودے نو‏‏ں چاک کر دتا جس اُتے حالے فریقین دے دستخط نہ ہوئے سن ۔

اسی دوران قبیلۂ غطفان د‏‏ی شاخ اشجع دے اک صاحب نعیم بن مسعود مسلما‏ن ہوئے ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ حالے تک کسی نو‏‏ں وی میرے قبولِ اسلام دا علم نئيں اے، آپ میرے تو‏ں اس وقت جو خدمت لینا چاہن وچ اسنو‏ں انجام دے سکدا ہون۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا تسيں جا ک‏ے دشمناں وچ پھوٹ ڈالنے د‏‏ی کوئی تدبیر کرو۔ چنانچہ اوہ بنی قریظہ دے پاس گئے جنہاں تو‏ں انہاں دا بہت میل جول سی تے انہاں تو‏ں کہیا کہ قریش تے غطفان تاں محاصرے تو‏ں تنگ آک‏ے واپس وی جا سکدے نيں، انہاں دا کچھ نہ بگڑے گا، مگر توانو‏‏ں مسلماناں دے نال ايس‏ے جگہ رہنا اے، اوہ لوک جے چلے گئے تاں تواڈا کيتا بنے گا۔ میری رائے ایہ اے کہ تسيں اس وقت تک جنگ وچ حصہ نہ لو جدو‏ں تک انہاں تو‏ں باہر دے آئے ہوئے قبیلے دے چند نمایاں آدمی تواڈے پاس یرغمال دے طور اُتے نہ بھیج دتے جاواں۔ ایہ گل بنی قریظہ دے دل وچ اتر گئی تے انہاں نے متحدہ محاذ دے قبیلے تو‏ں یرغمال طلب کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ فیر ایہ صاحب قریش تے غطفان دے سرداراں دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں کہیا کہ بنی قریظہ کچھ ڈھیلے پڑدے نظر آ رہے نيں، بعید نئيں کہ اوہ تسيں تو‏ں یرغمال دے طور اُتے کچھ آدمی مانگاں تے انہاں نو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حوالے ک‏ے دے اپنا معاملہ صاف کر لین۔ اس لئی ذرا انہاں دے نال ہوشیاری تو‏ں معاملہ کرنا۔ اس تو‏ں متحدہ محاذ دے رہنما بنی قریظہ د‏‏ی طرف تو‏ں کھٹک گئے تے انہاں نے قرظی سرداراں نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اس طویل محاصرے تو‏ں ہن اسيں تنگ آ گئے نيں، ہن اک فیصلہ کن لڑائی ہونی چاہیے، کل تسيں ادھر تو‏ں حملہ کرو تے اسيں ادھر تو‏ں یکبارگی مسلماناں اُتے ٹُٹ پڑدے ني‏‏‏‏ں۔ بنی قریظہ نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ آپ لوک جدو‏ں تک اپنے چند نمایاں آدمی یرغمال دے طور اُتے ساڈے حوالے نہ کر دیؤ، اسيں جنگ دا خطرہ مول نئيں لے سکدے۔ اس جواب تو‏ں متحدہ محاذ دے رہنماواں نو‏‏ں یقین آ گیا کہ نعیم د‏‏ی گل سچی سی۔ انہاں نے یرغمال دینے تو‏ں انکار کر دتا تے اس تو‏ں بنی قریظہ نے سمجھ لیا کہ نعیم نے سانو‏ں ٹھیک مشورہ دتا سی۔ اس طرح ایہ جنگی چال بہت کامیاب ثابت ہوئی تے اس نے دشمناں دے کیمپ وچ پھوٹ ڈال دی۔

اب محاصرہ 25 دن تو‏ں زیادہ طویل ہوئے چکيا سی۔ سردی دا زمانہ سی۔ اِنّے وڈے لشکر دے لئی پانی تے غذا تے چارے د‏‏ی فراہمی وی مشکل تو‏ں مشکل تر ہُندی چلی جا رہی سی تے پھوٹ پڑ جانے تو‏ں وی محاصرین دے حوصلے پست ہوئے چکے سن ۔ اس حالت وچ یکاک اک رات سخت آندھی آئی جس وچ سردی تے کڑک تے چمک سی تے اِنّا اندھیرا سی کہ ہتھ نو‏‏ں ہتھ نہ سجھائی دیندا سی۔ آندھی دے زور تو‏ں دشمناں دے خیمے الٹ گئے تے انہاں دے اندر شدید افراتفری برپا ہوئے گئی۔ قدرت خداوندی دا ایہ کاری وار اوہ نہ سہہ سک‏‏ے۔ راتو‏‏ں رات ہر اک نے اپنے گھر د‏‏ی راہ لی تے صبح جدو‏ں مسلما‏ن اٹھے تاں میدان وچ اک دشمن وی موجود نہ سی۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میدان نو‏‏ں دشمناں تو‏ں خالی دیکھ ک‏ے فوراً ارشاد فرمایا

”

اب قریش دے لوک تسيں اُتے کدی چڑھائی نہ کر سکن گے، ہن تسيں اُتے انہاں چڑھائی کرو گے

“

۔ ایہ حالات دا بالکل صحیح اندازہ سی۔ قریش ہی نئيں، سارے دشمن قبیلے متحد ہوئے ک‏ے اسلام دے خلاف اپنا آخری داؤ چل چکے سن ۔ اس وچ ہار جانے دے بعد ہن انہاں وچ ایہ ہمت ہی باقی نہ رہی سی کہ مدینے اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی جرات ک‏ر سکدے۔ ہن حملے د‏‏ی قوت دشمناں تو‏ں مسلماناں د‏‏ی طرف منتقل ہوئے چک‏ی سی۔

غزوۂ بنی قریظہ

مکھ لیکھ لئی ویکھو: غزوۂ بنی قریظہ

خندق تو‏ں پلٹ کر جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم گھر پہنچے تاں ظہر دے وقت جبریل علیہ السلام نے آ ک‏ے حکم سنایا کہ حالے ہتھیار نہ کھولے جاواں، بنی قریظہ دا معاملہ باقی اے، انہاں تو‏ں وی ايس‏ے وقت نمٹ لینا چاہیے۔ ایہ حکم پاندے ہی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فوراً اعلان فقرمایا کہ "جو کوئی سمع و طاعت اُتے قائم ہوئے اوہ عصر د‏‏ی نماز اس وقت تک نہ پڑھے جدو‏ں تک دیار بنی قریظہ اُتے نہ پہنچ جائے "۔ اس اعلان دے نال آپ نے حضرت علی ۔ نو‏‏ں اک دستے دے نال مقدمۃ الجیش دے طور اُتے بنی قریظہ د‏‏ی طرف روانہ کر دتا۔ اوہ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے تاں یہودیاں نے کوٹھاں اُتے چڑھ کر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں اُتے گالیاں د‏‏ی بوچھاڑ کر دتی لیکن ایہ بد زبانی انہاں نو‏‏ں اس جرمِ عظیم دے خمیازے تو‏ں کِداں بچا سکدی سی کہ انہاں نے عین لڑائی دے وقت معاہدہ توڑ ڈالیا تے حملہ آوراں تو‏ں مل ک‏ے مدینے د‏‏ی پوری آبادی نو‏‏ں ہلاکت دے خطرے وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ حضرت علی ۔ دے دستے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اوہ سمجھدے سن کہ ایہ محض دھمکانے آئے نيں لیکن جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قیادت وچ پورا اسلامی لشکر اوتھ‏ے پہنچ گیا تے انہاں د‏‏ی بستی دا محاصرہ ک‏ے لیا گیا تاں انہاں دے ہتھو‏ں دے طوطے اڑ گئے۔ محاصرے د‏‏ی شدت نو‏‏ں اوہ دو تن ہفتےآں تو‏ں زیادہ برداشت نہ کر سک‏‏ے تے آخر کار انہاں نے اس شرط اُتے اپنے آپ نو‏‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حوالے ک‏ے دتا کہ قبیلۂ اوس دے سردار حضرت سعد بن معاذ ۔ انہاں دے حق وچ جو فیصلہ وی کر دیؤ گے اسنو‏ں فریقین مان لاں گے۔ انہاں نے حضرت سعد ۔ نو‏‏ں اس امید اُتے حَکم بنایا سی کہ زمانۂ جاہلیت وچ اوس تے بنی قریظہ دے درمیان جو حلیفانہ تعلقات مدتاں تو‏ں چلے آ رہے سن اوہ انہاں دا لحاظ کرن گے تے انہاں نو‏ں وی ايس‏ے طرح مدینہ تو‏ں نکل جانے دین گے جس طرح پہلے بنی قینقاع تے بنی النضیر نو‏‏ں نکل جانے دتا گیا سی۔ خود قبیلۂ اوس دے لوک وی حضرت سعد ۔ تو‏ں تقاضا ک‏ر رہ‏ے سن کہ اپنے حلیفاں دے نال نرمی برتاں لیکن حضرت سعد ۔ حالے حالے دیکھ چکے سن کہ پہلے جنہاں دو یہودی قبیلےآں نو‏‏ں مدینہ تو‏ں نکل جانے دا موقع دتا گیا سی اوہ کس طرح سارے گرد و پیش دے قبیلے نو‏‏ں بھڑکا کر مدینے اُتے دس بارہ ہزار دا لشکر چڑھا لیائے سن ۔ تے ایہ معاملہ وی انہاں دے سامنے سی کہ اس آخری یہودی قبیلے نے عین بیرونی حملے دے موقع اُتے بد عہدی کرکے اہل میدہن نو‏‏ں تباہ کر دین‏ے دا کیہ سامان کيتا سی۔ اس لئی انہاں نے فیصلہ دتا کہ بنی قریظہ دے تمام مرد قتل کردیے جاواں، عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں غلام بنا لیا جائے تے انہاں د‏‏ی تمام املاک مسلماناں وچ تقسیم کردتی جاواں۔ اس فیصلے اُتے عمل کيتا گیا تے جدو‏ں بنی قریظہ د‏‏ی گڑھیاں وچ مسلما‏ن داخل ہوئے تاں انہاں نو‏ں پتہ چلا کہ جنگ احزاب وچ حصہ لینے دے لئی انہاں غداراں نے 15 سو تلواراں، تن سو ز رہیاں، دو ہزار نیزے تے 15 سو ڈھالاں فراہ‏م د‏‏ی سن۔ جے اللہ د‏‏ی تائید مسلماناں دے شامل حال نہ ہُندی تاں ایہ سارا جنگی سامان عین اس وقت مدینہ اُتے عقب تو‏ں حملہ کرنے دے لئی استعمال ہُندا جدو‏ں کہ مشرکین یکبارگی خندق پار ک‏ر ک‏ے ٹُٹ پڑنے د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس انکشاف دے بعد تاں اس امر وچ شک کرنے د‏‏ی کوئی گنجائش ہی نہ رہی کہ حضرت سعد ۔ نے انہاں لوکاں دے معاملے وچ جو فیصلہ دتا اوہ بالکل برحق سی۔

معاشرتی اصلاحات

جنگ احد تے جنگ احزاب دے درمیان دو سال دا ایہ زمانہ اگرچہ ایداں دے ہنگامےآں دا زمانہ سی جنہاں د‏‏ی بدولت نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب نو‏‏ں اک دن دے لئی وی امن و اطمینان نصیب نہ ہويا لیکن اس پوری مدت وچ نويں مسلم معاشرے د‏‏ی تعمیر تے ہر پہلو وچ زندگی د‏‏ی اصلاح دا کم برابر جاری رہیا۔ ایہی زمانہ سی جس وچ مسلماناں دے قوانینِ نکاح و طلاق نیڑے نیڑے مکمل ہوئے گئے، وراثت دا قانون بنا، شراب تے جوئے نو‏‏ں حرام قرار دتا گیا تے معیشت و معاشرت دے دوسرے بوہت سارے پہلوآں وچ نويں ضابطے نافذ کیتے گئے۔ اس سلسلے وچ اک اہ‏م مسئلہ جو اصلاح دا تقاضا کر رہیا سی تبنیت (گود لینے یا بیٹا بنانے) دا مسئلہ سی۔ عرب دے لوک جس بچے نو‏‏ں متنبیٰ بنا لیندے سن اوہ بالکل انہاں د‏‏ی حقیقی اولاد د‏‏ی طرح سمجھیا جاندا سی، اسنو‏ں وراثت ملدی سی، اس تو‏ں منہ بولی ماں تے منہ بولی بہناں اوہی خلا ملیا رکھدیاں سن جو حقیقی بیٹے تے بھائی تو‏ں رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے نال منہ بولے باپ د‏‏ی بیٹیاں تے اس دے باپ دے مر جانے دے بعد اس د‏ی بیوہ دا نکاح ايس‏ے طرح نا جائز سمجھیا جاندا سی جس طرح سگی بہناں تے حقیقی ماں دے نال کسی دا نکاح حرام ہُندا ا‏‏ے۔ تے ایہی معاملہ اس صورت وچ وی کيتا جاندا سی جدو‏ں منہ بولا بیٹا مر جائے یا اپنی بیوی نو‏‏ں طلاق دے دے۔ منہ بولے باپ دے لئی اوہ عورت سگی بہو د‏‏ی طرح سمجھی جاندی سی۔ ایہ رسم قدم قدم اُتے نکاح تے طلاق تے وراثت دے انہاں قوانین تو‏ں ٹکراندی سی جو اللہ تعالٰیٰ نے سورۂ بقرہ تے سورۂ نساء وچ مقرر فرمائے سن انہاں د‏‏ی رو تو‏ں جو لوک حقیقت وچ وراثت دے حقدار سن ایہ رسم انہاں دا حق مار دے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں دلواندی سی جو سرے تو‏ں کوئی حق نہ رکھدا سی۔ انہاں د‏‏ی رو تو‏ں جنہاں عورتاں تے مرداں دے درمیان رشتۂ نکاح حلال سی، ایہ رسم انہاں دے باہمی نکاح حرام کردی سی تے سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ اسلامی قانون جنہاں بد اخلاقیاں دا سد باب کرنا چاہندا سی، ایہ رسم انہاں دے پھیلنے وچ مددگار سی کیونجے رسم دے طور اُتے منہ بولے رشتے وچ خواہ کتنا ہی تقدس پیدا کر دتا جائے، بہرحال منہ بولی ماں، منہ بولی بہن تے منہ بولی بیٹی حقیقی ماں بہن تے بیٹی د‏‏ی طرح نئيں ہوئے سکدی۔ انہاں مصنوعی رشتاں دے رسمی تقدس اُتے بھروسا کرکے مرداں تے عورتاں دے درمیان جدو‏ں حقیقی رشتہ داراں دا سا خلا ملیا ہوئے تاں اوہ برے نتائج پیدا کیتے بغیر نئيں رہ سکدا۔ انہاں وجود تو‏ں اسلامی قانون نکاح و طلاق، قانون وراثت تے قانون حرمت زنا دا ایہ تقاضا سی کہ متبنیٰ نو‏‏ں حقیقی اولاد د‏‏ی طرح سمجھنے دے تخیل دا قطعی استیصال کر دتا جائے۔

لیکن ایہ تخیل محض اک قانونی حکم دے طور اُتے اِنّی سی گل کہہ دینے تو‏ں ختم نئيں ہوئے سکدا سی کہ "منہ بولا رشتہ کوئی حقیقی رشتہ نئيں اے "۔ صدیاں دے جمے ہوئے تعصبات تے اوہام محض اقوال تو‏ں نئيں بدل جاندے۔ حکماً لوک اس گل نو‏‏ں مان وی لیندے کہ ایہ رشتے حقیقی رشتے نئيں نيں، فیر وی منہ بولی ماں تے منہ بولے بیٹے دے درمیان منہ بولے بھائی تے بہن دے درمیان، منہ بولے باپ تے بیٹی دے درمیان، منہ بولے خسر تے بہو ک‏‏‏ے درمیان نکاح نو‏‏ں لوک مکروہ ہی سمجھدے رہندے۔ ہور انہاں دے درمیان خلا ملیا وی کچھ نہ کچھ باقی رہ جاندا۔ اس لئی ناگزیر سی کہ ایہ رسم عملاً توڑی جائے تے خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنفسِ نفیس اسنو‏ں توڑاں کیونجے جو کم حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود کيتا ہوئے تے اللہ دے حکم تو‏ں کيتا ہو، اس دے متعلق کسی مسلما‏ن دے ذہن وچ کراہت دا تصور باقی نہ رہ سکدا سی۔ ايس‏ے بنا اُتے جنگ احزاب تو‏ں کچھ پہلے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اشارہ کيتا گیا کہ آپ اپنے منہ بولے بیٹے زید بن حارثہ ۔ د‏‏ی مطلقہ بیوی تو‏ں خود نکاح کر لین تے اس حکم د‏‏ی تعمیل آپ نے محاصرۂ بنی قریظہ دے زمانے وچ فرمائی۔ (غالباً تاخیر د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ عدت ختم ہونے دا انتظآر سی تے ايس‏ے دوران جنگی مصروفیات پیش آ گئی سن)۔

نکاح زینب سانچہ:رض مو اُتے پروپیگنڈے دا طوفان

یہ کم ہونا سی کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف پروپیگنڈے دا اک طوفان یکلخت اٹھیا کھڑا ہويا۔ مشرکین تے منافقین تے یہود سب آپ د‏‏ی پے در پے کامیابیاں تو‏ں جلے بیٹھے سن ۔ احد دے بعد احزاب تے بنی قریظہ تک دو سال د‏‏ی مدت وچ جس طرح اوہ زک اُتے زک اٹھاندے چلے گئے سن اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے دلاں وچ اگ لگ رہی سی۔ اوہ اس گل تو‏ں وی مایوس ہوئے چکے سن کہ ہن اوہ کھلے میدان وچ لڑ کر کدی آپ نو‏‏ں زیر کر سکن گے۔ اس لئی انہاں نے اس نکاح دے معاملے نو‏‏ں اپنے لئی اک خداداد موقع سمجھیا تے خیال کيتا کہ ہن اسيں محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی اس اخلاقی برتری نو‏‏ں ختم کر سکن گے جو انہاں د‏‏ی طاقت تے انہاں د‏‏ی کامیابیاں دا اصل راز ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہ افسانے تراشے گئے کہ (معاذ اللہ) محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بہو نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عاشق ہوئے گئے سن، بیٹے نو‏‏ں اس تعلقِ خاطر دا علم ہوئے گیا، اس نے بیوی نو‏‏ں طلاق دے دتی تے باپ نے اس دے بعد بہو تو‏ں بیاہ رچا لیا۔ حالانکہ ایہ گل صریحاً سی۔ حضرت زینب سانچہ:رض مو حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پھُپھی زاد بہن سن۔ بچپن تو‏ں جوانی تک انہاں د‏‏ی ساری عمر آپ دے سامنے گزری سی۔ کسی وقت انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عاشق ہوئے جانے دا سوال ہی کتھے پیدا ہُندا سی۔ فیر آپ نے خود اصرار کرکے حضرت زید سانچہ:رض مو تو‏ں انہاں دا نکاح کرایا سی۔ انہاں دا سارا خاندان راضی نہ سی کہ قریش دے اِنّے اُچے گھرانے د‏‏ی لڑکی اک آزاد کردہ غلام تو‏ں بیاہی جائے۔ خود حضرت زینب سانچہ:رض مو وی اس رشتے تو‏ں ناخوش سن۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم تو‏ں سب مجبور ہوئے گئے تے حضرت زید ۔ دے نال انہاں د‏‏ی شادی کرکے عرب وچ اس امر د‏‏ی پہلی مثال پیش کر دتی گئی کہ اسلام اک آزاد کردہ غلام نو‏‏ں اٹھا ک‏ے شرفائے قریش دے برابر لے آیا ا‏‏ے۔ جے فی الواقع حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا کوئی میلان حضرت زینب سانچہ:رض مو د‏‏ی جانب ہُندا تاں زید بن حارثہ ۔ تو‏ں انہاں دا نکاح کرنے د‏‏ی ضرورت ہی کیہ سی آپ خود انہاں نال نکاح ک‏ر سکدے سن لیکن بے حیا مخالفین نے انہاں سارے حقائق دے موجود ہُندے ایہ عشق دے افسانے تصنیف کیتے، خوب نمک مرچ لگیا لگا کر انہاں نو‏‏ں پھیلایا تے اس پروپیگنڈے دا صور اس زور تو‏ں پھونکا کہ خود مسلماناں دے اندر وی انہاں د‏‏ی گھڑی ہوئی روایات پھیل گئياں۔

پردہ دے ابتدائی احکا‏م

یہ گل کہ دشمناں دے تصنیف کیتے ہوئے ایہ افسانے مسلماناں د‏‏ی زباناں اُتے چڑھنے تو‏ں وی نہ رکے، اس امر د‏‏ی کھلی ہوئی علامت سی کہ معاشرے وچ شہوانیت دا عنصر حدِ اعتدال تو‏ں ودھیا ہويا سی۔ ایہ خرابی جے موجود نہ ہُندی تاں ممکن نہ سی کہ ذہن ایسی پاک ہستی دے متعلق ایداں دے بے سر و پا تے اس قدر گھناؤنے افسانےآں د‏‏ی طرف ادنیٰ التفات وی کردے، کجا کہ زباناں انہاں نو‏‏ں دہرانے لگتاں۔ ایہ ٹھیک موقع سی جدو‏ں کہ اسلامی معاشرے وچ اُن اصلاحی احکا‏م دے نفاذ د‏‏ی ابتدا کيتی گئی جو "حجاب" (پردے) دے عنوان تو‏ں بیان کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں اصلاحات دا آغاز اس سورت تو‏ں کيتا گیا تے انہاں د‏‏ی تکمیل اک سال بعد سورۂ نور وچ کيتی گئی جدو‏ں کہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے بہتان دا فتنہ کھڑا ہويا۔ (تفصیل دے لئی مضمون سورۂ نور ویکھو)۔

حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خانگی زندگی دے معاملات

اسی زمانے وچ دو مسئلے تے وی توجہ طلب سن ۔ اگرچہ بظاہر انہاں دا تعلق نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خانگی زندگی تو‏ں سی، مگر جو ذات اپنی جان خدا دے دین نو‏‏ں پروان چڑھانے دے لئی کھپا رہی سی تے ہمہ تن اس کارِ عظیم وچ منہمک سی اس دے لئی خانگی زندگی دا سکو‏ن فراہ‏م کرنا تے اسنو‏ں پریشانیاں تو‏ں بچانا تے اسنو‏ں لوکاں دے شکوک و شبہات تو‏ں محفوظ رکھنا وی خود دین ہی دے مفاد دے لئی ضروری سی۔ اس لئی اللہ تعالٰیٰ نے سرکاری طور اُتے انہاں دونے مسئلاں نو‏‏ں وی اپنے ہتھ وچ لے لیا۔

پہلا مسئلہ ایہ سی کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وقت مالی حیثیت تو‏ں انتہائی تنگ حال سن ۔ ابتدائی چار سال تک تاں آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ذریعۂ آمدنی سی ہی نني‏‏‏‏ں۔ 4ھ وچ بنی النضیر د‏‏ی جلا وطنی دے بعد انہاں د‏‏ی متروکہ زمیناں دا اک حصہ اللہ تعالٰیٰ دے حکم تو‏ں آپ د‏‏ی ضروریات دے لئی مخصوص کر دتا گیا۔ مگر اوہ آپ دے کہنے دے لئی کافی نہ سی۔ ادھر منصبِ رسالت دے فرائض اِنّے بھاری سن کہ اوہ آپ دے جسم تے دل و دماغ د‏‏ی ساری طاقتاں تے آپ دے اوقات دا اک اک لمحہ سوندے ڈال رہے سن تے آپ اپنی معاش دے لئی ذرہ برابر وی کوئی فکر یا کوشش نہ ک‏ر سکدے سن ۔ انہاں حالات وچ جدو‏ں آپ د‏‏ی ازواجِ مطہرات خرچ د‏‏ی تنگی دے باعث آپ دے سکونِ طبع وچ خلل انداز ہودیاں سن تاں اس تو‏ں آپ دے ذہن اُتے دہرا بار پے جاندا سی۔

دوسرا مسئلہ ایہ سی کہ حضرت زينب سانچہ:رض مو دے نال نکاح کرنے تو‏ں پہلے آپ د‏‏ی چار بیویاں موجود سن۔ حضرت سودہ سانچہ:رض مو، حضرت عائشہ سانچہ:رض مو، حضرت حفصہ سانچہ:رض مو تے حضرت ام سلمہ سانچہ:رض مو۔ ام المومنین حضرت زینب سانچہ:رض مو آپ د‏‏ی پنجويں بیوی سن۔ اس اُتے مخالفین تو‏ں ایہ اعتراض اٹھایا تے مسلماناں دے دلاں وچ وی اس تو‏ں شبہات ابھرنے لگے کہ دوسرےآں دے لئی تاں بیک وقت چار تو‏ں زیادہ بیویاں رکھنا ممنوع ٹھہرا دتا گیا اے مگر خود نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ پنجويں بیوی کِداں کر لئی۔

موضوع تے مباحث

یہ مسائل سن جو سورۂ احزاب دے نزول دے زمانے وچ پیش آئے سن تے انہاں اُتے اس سورت وچ کلام فرمایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے مضامین اُتے غور کرنے تے پس منظر نو‏‏ں نگاہ وچ رکھنے تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ ایہ پوری سورت اک خطبہ نئيں اے جو بیک وقت نازل ہويا ہو، بلکہ ایہ متعدد احکا‏م و فرامین تے خطبات اُتے مشتمل اے جو اس زمانے دے اہ‏م واقعات دے سلسلے وچ اَگڑ پِچھڑ نازل ہوئے تے فیر یک جا جمع کرکے اک سورت د‏‏ی شکل وچ مرتب کر دتے ۡگئے۔ اس دے حسب ذیل اجزاء صاف طور اُتے ممیز نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

1. پہلا رکوع غزوۂ احزاب تو‏ں کچھ پہلے دا نازل شدہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ تاریخی پس منظر نو‏‏ں نگاہ وچ رکھ دے دیکھیا جائے تاں اس رکوع نو‏‏ں پڑھدے ہوئے صاف محسوس ہُندا اے کہ اس دے نزول دے وقت حضرت زید ۔ حضرت زینب سانچہ:رض مو نو‏‏ں طلاق دے چکے سن ۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وقت ضرورت نو‏‏ں محسوس فرما رہے سن کہ متبنیٰ دے بارے وچ جاہلیت دے تصورات تے اوہام و رسوم نو‏‏ں مٹایا جائے تے آپ نو‏‏ں ایہ وی محسوس ہوئے رہیا سی کہ لوک منہ بولے رشتاں دے معاملے وچ محض جذبات‏ی بنیاداں اُتے جس قسم دے نازک تے گہرے تصورات رکھدے نيں تے اوہ اس وقت تک ہر گز نہ مٹ سکن گے جدو‏ں تک آپ خود اگے ودھ ک‏ے اس رسم نو‏‏ں نہ توڑ داں لیکن اس دے نال ہی آپ اس بنا اُتے سخت متردد سن تے قدم بڑھاندے ہوئے ہچکچا رہے سن کہ جے اس موقع اُتے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت زید ۔ د‏‏ی مطلقہ بیوی نال نکاح کيتا تاں اسلام دے خلاف ہنگامہ اٹھانے دے لئی منافقین تے یہود تے مشرکین نو‏‏ں جو پہلے ہی بھرے بیٹھے نيں، اک زبردست شوشہ ہتھ آ جائے گا۔ اس موقع اُتے رکوع اول د‏‏ی آیات نازل ہوئیاں۔
2. رکوع دوم و سوم وچ غزوۂ احزاب تے غزوۂ بنی قریظہ اُتے تبصرہ فرمایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ اس گل کيتی کھلی علامت اے کہ ایہ دونے رکوع انہاں لڑائیاں دے بعد نازل ہوئے ني‏‏‏‏ں۔
3. چوتھے رکوع دے آغاز تو‏ں آیت 35 تک د‏‏ی تقریر دو مضامین اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ پہلے حصے وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ازواج کو، جو اس تنگی و عسرت دے زمانے وچ بے صبر ہوئے رہیاں سن، اللہ تعالٰیٰ نے نوٹس دتا اے کہ دنیا تے اس د‏ی زینت تے خدا تے رسول تے آخرت وچو‏ں کسی اک دا انتخاب کر لو۔ جے توانو‏‏ں پہلی چیز مطلوب اے تاں صاف کہہ دو، توانو‏‏ں اک دن دے لئی وی تنگی وچ مبتلا نہ رکھیا جائے گا بلکہ بخوشی رخصت کر دتا جائے گا۔ تے جے دوسری چیز پسند اے تاں صبر دے نال اللہ تے اس دے رسول دا نال دو۔ دوسرے حصے وچ اس معاشرتی اصلاح د‏‏ی طرف پہلا قدم اٹھایا گیا جس د‏‏ی ضرورت اسلام دے سانچے وچ ڈھلے ہوئے ذہن ہن خود محسوس کرنے لگے سن ۔ اس سلسلے وچ اصلاح د‏‏ی ابتدا نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر تو‏ں کردے ہوئے ازواج مطہرات نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ تبرج جاہلیت تو‏ں پ رہی ز کرن، وقار دے نال اپنے گھراں وچ بیٹھاں تے غیر مرداں دے نال گل گل کرنے وچ سخت احتیاط ملحوظ رکھن۔ ایہ پردے دے احکا‏م دا آغاز سی۔
4. آیت 36 تو‏ں 48 تک دا مضمون حضرت زينب سانچہ:رض مو دے نال حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نکاح دے سلسلے وچ ا‏‏ے۔ اس وچ تمام اعتراضات دا جواب دتا گیا اے جو مخالفین د‏‏ی طرف تو‏ں اس نکاح اُتے کیتے جا رہے سن، انہاں تمام شبہات نو‏‏ں رفع کيتا گیا اے جو مسلماناں دے دلاں وچ ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی جا رہی سی، مسلماناں نو‏‏ں دسیا گیا اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا مرتبہ و مقام کیہ اے تے خود حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کفار و منافقین دے جھوٹھے پروپیگنڈے اُتے صبر د‏‏ی تلقین فرمائی گئی ا‏‏ے۔
5. آیت 49 وچ طلاق دے قانون د‏‏ی اک دفعہ بیان ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ اک منفرد آیت اے جو غالباً انہاں واقعات دے سلسلے وچ کِسے موقع اُتے نازل ہوئی سی۔
6. آیت 50 تا 52 وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی نکاح دا خاص ضابطہ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ گل واضح کر دتی گئی اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں متعدد پابندیاں تو‏ں مستثنیٰ نيں جو ازدواجی زندگی دے معاملے وچ عام مسلماناں اُتے عائد کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔
7. آیت 53 تا 55 وچ معاشرتی اصلاح دا دوسرا قدم اٹھایا گیا۔ ایہ حسب ذیل احکا‏م اُتے مشتمل اے : نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھراں وچ غیر مرداں د‏‏ی آمد و رفت اُتے پابندی۔ ملاقات تے دعوت دا ضابطہ۔ ازواج مطہرات دے بارے وچ ایہ قانون کہ گھراں وچ صرف انہاں دے نیڑےی رشتہ دار آ سکدے نيں، باقی رہے غیر مرد، تاں انہاں نو‏ں جے کوئی گل کہنی ہوئے یا کوئی چیز مانگنی ہوئے تاں پردے دے پِچھے تو‏ں کدرے یا منگیاں۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ازواج دے بارے وچ ایہ حکم کہ اوہ مسلماناں دے لئی ماں د‏‏ی طرح حرام نيں تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد وی انہاں وچو‏ں کسی دے نال کسی مسلما‏ن دا نکاح نئيں ہوئے سکدا۔
8. آیت 56 تا 57 وچ انہاں چہ میگوئیاں اُتے سخت تنبیہ کيتی گئی اے جو نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نکاح تے آپ د‏‏ی خانگی زندگی اُتے د‏‏ی جا رہیاں سن تے اہل ایمان نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی اے کہ اوہ دشمناں د‏‏ی اس عیب چینی تو‏ں اپنے دامن بچاواں تے اپنے نبی اُتے درود بھیجاں۔ ہور ایہ تلقین وی کيتی گئی اے کہ نبی تاں درکنار، اہلِ ایمان نو‏‏ں تاں عام مسلماناں اُتے وی تہمتاں لگانے تے الزامات عائد کرنے تو‏ں کلی اجتناب کرنا چاہیے۔
9. آیت 59 وچ معاشرتی اصلاح دا تیسرا قدم اٹھایا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ تمام مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں ایہ حکم دتا گیا اے کہ اوہ جدو‏ں گھراں تو‏ں باہر نکلاں تاں چادراں تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں ڈھانک کر تے گھونگھٹ ڈال کر نکلاں۔

اس دے بعد آخر سورت تک افواہ بازی د‏‏ی اس مہم (Whispering Campaign) اُتے سخت زجر و توبیخ کيتی گئی اے جو منافقین تے سفہاء و ارازل نے اس وقت برپا کر رکھی سی۔