الفیل
اعداد و شمار | |
---|---|
عددِ سورت | 105 |
عددِ پارہ | 30 |
تعداد آیات | ۵ |
گذشتہ | الھمزہ |
آئندہ | سورہ قریش |
ناں
[سودھو]پہلی ہی آیت دے لفظ اصحٰب الفیل توں ماخوذ اے۔
زمانۂ نزول
[سودھو]یہ سورت بالاتفاق مکی اے تے اس دے تاریخی پس منظر نوں جے نگاہ وچ رکھ دے دیکھیا جائے تاں محسوس ہُندا اے کہ اس دا نزول مکۂ معظمہ دے وی ابتدائی دور وچ ہويا ہوئے گا۔
تاریخی پس منظر
[سودھو]نجران وچ یمن دے یہودی فرمانروا ذونواس نے پیروانِ مسیح علیہ السلام اُتے جو ظلم کيتا سی اس دا بدلہ لینے دے لئی حبش دی مسیحی سلطنت نے یمن اُتے حملہ کر کے حمیری حکومت دا خاتمہ کر دتا سی تے 525ء وچ اس پورے علاقے اُتے حبشی حکومت قائم ہوئے گئی سی۔ ایہ ساری کارروائی دراصل قسطنطنیہ دی رومی سلطنت تے حبش دی حکومت دے باہم تعاون توں ہوئی سی، کیونجے حبشیاں دے پاس اس زمانے وچ کوئی قابل ذکر بحری بیڑا نہ سی۔ بیڑا رومیاں نے فراہم کیہ تے حبش نے اپنی 70 ہزار فوج ايسے دے ذریعے توں یمن دے ساحل اُتے اتاری۔ اگے دے معاملات سمجھنے دے لئی ایہ گل ابتدا ہی وچ جان لینی چاہیے کہ ایہ سب کچھ مذہبی جذبے توں نئيں ہويا سی بلکہ اس دے پِچھے معاشی تے سیاسی اغراض وی کم کر رہی سن، بلکہ غالباً اوہی اس دی اصل محرک سن تے مسیحی مظلومین دے خون دا انتقام اک بہانے توں زیادہ کچھ نہ سی۔ رومی سلطنت جدوں توں مصر و شام اُتے قابض ہوئی سی ايسے وقت توں اس دی ایہ کوشش سی کہ مشرقی افریقہ، ہندوستان، انڈونیشیا وغیرہ ملکاں تے رومی مقبوضات دے درمیان جس تجارت اُتے عرب صدیاں توں قابض چلے آ رہے سن، اسنوں عرباں دے قبضے توں کڈ کے اوہ خود اپنے قبضے وچ لے لے، تاکہ اس دے منافع پورے دے پورے ايسے نوں حاصل ہون تے عرب تاجراں دا واسطہ درمیان توں ہٹ جائے۔ اس مقصد دے لئی 24 یا 25 ق م وچ قیصر آگسٹس نے اک وڈی فوج رومی جنرل ایلیس گالون (Aelius Gallus) دی قیادت وچ عرب دے مغربی ساحل اُتے اتار دتی سی تاکہ اوہ اس بحری راستے اُتے قابض ہوئے جائے جو جنوبی عرب توں شام دی طرف جاندا سی۔ لیکن عرب دے شدید جغرافیائی حالات نے اس مسانوں ناکام کر دتا۔ اس دے بعد رومی اپنا جنگی بیڑا بحیرہ احمر وچ لے آئے تے انہاں نے عرباں دی اس تجارت نوں ختم کر دتا جو اوہ سمندر دے راستے کردے سن تے صرف بری راستہ انہاں دے لئی باقی رہ گیا۔ ايسے بحری راستے نوں قبضے وچ لینے دے لئی انہاں نے حبش دی مسیحی حکومت توں گٹھ جوڑ کيتا تے بحری بیڑی توں اس دی مدد کر کے اسنوں یمن اُتے قابض کرا دتا۔ یمن اُتے جو حبشی فوج حملہ آور ہوئی سی اس دے متعلق عرب مورخین دے بیانات مختلف نيں۔ حافظ ابن کثیر نے لکھیا اے کہ اوہ دو امیراں دی قیادت وچ سی، اک اریاط دوسرا ابرہہ تے محمد بن اسحاق دی روایت اے کہ اس فوج دا امیر اریاط سی تے ابرہہ اس وچ شامل سی۔ فیر دونے اس گل اُتے متفق نيں کہ ابرہہ تے اریاط باہم لڑ پئے، مقابلے وچ اریاط ماریا گیا، ابرہہ ملک اُتے قابض ہوئے گیا تے فیر اس نے شاہ حبش نوں اس گل اُتے راضی کر ليا کہ اوہ ايسے نوں یمن اُتے اپنا نائب مقرر کرے۔ اس دے برعکس یونانی تے سریانی مؤرخین دا خیال اے کہ فتح یمن دے بعد جدوں حبشیاں نے مزاحمت کرنے والے یمنی سرداراں نوں اک اک کر کے قتل کرنا شروع کر دتا تاں انہاں وچوں اک سردار السمیفع اشوع (جسنوں یونانی مورخین Esymphaeus لکھدے نيں) نے حبشیاں دی اطاعت قبول کر کے تے جزیہ ادا کرنے دا عہد کر کے شاہ حبش توں یمن دی گورنری دا پروانہ حاصل کر ليا لیکن حبشی فوج نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی تے ابرہہ نوں اس دی جگہ گورنر بنا دتا۔ ایہ شخص حبش دی بندرگاہ ادولیس دے اک یونانی تاجر دا غلام سی جو اپنی ہوشیاری توں یمن اُتے قبضہ کرنے والی حبشی فوج وچ وڈا اثر و رسوخ حاصل کر گیا سی۔ شاہ حبش نے اس دی سرکوبی دے لئی جو فوجاں بھیجاں اوہ یا اس توں مل گئياں یا اس نے انہاں نوں شکست دے دی۔ آخر کار شاہ حبش دے مرنے دے بعد اس دے جانشاں نے اسنوں یمن اُتے اپنا نائب السلطنت تسلیم کر ليا (یونانی مؤرخین اس دا ناں ابرامس Abrames تے سریاری مورخین ابراہام Abraham لکھدے نيں۔ ابرہہ غالباً ايسے دا حبشی تلفظ اے کیونجے عربی وچ اس دا تلفظ ابراہیم اے ) یہ شخص رفتہ رفتہ یمن دا خود مختار بادشاہ بن گیا، مگر برائے ناں اس نے شاہ حبش دی بالادستی تسلیم کر رکھی سی تے آپ آپ نوں مفوض الملک (نائبِ شاہ) لکھدا سی۔ اس نے جو اثر و رسوخ حاصل کر ليا سی اس دا اندازہ اس امر توں کيتا جا سکدا اے کہ جدوں 543ء وچ اوہ سد مارب دی مرمت توں فارغ ہويا تاں اس نے اک عظیم الشان جشن منایا جس وچ قیصر روم، شاہ ایران، شاہ حیرہ تے شاہ غسان دے سفرا شریک ہوئے۔ اس دا مفصل تذکرہ اس کتبے وچ درج اے جو ابرھہ نے سد مارب اُتے لگایا سی۔ ایہ کتبہ اج وی موجود اے تے گلیزر (Glaser) نے اسنوں نقل کيتا اے۔ حوالہ: ہور تفصیلات دے لئی ملاحظہ ہوئے تفہیم القرآن، جلد چہارم، تفسیر سورۂ سبا، حاشیہ 37) یمن وچ پوری طرح اپنا اقتدار مضبوط کر لینے دے بعد ابرھہ نے اس مقصد دے لئی کم شروع کر دتا جو اس مہم دی ابتدا توں رومی سلطنت تے اس دے حلیف حبشی مسیحیاں دے پیش نظر سی، یعنی اک طرف عرب وچ مسیحیت پھیلیانا تے دوسری طرف اس تجارت اُتے قبضہ کرنا جو بلادِ مشرق تے رومی مقبوضات دے درمیان عرباں دے ذریعے ہُندی سی۔ ایہ ضرورت اس بنا اُتے تے ودھ گئی سی کہ ایران دی ساسانی سلطنت دے نال روم دی کشمکشِ اقتدار نے بلادِ مشرق توں رومی تجارت دے دوسرے تمام راستے بند کر دتے سن ۔ ابرھہ نے اس مقصد دے لئی یمن دے دار السلطنت صنعاء وچ اک عظیم الشان کلیسا تعمیر کرایا جس دا ذکر عرب مورخین نے اَلقَلِیس یا اَلقُلَیس یا اَلقُلَّیس دے ناں توں کيتا اے (یہ یونانی لفظ Ekklesia دا معرب اے تے اردو دا لفظ کلیسا وی ايسے یونانی لفظ توں ماخوذ اے ) محمد بن اسحاق دی روایت اے کہ اس کم دی تکمیل دے بعد اس نے شاہ حبش نوں لکھیا کہ وچ عرباں دا حج کعبہ توں کلیسا دی طرف موڑے بغیر نہ رہواں گا ( یمن اُتے سیاسی اقتدار حاصل کرنے دے بعد مسیحیاں دی مسلسل ایہ کوشش رہی کہ کعبہ دے مقابلے وچ اک دوسرا کعبہ بناواں تے عرب وچ اس دی مرکزیت قائم کر دتیاں۔ انہاں نے نجران وچ وی اک کعبہ بنایا سی) ابن کثیر نے لکھیا اے کہ اس نے یمن وچ علی الاعلان اپنے اس ارادے دا اظہار کيتا تے اس دی منادی کرادتی۔ اس دی اس حرکت دا مقصد ساڈے نزدیک ایہ سی کہ عرباں نوں غصہ دلائے تاکہ اوہ کوئی ایسی کارروائی کرن جس توں اسنوں مکہ اُتے حملہ کرنے تے کعبے نوں منہدم کر دینے دا بہانہ مل جائے۔ محمد بن اسحاق دا بیان اے کہ اس دے اس اعلان اُتے غضبناک ہوئے کے اک عرب توں کسی نہ کسی طرح کلیسا وچ وڑ کے رفع حاجت کر پائی۔ ابن کثیر کہندے نيں کہ ایہ فعل اک قریشی نے کيتا سی تے مقاتل بن سلیمان دی روایت اے کہ قریش دے بعض نوجواناں نے جا کے اس کلیسا وچ اگ لگیا دتی سی۔ انہاں وچوں کوئی واقعہ وی جے پیش آیا ہوئے تاں کوئی قابل تعجب امر نئيں اے کیونجے ابرھہ دا ایہ اعلان یقیناً سخت اشتعال انگیز سی تے قدیم جاہلیت دے دور وچ اس اُتے کسی عرب یا قریشی دا یا چند قریشی نوجواناں دا مشتعل ہوئے کے کلیسا نوں گندا کرنا یا اس وچ اگ لگیا دینا کوئی ناقابل فہم گل نئيں سی۔ لیکن ایہ وی کچھ بعید نئيں کہ ابرھہ نے خود اپنے کسی آدمی توں خفیہ طور اُتے ایسی کوئی حرکت کرائی ہوئے تاکہ اسنوں مکہ اُتے چڑھائی کرنے دا بہانہ مل جائے تے اس طرح اوہ قریش نوں تباہ تے تمام اہل عرب نوں مرعوب کر کے اپنے دونے مقاصد حاصل کر لے۔ بہرحال دونے صورتاں وچوں جو صورت وی ہو، جدوں ابرھہ دے پاس ایہ خبر پہنچی کہ کعبے دے معتقدین نے اس کلیسا دی ایہ توہین دی اے تاں اس نے قسم کھادی کہ وچ اس وقت تک چین نہ لاں گا جدوں تک کعبے نوں ڈھا نہ داں۔ اس دے بعد اوہ 570ء یا 571ء وچ 60 ہزار فوجی تے 13 ہاتھی (اور بروایت بعض 9 ہاتھی) لے کے مکہ دی طرف روانہ ہويا۔ راستے وچ پہلے یمن دے اک سردار ذونفر نے عرباں دا اک لشکر جمع کر کے اس دی مزاحمت کی، مگر اوہ شکست کھا کر گرفتار ہوئے گیا۔ فیر خثعم دے علاقے وچ اک عرب سردار نفیل بن حبیب خثعمی اپنے قبیلے نوں لے کے مقابلے اُتے آیا، مگر اوہ وی شکست کھا کر گرفتار ہوئے گیا تے اس نے اپنی جان بچانے دے لئی بدرقے دی خدمت انجام دینا قبول کر ليا۔ طائف دے نیڑے پہنچیا تاں بنی ثقیف نے محسوس کيتا کہ اِنّی وڈی طاقت دا اوہ مقابلہ نہ کر سکن گے تے انہاں نوں خطرہ لاحق ہويا کہ کدرے اوہ انہاں دے معبود لات دا مندر وی تباہ نہ کر دے۔ چنانچہ انہاں دا سردار مسعود اک وفد لے کے ابرھہ توں ملیا تے اس نے کہیا کہ ہماریا بت کدہ اوہ معبد نئيں اے جسنوں آپ ڈھانے آئے نيں، اوہ تاں مکہ وچ اے، اس لئی آپ ساڈے معبد نوں چھڈ داں، اسيں مکہ دا راستہ دسنے دے لئی آپ نوں بدرقہ فراہم کیتے دیندے نيں۔ ابرھہ نے ایہ گل قبول کرلئی تے بنی ثقیف نے ابو رغال نامی اک آدمی نوں اس دے نال کر دتا۔ جدوں مکہ تن کوس رہ گیا تاں المغمس نامی مقام اُتے پہنچ کے ابو رغال مر گیا تے عرب مدتاں تک اس دی قبر اُتے سنگ باری کردے رہے۔ بنی ثقیف نوں وی اوہ سالہا سال تک طعنے دیندے رہے کہ انہاں نے لات دے مندر نوں بچانے دے لئی بیت اللہ اُتے حملہ کرنے والےآں توں تعاون کيتا۔ محمد بن اسحاق دی روایت اے کہ المغمس توں ابرھہ نے اپنے مقدمۃ الجیش نوں اگے ودھایا تے اوہ اہل تہامہ تے قریش دے بوہت سارے مویشی پرت لے گیا جنہاں وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دادا عبد المطلب دے وی دو سو اونٹھ سن ۔ اس دے بعد اس نے اپنے اک ایلچی نوں مکہ بھیجیا تے اس دے ذریعے اہل مکہ نوں پیغام دتا کہ وچ تسيں توں لڑنے نئيں آیا ہاں بلکہ اس گھر (کعبہ) نوں ڈھانے آیا ہون۔ جے تسيں نہ لڑو تاں وچ تواڈی جان و مال توں کوئی تعرض نہ کراں گا۔ ہور اس نے اپنے ایلچی نوں ہدایت دی کہ اہل مکہ جے گل کرنا چاہن تاں انہاں دے سردار نوں میرے پاس لے آنا۔ مکے دے سب توں وڈے سردار اس وقت عبد المطلب سن ۔ ایلچی نے انہاں توں مل کے ابرھہ دا پیغام پہنچایا۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں وچ ابرھہ توں لڑنے دی طاقت نئيں اے۔ ایہ اللہ دا گھر اے، اوہ چاہے گا تاں اپنے گھر نوں بچا لے گا۔ ایلچي نے کہیا کہ آپ میرے نال ابرھہ دے پاس چلاں۔ اوہ اس اُتے راضی ہوئے گئے تے اس دے نال چلے گئے۔ اوہ اس قدر وجیہہ تے شاندار شخص سن کہ انہاں نوں دیکھ کے ابرھہ بہت متاثر ہويا تے اپنے تخت توں اتر کر انہاں دے پاس آ کے بیٹھ گیا۔ فیر پُچھیا تسيں کیہ چاہندے نيں۔ انہاں نے کہیا کہ میرے جو اونٹھ پھڑ لئی گئے نيں اوہ مینوں واپس دے دتے جاواں۔ ابرھہ نے کہیا کہ آپ نوں دیکھ کے تاں وچ بہت متاثر ہويا سی، مگر آپ دی اس گل نے آپ نوں میری نظر توں گرا دتا کہ آپ اپنے اونٹھاں دا مطالبہ کر رہے نيں تے ایہ گھر جو آپ دا تے آپ دے دین آبائی دا مرجع اے۔ اس دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے۔ انہاں نے کہیا ميں تاں صرف اپنے اونٹھاں دا مالک ہاں تے انہاں دے بارے وچ آپ توں درخواست کر رہیا ہون۔ رہایہ گھر، تاں اس دا اک رب اے ،وہ اس دی حفاظت خود کريں گا۔ ابرھہ نے جواب دتا اوہ اسنوں میرے توں نہ بچا سکے گا۔ عبد المطلب نے کہیا آپ جاناں تے اوہ جانے۔ ایہ کہہ کے اوہ ابرھہ دے کولوں اٹھیا آئے تے اس نے انہاں دے اونٹھ واپس کر دتے۔ ابن عباس ۔ دی روایت اس توں مختلف اے۔ اس وچ اونٹھاں دے مطالبے دا کوئی ذکر نئيں اے۔ عبد بن حمید، ابن المنذر، ابن مردویہ، حاکم، ابو نعیم تے بیہقی نے انہاں توں جو روایات نقل کيتیاں نيں انہاں وچ اوہ بیان کردے نيں کہ جدوں ابرھہ الصِفاح دے مقام اُتے پہنچیا (جو عرفات تے طائف دے پہاڑاں دے درمیان حدود حرم دے نیڑے واقع اے ) تاں عبد المطلب خود اس دے پاس گئے تے اس توں کہیا کہ آپ نوں ایتھے تک آنے دتی کیہ ضرورت سی؟ آپ نوں جے کوئی چیز مطلوب سی تاں سانوں کہلا گھلدے، اسيں خود لے کے آپ دے پاس حاضر ہوئے جاندے۔ اس نے کہاکہ ميں نے سنیا اے ایہ گھر امن دا گھر اے، وچ اس دا امن ختم کرنے آیا ہون۔ عبد المطلب نے کہیا کہ ایہ اللہ دا گھر اے، اج تک اس نے کسی نوں اس اُتے مسلط نئيں ہونے دتا اے۔ ابرھہ نے جواب دتا اسيں اسنوں منہدم کیتے بغیر نہ پلٹاں گے۔ عبد المطلب نے کہیا آپ جو کچھ چاہن اسيں توں لے لاں تے واپس چلے جاواں۔ مگر ابرھہ نے انکار کر دتا تے عبد المطلب نوں پِچھے چھڈ کے اپنے لشکر نوں اگے ودھنے دا حکم دتا۔ دونے روایتاں نوں اس اختلاف نوں جے اسيں اپنی جگہ رہنے داں تے کسی نوں کسی اُتے ترجیح نہ داں، تاں انہاں وچوں جو صورت وی پیش آئی ہو، بہرحال ایہ امر بالکل واضح اے کہ مکہ تے اس دے آس پاس دے قبیلے اِنّی وڈی فوج توں لڑ کر کعبے نوں بچانے دی طاقت نہ رکھدے سن ۔ اس لئی ایہ بالکل قابل فہم گل اے کہ قریش نے اس دی مزاحمت دی کوئی کوشش نہ کيتی۔ قریش نوں لوک تاں جنگ احزاب دے موقع اُتے مشرک تے یہودی قبیلے نوں نال ملیا کے زیادہ توں زیادہ دس بارہ ہزار دی جمعیت فراہم کر سکے۔ اوہ 60 ہزار فوج دا مقابلہ کِداں کردے۔ محمد بن اسحاق بیان کردے نيں کہ ابرھہ دی لشکر گاہ توں واپس آ کے عبد المطلب نے قریش والےآں توں کہیا کہ اپنے بال بچےآں نوں لے کے پہاڑاں وچ چلے جاواں تاکہ انہاں دا قتل عام نہ ہوئے جائے۔ فیر اوہ تے قریش دے چند سردار حرم وچ حاضر ہوئے تے کعبے دے دروازے دا کنڈا پھڑ کر انہاں نے اللہ تعالٰی توں دعاواں مانگاں کہ اوہ اپنے گھر تے اس دے خادماں دی حفاظت فرماۃے۔ اس وقت خانۂ کعبہ وچ 360 بت موجود سن ۔ مگر ایہ لوک اس نازک گھڑی وچ انہاں سب نوں بھُل گئے تے انہاں نے صرف اللہ دے اگے دستِ سوال پھیلیایا۔ انہاں دی جو دعاواں تریخ وچ منقول ہوئیاں نيں انہاں وچ اللہ واحد دے سوا کسی دوسرے دا ناں تک نئيں پایا جاندا۔ ابن ہشام نے سیرت وچ عبد المطلب دے جو اشعار نقل کیتے نيں اوہ ایہ نيں : خدایا! بندہ اپنے گھر دی حفاظۃ کردا اے تاں وی اپنے گھر دی حفاظت فرما کل انہاں دی صلیب تے انہاں دی تدبیر تیری تدبیر دے مقابلے وچ غالب نہ آنے پائے جے تاں انہاں نوں تے ساڈے قبیلے نوں اپنے حال اُتے چھڈ دینا چاہندا اے تاں جو تاں چاہے کر سُہَیلی نے روض الانف وچ اس سلسلے دا ایہ شعر وی نقل کيتا اے صلیب دی آل تے اس دے پرستارےآں دے مقابلے وچ اج اپنی آل دی مدد فرما ابن جریر نے عبد المطلب دے ایہ اشعار وی نقل کيتیاں نيں جو اس موقع اُتے دعا منگدے ہوئے انہاں نے پڑھے سن : اے میرے رب تیرے سوا وچ اُنہاں دا مقابلے وچ کِسے توں امید نئيں رکھدا۔ اے میرے رب انہاں توں اپنے حرم دی حفاظت کر اس گھر دا دشمن تیرا دشمن اے۔ اپنی بساہ نوں تباہ کرنے توں انہاں نوں روک یہ دعاواں منگ کر عبد المطلب تے انہاں دے ساتھی وی پہاڑاں وچ چلے گئے تے دوسرے روز ابرھہ مدے ميں داخل ہونے دے لئی اگے ودھیا، مگر اس دا خاص ہاتھی محمود، جو اگے اگے سی، یکاک بیٹھ گیا۔ اسنوں بہت تبر مارے گئے، آنکساں توں کچوکے دتے گئے، ایتھے تک کہ اسنوں زحمی کر دتا گیا، مگر اوہ نہ ہلا، اسنوں جنوب، شمال، مشرق دی طرف موڑ کر چلانے دی کوشش کيتی جاندی تاں اوہ دوڑنے لگدا، مگر مکے دی طرف موڑا جاندا تاں اوہ فوراً بیٹھ جاندا تے کسی طرح اگے ودھنے دے لئی تیار نہ ہُندا سی۔ اِنّے وچ پرندےآں گے جھنڈ دے جھنڈ اپنی چونچاں تے پنجاں وچ سنگریزے لئی ہوئے آئے تے انہاں توں اس لشکر اُتے اُنہاں سنگریزاں دی بارش کر دتی۔ جس اُتے وی ایہ کنکر گردے اس دا جسم گلنا شروع ہوئے جاندا۔ محمد بن اسحاق تے عکرمہ دی روایت اے کہ ایہ چیچک دا مرض سی تے بلادِ عرب وچ سب توں پہلے چیچک ايسے سال دیکھی گئی۔ ابن عباس ۔ دی روایت اے جس اُتے کوئی کنکری ڈگدی اسنوں سخت کھجلی لاحق ہوئے جاندی تے کھجاندے ہی اس دی جلد پھٹتی تے گوشت جھڑنا شروع ہوئے جاندا۔ ابن عباس ۔ دی دوسری روایت ایہ اے کہ گوشت تے خون پانی دی طرح بہنے لگدا تے ہڈیاں نکل آدیاں سن۔ خود ابرھہ دے نال وی ایہی ہويا۔ اس دا اجسم ٹکڑے ٹکڑے ہوئے کے گر رہیا سی تے جتھے توں کوئی ٹکڑا گردا اوتھے توں پیپ تے لہو بہنے لگدا۔ افراتفری وچ انہاں لوکاں نے یمن دی طرف بھاگنا شروع کيتا۔ نفیل بن حبیب خثعمی کو، جسنوں ایہ لوک بدرقہ بنا کے بلادِ خثعم توں پھڑ لیائے سن، تلاش کر کے انہاں نے کہیا کہ واپسی کاراستہ دتاں۔ مگر اس نے صاف انکار کر دتا تے کہیا این المفر و الا لہ الطالب – والاشرم المغلوب لیس الغالب اب بھاگنے دی جگہ کتھے اے جدوں کہ خدا تعاقب کر رہیا تے نکٹا (ابرھہ) مغلوب اے، غالب نئيں اے اس بھگدڑ وچ جگہ جگہ ایہ لوک گر ڈگ کے مردے رہے۔ عطاء بن یسار دی روایت اے کہ سب دے سب ايسے وقت ہلاک نئيں ہوئے گئے بلکہ کچھ تاں اوتھے ہلاک ہوئے تے کچھ بھجدے ہوئے راستے بھر گردے چلے گئے۔ ابرھہ وی بلاد خثعم پہنچ کے مرا۔ اللہ تعالٰی نے حبشیاں نوں صرف ایہی سزا دینے اُتے اکتفا نہ کيتا بلکہ تن چار سال دے اندر یمن توں حبشی اقتدار ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا۔ تریخ توں معلوم ہُندا اے کہ واقعۂ فیل دے بعد یمن وچ انہاں دی طاقت بالکل ٹُٹ گئی، جگہ جگہ یمنی سردار علم بغاوت لے کے اٹھیا کھڑے ہوئے، فیر اک یمنی سردار سیف بن ذی یزن نے شاہ ایران توں فوجی مدد طلب کر لئی تے ایران دی صرف اک ہزار فوج جو چھ جہازاں دے نال آئی سی، حبشی حکومت دا خاتمہ کر دینے دے لئی کافی ہوئے گئی۔ ایہ 575ء دا واقعہ اے۔ یہ واقعہ مزدلفہ تے منٰی دے درمیان وادی مخصب دے نیڑے محسر دے مقام اُتے پیش آیا سی۔ صحیح مسلم تے ابو داؤد دی روایت دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حجۃ الوداع دا جو قصہ امام جعفر صادق نے اپنے والد ماجد امام محمد باقر توں تے انہاں نے حضرت جابر بن عبد اللہ توں نقل کيتا اے اس وچ اوہ بیان فرماندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جدوں مزدلفہ توں منٰی دی طرف چلے تاں محسر دی وادی وچ آپ نے رفتار تیز کر دتی۔ امام نووی اس دی شرح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اصحاب الفیل دا واقعہ ايسے جگہ پیش آیا سی۔ اس لئی سنت ایہی اے کہ آدمی ایتھے توں جلدی گزر جائے۔ موطا وچ امام مالک روایت کردے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ مزدلفہ پورا دا پورا ٹھیرنے دا مقام اے، مگر محسر دی وادی وچ نہ ٹھیرا جائے۔ نفیل بن حبیب دے جو اشعار ابن اسحاق نے نقل کیتے نيں انہاں وچ اوہ اس واقعہ دا اکھاں دیکھیا حال بیان کردا اے۔ اے رُدَینَہ کاش تاں دیکھدی تے تاں نئيں دیکھ سکے گی جو کچھ اساں وادی محصب دے نیڑے دیکھیا ميں نے اللہ دا شکر کيتا جدوں ميں نے پرندےآں نوں دیکھیا تے مینوں ڈر لگ رہیا سی کہ کدرے پتھر اسيں اُتے نہ آ پڑاں ان لوکاں وچوں ہر اک نفیل نوں لبھ رہیا سی، گویا کہ میرے اُتے حبشیاں دا کوئی قرض آندا سی یہ اِنّا وڈا واقعہ سی جس دی تمام عرب وچ شہرت ہوئے گئی تے اس اُتے بوہت سارے شاعر نے قصائد کہے۔ انہاں قصائد وچ ایہ گل بالکل نمایاں اے کہ سب توں اسنوں اللہ تعالٰی دی قدرت دا اعجاز قرار دتا تے کدرے اشارۃً و کنایۃً وی ایہ نئيں کہیا کہ اس وچ اُنہاں بُتاں دا وی کوئی دخل سی جو کعبہ وچ پوجے جاندے سن ۔ مثال دے طور اُتے عبد اللہ ابن الزبغریٰ کہیا اے کہ 60 ہزار سن جو اپنی سرزمین دی طرف واپس نہ جا سکے تے نہ واپس ہونے دے بعد انہاں دا بیمار (ابرھہ) زندہ رہیا) ایتھے انہاں توں پہلے عاد تے جرھم سن تے اللہ بندےآں دے اُتے موجود اے جو اسنوں قائم رکھے ہوئے اے اٹھو تے اپنے رب دی عبادت کرو تے مکہ و منٰی دی پہاڑیاں دے درمیان بیت اللہ دے کونےآں نوں مسح کرو جب عرش والے دی مدد توانوں پہنچی تاں اس بادشاہ دے لشکراں نے انہاں لوکاں نوں اس حال وچ پھیر دتا کہ کوئی خاک وچ پيا سی تے کوئی سنگسار کیہ ہویا سی۔ ایہی نئيں بلکہ حضرت ام ھانی تے حضرت زبیر بن العوام دی روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا قریش نے 10 سال (اور بروایت بعض ست سال) تک اللہ وحدہ لاشریک دے سوا کسی دی عبادت نہ کيتی۔ ام ھانی دی روایت امام بخاری نے اپنی تریخ وچ تے طبرانی، حاکم، ابن مردویہ تے بیہقی نے اپنی کتاباں حدیث وچ نقل کيتی اے۔ حضرت زبیر دا بیان طبرانی تے ابن مردویہ تے ابن عساکر نے روایت کيتا اے تے اس دی تائید ہور حضرت سعید بن المسیب دی اس مرسل روایت نال ہُندی اے و خطیب بغدادی نے اپنی تریخ وچ درج دی اے۔ جس سال ایہ واقعہ پیش آیا، اہل اسنوں اسنوں عام الفیل (ہاتھیاں دا سال) کہندے نيں تے ايسے سال رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ولادت مبارکہ ہوئی۔ محدثین تے مورخین دا اس گل اُتے نیڑے قریب اتفاق اے کہ اصحاب الفیل دا واقعہ محرم وچ پیش آیا سی تے حضور دی ولادت ربیع الاول وچ ہوئی۔ اکثریت ایہ کہندی اے کہ آپ دی ولادت واقعۂ فیل دے 50 دن بعد ہوئی۔ مقصودِ کلام جو تاریخی تفصیلات اُتے درج دی گئیاں نيں انہاں نوں نگاہ وچ رکھ دے سورۂ فیل اُتے غور کيتا جائے تاں ایہ گل اچھی طرح سمجھ وچ آ جاندی اے کہ اس سورت وچ اس قدر اختصار دے نال صرف اصحاب الفیل اُتے اللہ تعالٰی دے عذاب دا ذکر کر دینے اُتے کیوں اکتفا کيتا گیا اے۔ واقعہ کچھ بہت پرانا نہ سی۔ مکے دا بچہ بچہ اسنوں جاندا سی۔ عرب دے لوک عام طور اُتے اس توں واقف سن ۔ تمام اہل عرب اس گل دے قائل سن کہ ابرھہ دے اس حملے توں کعبے دی حفاظت کسی دیوی یا دیوتا نے نئيں بلکہ اللہ تعالٰی نے کيتی۔ اللہ ہی توں قریش دے سرداراں نے مدد دے لئی دعاواں منگی سن تے چند سال تک قریش دے لوک اس واقعہ توں اس قدر متاثر رہے سن کہ انہاں نے اللہ دے سوا کسی دی عبادت نہ دی سی۔ اس لئی سورۂ فیل وچ انہاں تفصیلات دے ذکر کيتی حاجت نہ سی، بلکہ صرف اس واقعے دی یاد دلیانا کافی سی، تاکہ قریش دے لوک خصوصاً تے اہل عرب عموماً، اپنے دلاں وچ اس گل اُتے غور کرن کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جس چیز دی طرف دعوت دے رہے نيں اوہ آخر اس دے سوا تے کیہ اے کہ تمام دوسرے معبوداں نوں چھڈ کے صرف اللہ وحدہ لاشریک دی عبادت کيتی جائے۔ ہور اوہ ایہ وی سوچ لاں کہ جے اس دعوتِ حق نوں دبانے دے لئی انہاں نے زور زبردستی توں کم لیا تاں جس خدا نے اصحاب الفیل دا تہس نہس کيتا سی ايسے دے غضب وچ اوہ گرفتار ہون گے۔
ترجمہ اشرف علی سینوی
[سودھو]شروع الله دے ناں توں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے
کیہ تسيں نوں معلوم نئيں کہ آپ دے رب نے ہاتھی والو ں دے نال کيتا معاملہ کيتا۔ (1) کیہ انہاں دی تدبیر نوں (جو ویرانی کعبہ دے بارے وچ سی) سردا پا غلط نئيں کر دتا۔ (2) تے انہاں اُتے غول دے غول پرندے بھیجے۔ (3) جو انہاں لوکاں اُتے کنکر دی پتھریاں پھینکتے سن ۔ (4) سو الله تعالٰیٰ نے انہاں نوں کھائے ہوئے بھونال کیندی طرح (پامال) کر دتا۔ (5)
ترجمہ احمد علی
[سودھو]شروع الله دے ناں توں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے
کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آپ دے رب نے ہاتھی والےآں توں کيتا برتاؤ کيتا (1) کيتا اس نے انہاں دی تدبیر کوبے کار نئيں بنا دتا سی (2) تے اس نے انہاں اُتے غول دے غول پرندے بھیجے (3) جتھے اُتے پتھر کنکر دی قسم دے پھینکتے سن (4) فیر انہاں نوں کھائے ہوئے بھس دی طرح کر ڈالیا (5)
ترجمہ جالندھری
[سودھو]شروع الله دے ناں توں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے
کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ تواڈے پروردگار نے ہاتھی والےآں دے نال کیہ کيتا (1) کیہ انہاں دا داواں غلط نئيں کيتا؟ (2) تے انہاں اُتے جھلڑ دے جھلڑ جانور بھیجے (3) جو انہاں اُتے کھنگر دی پتھریاں پھینکتے سن (4) تاں انہاں نوں ایسا کر دتا جداں کھایا ہويا بھس (5)
پچھلی سورہ: الھمزہ
|
سورہ 105
|
اگلی سورہ: سورہ قریش
|
[[File:Sura105
.pdf|70px|عربی متن]] | ||
|