الفتح
سورة الفتح Sūrat al-Fatḥ سورت الفتح | |
---|---|
----
| |
دور نزول | مکی |
ہور ناں (انگریزی) | Conquest |
عددِ پارہ | 26 واں پارہ |
اعداد و شمار | 4 رکوع, 29 آیات |
قرآن مقدس |
---|
متعلقہ مضامین |
قرآن مجید دی 48 ويں سورت جو 26 ويں پارے وچ موجود اے۔ اس دے 4 رکوع تے 29 آیات نيں۔
ناں
[سودھو]پہلی ہی آیت دے لفظاں انا فتحنا لک فتحا مبینا توں ماخوذ اے۔ ایہ محض اس سورت دا ناں ہی نئيں بلکہ مضمون دے لحاظ توں وی اس دا عنوان اے کیونجے اس وچ اس فتح عظیم اُتے کلام کيتا گیا اے جو صلح حدیبیہ دی شکل وچ اللہ تعالٰی نے حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں نوں عطا فرمائی سی۔
زمانہ نزول
[سودھو]روایات اس اُتے متفق نيں کہ اس دا نزول ذی القعدہ 6ھ وچ اس وقت ہويا سی جدوں آپ کفار مکہ توں صلح حدیبیہ دا معاہدہ کرنے دے بعد مدینہ منورہ واپس تشریف لے جا رہے سن
تریخ پس منظر
[سودھو]جن واقعات دے سلسلے وچ ایہ سورت نازل ہوئی انہاں دی ابتدائی اس طرح ہوئی اے کہ اک روز رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خواب وچ دیکھیا کہ آپ اپنے اصحاب دے نال مکہ معظمہ تشریف لے گئے نيں تے اوتھے عمرہ ادا فرمایا اے۔ پیغمبر دا خواب ظاہر اے کہ محض خواب و خیال نہ ہوئے سکدا سی اوہ تاں وحی دیاں قسماں وچوں اک قسم اے تے اگے چل کے آیت 27 وچ اللہ تعالٰی نے توثیق کر دتی اے کہ ایہ خواب اساں اپنے رسول نوں دکھایا سی۔ اس لئی در حقیقت ایہ نرا خواب نہ سی بلکہ اک الٰہی اشارہ سی جس دی پیروی کرنا حضور دے لئی ضروری سی۔
بظاہر اسباب اس ہدایت اُتے عمل کرنے دی کوئی صورت ممکن نظر نہ آندی سی۔ کفار قریش نے 6 سال توں مسلماناں دے لئی بیت اللہ دا راستہ بند کر رکھیا سی تے اس پوری مدت وچ کِسے مسلمان نوں انہاں نے حج تے عمرے تک دے لئی حدود حرم دے نیڑے نہ پھٹکنے دتا سی۔ ہن آخر ایہ کِداں توقع دی جا سکدی سی کہ اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں صحابہ دی اک جمعیت دے نال مکہ وچ داخل ہونے دین گے۔ عمرے دا احرام بنھ کر جنگی ساز و سامان نال لئی ہوئے نکلنا گویا خود لڑیائی نوں دعوت دینا سی تے غیر مسلح جانے دے معنی اپنی تے اپنے ساتھیاں دی جان خطرے وچ ڈالنے دے سن ۔ انہاں حالات وچ کوئی شخص ایہ نہ سمجھ سکدا سی کہ اللہ تعالٰی دے اس اشارے اُتے عمل کيتا جائے تاں کیتاں۔
مگر پیغمبر دا منصب ایہ سی کہ اس دا رب جو حکم وی اسنوں دے اوہ بے کھٹکے اس اُتے عمل کے گزرے۔ اس لئی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بلا تامل اپنا خواب صحابہ کرام نوں سنیا کر سفر دی تیاری شروع کر دتی۔ آس پاس دے قبیلے وچ وی آپ نے اعلان عام کرا دتا کہ اسيں عمرے دے لئی جا رہے نيں جو ساڈے نال چلنا چاہے اوہ آ جائے۔ جنہاں لوکاں دی نگاہ ظاہری اسباب اُتے سی انہاں نے سمجھیا کہ ایہ لوک موت دے منہ وچ جا رہے نيں۔ انہاں وچوں کوئی آپ دے نال چلنے اُتے آمادہ نہ ہويا۔ مگر جو اللہ تے اس دے رسول اُتے سچا ایمان رکھدے سن انہاں نوں اس امر دی کوئی پروا نہ سی کہ انجام کيتا ہوئے گا۔ انہاں دے لئی بس ایہ کافی سی کہ اللہ دا اشارہ اے تے اس دا رسول تعمیلِ حکم دے لئی اٹھیا کھڑا ہويا اے۔ اس دے بعد کوئی چیز انہاں نوں رسول خدا دا نال دینے توں روک نہ سکدی سی۔ 1400 صحابی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی معیت وچ اس نہایت خطرناک سفر اُتے جانے دے لئی تیار ہوئے گئے۔
ذی القعدہ 6ھ دے آغاز وچ ایہ مبارک قافلہ مدینہ توں روانہ ہويا۔ ذوالحلیفہ پہنچ کے سب نے عمرے دا احرام بنھیا۔ قربانی دے لئی 70 اونٹھ نال لئی جنہاں دی گردناں وچ ھدی دی علامت دے طور اُتے قلاوے پئے ہوئے سن ۔ پرتلاں وچ صرف اک اک تلوار رکھ لی جس دی تمام زائرین حرم نوں عرب دے معروف قاعدے دے مطابق اجازت سی تے اس دے سوا کوئی سامان جنگ نال نہ لیا۔ اس طرح ایہ قافلہ لبیک لبیک دی صسجے بلند کردا ہويا بیت اللہ دی طرف چل پيا۔
اس وقت مکہ تے مدینے دے تعلقات دی جو نوعیت سی، عرب دا بچہ بچہ اسنوں جاندا سی۔ حالے پچھلے سال ہی تاں شوال 5ھ وچ قریش نے قبیلے عرب دی متحدہ طاقت دے نال مدینے اُتے چڑھائی کيتی سی تے غزوہ احزاب دا مشہور معرکہ پیش آ چکيا سی۔ اس لئی جدوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اِنّے وڈے قافلے دے نال اپنے خون دے پیاسنوں دشمناں دے گھر دی طرف روانہ ہوئے تاں پورے عرب دی نگاہاں اس عجیب سفر دی طرف مرکوز ہوئے گئياں تے لوکاں نے ایہ وی دیکھ لیا کہ ایہ قافلہ لڑنے دے لئی نئيں جا رہیا اے بلکہ ماہ حرام وچ ، احرام بنھ کر، ھدی دے اونٹھ نال لئی ہوئے بیت اللہ دا طواف کرنے جا رہیا اے تے قطعی طور اُتے غیر مسلح اے۔
قریش دے لوکاں نوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس اقدام نے سخت پریشانی وچ ڈال دتا۔ ذی القعدہ دا مہینہ انہاں حرام مہینےآں وچوں سی جو صد ہا برس توں عرب وچ حج و زیارت دے لئی محترم سمجھے جا تے سن ۔ اس مہینے وچ جو قافلہ احرام بنھ کر حج یا عمرے دے لئی جا رہیا ہوئے اسنوں روکنے دا کسی نوں حق نہ سی، حتٰی کہ کسی قبیلے توں اس دی دشمنی وی ہوئے تاں عرب دے مسلمہ قوانین دی رو توں اوہ اپنے علاقے توں اس دے گذرنے وچ مانع نہ ہوئے سکدا سی۔ قریش دے لوک اس الجھن وچ پے گئے کہ جے اسيں مدینے دے اس قافلے اُتے حملہ کر کے اسنوں مکہ معظمہ وچ داخل ہونے توں رکدے نيں تاں پورے ملک وچ اس اُتے شور مچ جائے گا۔ عرب دا ہر شخص پکار اٹھے گا کہ ایہ سراسر زیادتی اے۔ تمام قبیلے عرب ایہ سمجھاں گے کہ اسيں خانہ کعبہ دے مالک بن بیٹھے نيں۔ ہر قبیلہ اس تشویش وچ مبتلا ہوئے جائے گا کہ آئندہ کسی نوں حج تے عمرہ کرنے دینا یا نہ کرنے دینا ہن ساڈی مرضی اُتے موقوف اے، جس توں وی اسيں ناراض ہوئے گے اسنوں بیت اللہ دی زیارت کرنے توں ايسے طرح روک دین گے جس طرح اج مدینے دے انہاں زائرین نوں روک رہے نيں۔ ایہ ایسی غلطی ہوئے گی جس توں سارا عرب اسيں توں منحرف ہوئے جائے گا۔ لیکن جے اسيں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکو اِنّے وڈے قافلے دے نال بخیریت اپنے شہر وچ داخل ہوئے جانے دیندے نيں تاں پورے ملک وچ ساڈی ہويا اکھڑ جائے گی تے لوک کدرے گے کہ اسيں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں مرعوب ہوئے گئے۔ آخر کار وڈی شش و پنج دے بعد انہاں دی جاہلانہ حمیت ہی انہاں اُتے غالب آ کے رہی تے انہاں نے اپنی ناک دی خاطر ایہ فیصلہ کر ليا کہ کسی قیمت اُتے وی اس قافلے نوں شہر وچ داخل نئيں ہونے دینا اے۔
رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنی کدوں دے اک شخص نوں مخبر دی حیثیت توں اگے بھیج رکھیا سی تاکہ اوہ قریش دے ارادےآں تے انہاں دی نقل و حرکت توں آپ نوں بروقت مطلع کردا رہے۔ جدوں آپ عسفان پہنچے تاں اس نے آکے آپ نوں اطلاع دتی کہ قریش دے لوک پوری تیاری دے نال ذی طویٰ دے مقام اُتے پہنچ گئے نيں تے خالد بن ولید نوں انہاں نے 200 سواراں دے نال کراع الغمیم دی طرف اگے بھیج دتا اے تاکہ اوہ آپ دا راستہ روکاں۔ قریش دی چال ایہ سی کہ کسی نہ کسی طرح آنحضرت دے ساتھیاں توں چھیڑ چھاڑ کر کے انہاں نوں اشتعال دلاواں تے فیر جے لڑیائی ہوئے جائے تاں پورے ملک وچ ایہ مشہور کر دیؤ کہ ایہ لوک دراصل آئے سن لڑنے دے لئی، مگر بہانہ انہاں نے عمرے دا کیہ سی تے احرام محض دھوکھا دینے دے لئی بنھ رکھیا سی۔
رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ اطلاع پاندے ہی فوراً راستہ بدل دتا تے اک نہایت دشوار گزار راستہ توں سخت مشقت اٹھا کے حدیبیہ دے مقام اُتے پہنچ گئے جو عین حرم دی سرحد اُتے واقع سی۔ ایتھے بنی خزاعہ دا سردار بدیل بن ورقا اپنے قبیلے دے چند آدمیاں دے نال آپ دے پاس آیا تے اس نے پُچھیا کہ آپ کس غرض دے لئی آئے نيں؟ آپ نے فرمایا اسيں کسی توں لڑنے نئيں آئے، صرف بیت اللہ دی زیارت تے اس دا طواف ساڈے پیش نظر اے۔ ایہی گل انہاں لوکاں نے جا کے قریش دے سرداراں نوں بتا دتی تے انہاں نوں مشورہ دتا کہ اوہ انہاں زائرین حرم دا راستہ نہ روکاں۔ مگر اوہ اپنی ضد اُتے اڑے رہے تے انہاں نے احابیش دے سردار حلی بن علقمہ نوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکے پاس بھیجیا تاکہ اوہ آپ نوں واپس جانے اُتے آمادہ کرے۔ سردارانِ قریش دا مقصد ایہ سی کہ جدوں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دی گل نہ ماناں گے تاں اوہ انہاں توں ناراض ہوئے کے پلٹے گا تے فیر احابیش دی پوری طاقت ساڈے نال ہوئے گی۔ مگر جدوں اس نے اپنی اکھاں توں دیکھ لیا کہ سارا قافلہ احرام بند اے، ھدی دے اونٹھ سامنے کھڑے نيں جنہاں دی گردناں وچ قلاوے پئے ہوئے نيں تے ایہ لوک لڑنے دے لئی نئيں بلکہ بیت اللہ دا طواف کرنے دے لئی آئے نيں تاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کوئی گل کیتے بغیر مکہ دی طرف پلٹ گیا تے اس نے جا کے قریش دے سرداراں توں صاف صاف کہہ دتا کہ ایہ لوک بیت اللہ دی عظمت مان کر اس دی زیارت دے لئی آئے نيں جے تسيں انہاں نوں روکو گے تاں احابیش اس کم وچ تواڈا نال ہرگز نہ دین گے۔ اسيں تواڈے حلیف اس لئی نئيں بنے نيں کہ تسيں حرمتاں نوں پامال کرو تے اسيں اس وچ تواڈی حمایت کرن۔
فیر قریش دی طرف توں عروہ بن مسعود ثقفی آیا تے اس نے اپنے نزدیک وڈی اونچ نیچ سمجھیا کر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اس گل اُتے آمادہ کرنا چاہیا کہ آپ مکہ وچ داخل ہونے دے ارادے توں باز آجاواں، مگر آپ نے اسنوں وی اوہی جواب دتا جو بنی خزاعہ دے سردار نوں دتا سی کہ اسيں لڑیائی دے ارادے توں نئيں آئے نيں بلکہ بیت اللہ دی تعظیم کرنے والے بن دے اک دینی فریضہ بجا لیانے دے لئی آئے نيں۔ واپس جا کے عروہ نے قریش دے لوکاں توں کہیا کہ وچ قیصر و کسریٰ تے نجاشی دے درباراں وچ وی گیا ہون، مگر خدا دی قسم، ميں نے اصحاب محمد نوں جس طرح محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دا فدائی دیکھیا اے ایسا منظر کسی وڈے توں وڈے بادشاہ دے ہاں وی نئيں دیکھیا۔ انہاں لوکاں دا حال تاں ایہ اے کہ محمد وضو کردے نيں تاں انہاں دے اصحاب پانی دا اک قطرہ تک زمین اُتے نئيں گرنے دیندے تے سب اپنے جسم اُتے کپڑےآں اُتے مل لیندے نيں۔ ہن تسيں لوک سوچ لو کہ تواڈا مقابلہ کس توں اے۔
اس دوران جدوں کہ ایلچیاں دی آمدورفت تے گفت و شنید دا ایہ سلسلہ جاری سی، قریش دے لوک بار بار ایہ کوشش کردے رہے کہ چپکے توں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ اُتے چھاپے مار دے صحابہ نوں اشتعال دلاواں تے کسی نہ کسی طرح انہاں توں کوئی ایسا اقدام کرا لاں جس توں لڑیائی دا بہانہ ہتھ آ جائے۔ مگر ہر مرتبہ صحابہ دے صبر و ضبط تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکی حکمت و فراست نے انہاں دی ساری تدبیراں نوں ناکام کر دتا۔ اک دفعہ انہاں دے چالیس پنجاہ آدمی رات دے وقت آئے تے مسلماناں دے پڑاؤ اُتے پتھر تے تیر برسانے لگے۔ صحابہ نے انہاں سب نوں گرفتار کر کے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے پیش کر دتا۔ مگر آپ نے انہاں سب نوں چھڈ دتا۔ اک ہور موقع اُتے تنعیم دی طرف توں 80 آدمی عین نماز فجر دے وقت آئے تے انہاں نے اچانک چھاپہ مار دتا۔ ایہ لوک وی پکڑے گئے، مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے انہاں نوں وی رہیا کر دتا۔ اس طرح قریش دی اپنی ہر چال تے ہر تدبیر وچ ناکامی ہُندی چلی گئی۔
آخر کار حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود اپنی طرف توں حضرت عثمان غنی ۔ نوں ایلچی بنا کے مکہ بھیجیا تے انہاں دے ذریعے توں سرداران قریش نوں ایہ پیغام دتا کہ اسيں جنگ دے لئی نئيں بلکہ زیارت دے لئی ھدی نال لے کے آئے نيں، طواف تے قربانی کر کے واپس چلے جاواں گے۔ مگر اوہ لوک نہ منے تے حضرت عثمان ۔ نوں مکہ ہی وچ روک لیا۔ اس دوران ایہ خبر اڑ گئی کہ حضرت عثمان ۔ قتل کر دتے گئے نيں تے انہاں دے واپس نہ آنے توں مسلماناں نوں یقین ہوئے گیا کہ ایہ خبر سچی اے۔ ہن ہور تحمل دا کوئی موقع نہ سی۔ مکہ وچ داخلہ دی گل تاں دوسری سی، اس دے لئی طاقت دا استعمال ہر گز پیش نظر نہ سی۔ مگر جدوں نوبت سفیر دے قتل تک پہنچ گئی تاں فیر اس دے سوا کوئی چارہ باقی نہ رہیا کہ مسلمان جنگ دے لئی تیار ہوئے جاواں۔ چنانچہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اپنے تمام ساتھیاں نوں جمع کيتا تے انہاں توں اس گل اُتے بیعت لی کہ ہن ایتھے توں اسيں مردے دم تک پِچھے نہ ہٹاں گے۔ موقع دی نزاکت نگاہ وچ ہوئے تاں آدمی سمجھ سکدا اے کہ ایہ کوئی معمولی بیعت نہ سی۔ مسلمان صرف 1400 سن تے کسی سامان جنگ دے بغیر آئے سن ۔ اپنے مرکز توں ڈھائی سو میل دور، عین مکہ دی سرحد اُتے ٹھیرے ہوئے سن، جتھے دشمن اپنی پوری طاقت دے نال انہاں اُتے حملہ آور ہوئے سکدا سی تے گرد و پیش توں اپنے حامی قبیلےآں نوں لیا کے وی انہاں نوں گھیرے وچ لے سکدا سی۔ اس دے باوجود اک شخص دے سوا پورا قافلہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہتھ اُتے مرنے مارنے دی بیعت کرنے دے لئی بلا تامل آمادہ ہوئے گیا۔ اس توں ودھ کے انہاں لوکاں نوں اخلاص ایمانی تے راہ خدا وچ انہاں دی فدائیت دا تے کیہ ثبوت ہوئے سکدا اے۔ ایہی اوہ بیعت اے جو بیعت رضوان دے ناں توں اسلام دی تریخ وچ مشہور اے۔
بعد وچ معلوم ہويا کہ حضرت عثمان ۔ دے قتل دی خبر غلطی سی۔ اوہ خود وی واپس آ گئے تے قریش دی طرف توں سہیل بن عمرو دی قیادت وچ اک وفد وی صلح کيتی گل گل کرنے دے لئی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ وچ پہنچ گیا۔ ہن قریش اپنی اس ضد توں ہٹ گئے سن کہ اوہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں تے آپ دے ساتھیاں نوں سرے توں مکہ وچ داخل ہی نہ ہونے دین گے۔ البتہ اپنی ناک بچانے دے لئی انہاں دا صرف ایہ اصرار سی کہ آپ اس سال واپس چلے جاواں، آئندہ سال آپ عمرے دے لئی آ سکدے نيں۔ طویل گفت و شنید دے بعد جنہاں شرائط اُتے صلح نامہ لکھیا گیا اوہ ایہ سن :
- دس سال تک فریقین دے درمیان جنگ بند رہے گی تے اک دوسرے دے خلاف خفیہ تے علانیہ کوئی کارروائی نہ کيتی جائے گی۔
- اس دوران قریش دا جو شخص اپنے ولی دی اجازت دے بغیر بھج کر محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس جائے گا اسنوں آپ واپس کر دیؤ گے تے آپ دے ساتھیاں وچوں جو شخص قریش دے پاس چلا جائے گا اسنوں اوہ واپس نہ کرن گے۔
- قبیلے عرب وچوں جو قبیلہ وی فریقین وچوں کسی اک دا حلیف بن دے اس معاہدے وچ شامل ہونا چاہے گا اسنوں اس دا اختیار ہوئے گا۔
- محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس سال واپس جاواں گے تے آئندہ سال اوہ عمرے دے لئی آ کے تن دن مکہ وچ ٹھہر سکدے نيں، بشرطیکہ پرتلاں وچ صرف اک اک تلوار لے کے آئیاں تے کوئی سامان حرب نال نہ لاواں۔ انہاں تن دناں وچ اہل مکہ انہاں دے لئی شہر خالی کر دیؤ گے (تاکہ کسی تصادم دی نوبت نہ آئے)۔ مگر واپس جاندے ہوئے اوہ ایتھے دے کسی شخص نوں اپنے نال لے جانے دے مجاز نہ ہون گے۔
جس وقت اس معاہدے دی شرائط طے ہوئے رہیاں سن، مسلماناں دا پورا لشکر سخت مضطرب سی۔ کوئی شخص وی انہاں مصلحتاں نوں نئيں سمجھ رہیا سی جنہاں نوں نگاہ وچ رکھ دے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ایہ شرائط قبول فرما رہے سن ۔ کسی دی نظر اِنّی دور رس نہ سی کہ اس صلح دے نتیجے وچ جو خیر عظیم رونما ہونے والی سی اسنوں دیکھ سکے۔ کفار قریش اسنوں اپنی کامیابی سمجھ رہے سن تے مسلمان اس اُتے بے تاب سن کہ اسيں آخر دب کر ایہ ذلیل شرائط کیوں قبول کرن۔ حضرت عمر فاروق ۔ جداں بالغ النظر مدبر تک دا ایہ حال سی کہ اوہ کہندے نيں کہ مسلمان ہونے دے بعد کدی میرے دل وچ شک نے راہ نہ پائی سی،مگر اس موقع اُتے وچ وی اس توں محفوظ نہ رہ سکیا۔ اوہ بے چین ہوئے کے حضرت ابو بکر صدیق ۔ دے پاس گئے تے کہیا "کیا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اللہ دے رسول نئيں نيں؟ کیہ اسيں مسلمان نئيں نيں؟ کیہ ایہ لوک مشرک نئيں نيں؟ فیر آخر اسيں اپنے دین دے معاملے وچ ایہ ذلت کیوں اختیار کرن؟" انہاں نے جواب دتا "اے عمر! اوہ اللہ دے رسول نيں تے اللہ انہاں نوں ہر گز ضائع نہ کريں گا"۔ فیر انہاں توں صبر نہ ہويا جاکے ایہی سوالات خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں وی کیتے تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی انہاں نوں ویسا ہی جواب دتا جداں حضرت ابو بکر ۔ نے دتا سی۔ بعد وچ حضرت عمر مدتاں اس اُتے نوافل تے صدقات ادا کردے رہے تاکہ اللہ تعالٰی اس گستاخی نوں معاف فرما دے جو اس روز انہاں توں شان رسالت وچ ہوئے گئی سی۔
سب توں زیادہ دو گلاں اس معاہدے وچ لوکاں نوں بری طرح کَھل رہیاں سن۔ اک شرط نمبر 2 جس دے متعلق لوک کہندے سن کہ ایہ صریح نامساوی شرط اے۔ جے مکہ توں بھج کر آنے والےآں نوں اسيں واپس کرن تاں مدینہ توں بھج کر جانے والے نوں کیوں نہ واپس کرن؟ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے فرمایا جو ساڈے ہاں توں بھج کر انہاں دے پاس چلا جائے اوہ آخر ساڈے کس کم دا اے ؟ اللہ اسنوں اسيں توں دور ہی رکھے۔ تے جو انہاں دے ہاں توں بھج کر ساڈے پاس آ جائے اسنوں جے اسيں واپس کر دیؤ گے تاں اللہ اس دے لئی خلاصی دی کوئی تے صورت پیدا فرما دے گا۔ دوسری چیز جو لوکاں دے دلاں وچ کھٹک رہی سی اوہ چوتھی شرط سی۔ مسلمان ایہ سمجھ رہے سن کہ اسنوں مننے دے معنی ایہ نيں کہ تمام عرب دے سامنے گویا اسيں ناکام واپس جا رہے نيں۔ ہور براں ایہ سوال وی دلاں وچ خلش پیدا کر رہیا سی کہ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خواب وچ دیکھیا سی کہ اسيں مکہ وچ طواف کر رہے نيں،مگر ایتھے تاں اسيں طواف کیتے بغیر واپس جانے دی شرط مان رہے نيں۔ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے لوکاں نوں سمجھیا کہ خواب وچ آخر ايسے سال طواف کرنے دی صراحت تاں نہ سی۔ شرائطِ صلح دے مطابق اس سال نئيں تاں اگلے سال انشاء اللہ طواف ہوئے گا۔
جلدی اُتے تیل دا کم جس واقعہ نے کیہ اوہ ایہ سی کہ عین اس وقت جدوں صلح دا معاہدہ لکھیا جا رہیا سی، سہیل بن عمرو دے اپنے صاحبزادے ابو جندل، جو مسلمان ہوئے چکے سن تے کفار مکہ نے انہاں نوں قید کر رکھیا سی، کسی نہ کسی طرح بھج کر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ وچ پہنچ گئے۔ انہاں دے پیر وچ بیڑیاں سن تے جسم اُتے تشدد دے نشانات سن ۔ انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں فریاد دی کہ مینوں اس حبس بے جا توں نجات دلائی جائے۔ صحابہ کرام دے لئی ایہ حالت دیکھ کے ضبط کرنا مشکل ہوئے گیا۔ مگر سہیل بن عمرو نے کہیا کہ صلح نامے دی تحریر چاہے مکمل نہ ہوئی ہو، شرائط تاں ساڈے تے آپ دے درمیان طے ہوئے چکيتیاں نيں، اس لئی اس لڑکے نوں میرے حوالے کيتا جائے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دی حجت تسلیم فرما لی تے ابو جندل ظالماں دے حوالے کے دتے گئے۔
صلح توں فارغ ہوئے کے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صحابہ توں فرمایا کہ ہن ایتھے قربانی کر کے سر منڈواؤ تے احرام ختم کر دو۔ مگر کوئی اپنی جگہ توں نہ ہلا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تن مرتبہ حکم دتا، مگر صحابہ اُتے اس وقت رنج و غم تے دل شکستگی دا ایسا شدید غلبہ سی کہ انہاں نے اپنی جگہ توں حرکت نہ کيتی۔ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پورے دور رسالت وچ اس اک موقع دے سوا کدی ایہ صورت پیش نہ آئی سی کہ آپ صحابہ نوں حکم داں تے اوہ اس دی تعمیل دے لئی دوڑ نہ پڑاں۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکو اس اُتے سخت صدمہ ہويا تے آپ نے اپنے خیمے وچ جا کے ام المومنین حضرت ام سلمہ توں اپنی کبیدہ خاطری دا اظہار فرمایا۔ انہاں نے عرض کيتا کہ آپ بس خاموشی دے نال تشریف لے جا کے خود اپنا اونٹھ ذبح فرماواں تے حجام نوں بلیا کے اپنا سر منڈوا لاں۔ اس دے بعد لوک خود بخود آپ دے عمل دی پیروی کرن گے تے سمجھ لاں گے کہ جو فیصلہ ہوئے چکيا اے اوہ ہن بدلنے والا نئيں اے۔ چنانچہ ایسا ہی ہويا تے آپ دے فعل نوں دیکھ کے لوکاں نے وی قربانیاں کر لین، سر منڈوا لئی یا بال ترشوا لئی تے احرام توں نکل آئے۔ مگر دل انہاں دے غم توں کٹے جا رہے سن ۔
اس دے بعد جدوں ایہ قافلہ حدیبیہ دی صلح نوں اپنی شکست تے ذلت سمجھدا ہويا مدینہ دی طرف واپس جا رہیا سی، اس وقت ضجنان دے مقام اُتے (یا بقول بعض کراع الغمیم دے مقام پر) ایہ سورت نازل ہوئی، جس نے مسلماناں نوں دسیا کہ ایہ صلح جس نوں اوہ شکست سمجھ رہے نيں دراصل فتح عظیم اے۔ اس دے نازل ہونے دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نوں جمع کيتا تے فرمایا اج مجھ اُتے اوہ چیز نازل ہوئی اے جو میرے لئی دنیا و مافیہا توں زیادہ قیمتی اے۔ فیر ایہ سورت آپ نے تلاوت فرمائی تے خاص طور اُتے حضرت عمر ۔ نوں بلیا کے انھاں سنایا کیونجے اوہ سب توں زیادہ رنجیدہ سن ۔
اگرچہ اہل ایمان تاں اللہ تعالٰی دا ایہ ارشاد سن کر ہی مطمئن ہوئے گئے سن، مگر کچھ زیادہ مدت نہ گزری سی کہ اس صلح دے فوائداک اک کردے کھلدے چلے گئے ایتھے تک کہ کسی نوں وی اس امر وچ شک نہ رہیا کہ فی الواقع ایہ صلح اک عظیم الشان فتح سی۔
- اس وچ پہلی مرتبہ عرب وچ اسلامی ریاست دا وجود باقاعدہ تسلیم کيتا گیا۔ اس توں پہلے تک عرباں دی نگاہ وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے ساتھیاں دی حیثیت محض قریش تے قبیلے عرب دے خلاف خروج کرنے والے اک گروہ کيتی سی تے انہاں نوں برادری باہر (Outlaw) سمجھدے سن ۔ ہن خود قریش ہی نے آپ توں معاہدہ کر کے سلطنت اسلامی دے مقبوضات اُتے آپ دا اقتدار مان لیا تے قبیلے عرب دے لئی ایہ دروازہ وی کھول دتا کہ انہاں دونے سیاسی طاقتاں وچوں جس دے نال چاہن حلیفانہ معاہدات کر لین۔
- مسلماناں دے لئی زیارت بیت اللہ دا حق تسلیم کر کے قریش نے آپ توں آپ گویا ایہ وی مان لیا کہ اسلام کوئی بے دینی نئيں اے جداں کہ اوہ ہن تک کہندے چلے آ رہے سن، بلکہ عرب دے مسلمہ ادیانہاں وچوں اک اے تے دوسرے عرباں دی طرح اس دے پیرو وی حج و عمرہ دے مناسک ادا کرنے دا حق رکھدے نيں۔ اس توں اہل عرب دے دلاں دی اوہ نفرت کم ہوئے گئی جو قریش دے پروپیگنڈا توں اسلام دے خلاف پیدا ہوئے گئی سی۔
- دس سال دے لئی جنگ بندی دا معاہدہ ہوئے جانے توں مسلماناں نوں امن میسر آ گیا تے انہاں نے عرب تمام اطراف و نواح وچ پھیل کر اس تیزی توں اسلام دی اشاعت دی کہ صلح حدیبیہ توں پہلے پورے 19 سال وچ اِنّے آدمی مسلمان نہ ہوئے سن جِنّے اس دے بعد دو سال دے اندر ہوئے گئے۔ ایہ ايسے صلح کيتی برکت سی کہ یا تاں اوہ وقت سی جدوں حدیبیہ دے مقام اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال 1400 آدمی آئے سن یا دو ہی سال دے بعد جدوں قریش دی عہد شکنی دے نتیجے وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مکہ اُتے چڑھائی دی تاں دس ہزار دا لشکر آپ دے ہمرکاب سی۔
- قریش دی طرف نال جنگ بند ہوجانے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں ایہ موقع مل گیا کہ اپنے مقبوضات وچ اسلامی حکومت نوں اچھی طرح مستحکم کر لین تے اسلامی قانون دے اجرا توں مسلم معاشرے نوں اک مکمل رہتل و تمدن بنا دتیاں ایہی و ہ نعمت عظمٰی اے جس دے متعلق اللہ تعالٰی نے سورہ مائدہ دی آیت 3 وچ فرمایا کہ "اج ميں نے تواڈے دین نوں تواڈے لئی مکمل کے دتا اے تے اپنی نعمت تسيں اُتے تمام کر دتی اے تے تواڈے لئی اسلام نوں تواڈے دین دی حیثیت توں قبول کر ليا اے "۔
- قریش توں صلح دے بعد جنوب دی طرف توں اطمینان نصیب ہوئے جانے دا فائدہ ایہ وی ہويا کہ مسلماناں نے شمالِ عرب تے وسطِ عرب دی تمام مخالف طاقتاں نوں با آسانی مسخر کر ليا۔ صلح حدیبیہ اُتے تن ہی مہینے گزرے سن کہ یہودیاں دا سب توں وڈا گڑھ خیبر فتح ہوئے گیا تے اس دے بعد فدک، وادی القریٰ، تیما تے تبوک دی یہودی بستیاں اسلام دے زیر نگيں آندی چلی گئياں۔ فیر وسطِ عرب دے اوہ تمام قبیلے وی، جو یہود و قریش دے نال گٹھ جوڑ رکھدے سن، اک اک کر کے تابع فرمان ہوئے گئے۔ اس طرح حدیبیہ دی صلح نے دو ہی سال دے اندر عرب وچ قوت دا توازن اِنّا بدل دتا کہ قریش تے مشرکین دی طاقت دب کر رہ گئی تے اسلام دا غلبہ یقینی ہوئے گیا۔
یہ سن اوہ برکات جو مسلماناں نوں اس صلح توں حاصل ہوئیاں جسنوں اوہ اپنی ناکامی تے قریش اپنی کامیابی سمجھ رہے سن ۔ سب توں زیادہ جو چیز اس صلح وچ مسلماناں نوں ناگوار ہوئی سی تے جسنوں قریش اپنی جیت سمجھیا سی کہ مکہ توں بھج کر مدینہ جانے والےآں نوں واپس کر دتا جائے گا تے مدینہ توں بھج کر مکہ جانے والےآں نوں واپس نہ کيتا جائے گا۔ مگر تھوڑی ہی مدت گزری سی کہ ایہ معاملہ وی قریش اُتے الٹا پيا تے تجربہ نے بتا دتا کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نگاہِ دور رس نے اس دے کن نتائج نوں دیکھ کے ایہ شرط قبول کيتی سی۔ صلح دے کچھ دناں بعد مکہ توں اک مسلمان ابو بصیر قریش دی قید توں بھج نکلے تے مدینہ پہنچے۔ قریش نے انہاں دی واپسی دا مطالبہ کيتا تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے معاہدے دے مطابق انہاں نوں انہاں لوکاں دے حوالے کے دتا جو انہاں دی گرفتاری دے لئی مکہ توں بھیجے گئے سن ۔ مگر مکہ جاندے ہوئے راستے وچ اوہ فیر انہاں دی گرفت توں بچ نکلے تے ساحل بحیرہ احمر دے اس راستے اُتے جا بیٹھے جس توں قریش دے تجارتی قافلے گذردے سن ۔ اس دے بعد جس مسلمان نوں وی قریش دی قید توں بھج نکلنے دا موقع ملدا اوہ مدینہ جانے دی بجائے ابو بصیر کر ٹھکانے اُتے پہنچ جاندا، ایتھے تک کہ 70 آدمی جمع ہوئے گئے تے انہاں نے قریش دے قافلاں اُتے چھاپے مار مار دے انہاں دا ناطقہ تنگ کر دتا۔ آخر کار قریش نے خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں درخواست کيتی کہ انہاں لوکاں نوں مدینہ بلا لاں تے حدیبیہ دے معاہدے دی اوہ شرط آپ توں آپ ساقط ہوئے گئی۔
یہ تاریخی پس منظر نگاہ وچ رکھ دے اس سورت نوں پڑھیا جائے تاں اسنوں اچھی طرح سمجھیا جا سکدا اے۔
پچھلی سورہ: محمد
|
سورہ 48
|
اگلی سورہ: الحجرات
|
[[File:Sura48
.pdf|70px|عربی متن]] | ||
|