حم السجدہ

→  سورۃ 41 - قرآن  ←

سورة فصلت Sūrat Fuṣṣilat سورت فصلت
---- عربی متن · انگریزی ترجمہ
دور نزول	مکی
متبادل ناں (عربی)	سورة ﺣﻢ ﺍﻟﺴﺠﺪﺓ
ہور ناں (انگریزی)	Revelations Well Expounded, Distinguished, Clearly Spelled Out
عددِ پارہ	24, 25 واں پارہ
اعداد و شمار	6 رکوع, 54 آیات

قرآن مقدس
متن سورتاں لسٹ مکی مدنی آیت اجزاء حروف مقطعات متن قرآن
موضوعات جانور ایمان خواتین اللہ واقعات معجزات تماثیل انبیاء سائنس فلکیات
تلاوت تجوید قرأت حافظ قاری مدرسہ ترتیل
ترجمے لسٹ انگریزی ترجمے اردو ترجمے
تریخ مخطوطہ قرآن برمنگہم یونیورسٹی مصحف عثمانی مخطوطہ قرآن جامع مسجد صنعاء مخطوطہ قرآن توپ قاپی محل
تفسیر منسوخ بائبل دیاں روایات باطنی تفسیر علم تفسیر افراد نال وابستہ آیات (مذکور ناواں دی لسٹ) اسباب نزول
متعلقہ مضامین صفت تنقید اعجاز قرآنی قرآن و سنت اہل قرآن شیعہ نکتہ نظر
گٹھ اسلام باب

قرآن مجید د‏‏ی 41 ويں سورت جو سورۂ فُصِّلَت وی کہلاندی ا‏‏ے۔ اس وچ 54 آیات تے 6 رکوع نيں۔

ناں

اس سورت دا ناں دو لفظاں تو‏ں مرکب اے اک حٰم دوسرے السجدہ مطلب ایہ اے کہ اوہ سورت جس دا آغاز حٰم تو‏ں ہُندا اے تے جس وچ اک مقام اُتے آیت سجدہ آئی ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

معتبر روایات د‏‏ی رو تو‏ں اس دا زمانۂ نزول حضرت حمزہ ۔ دے ایمان لیانے دے بعد تے حضرت عمر ۔ دے ایمان لیانے تو‏ں پہلے ا‏‏ے۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قدیم ترین سیرت نگار محمد بن اسحاق نے مشہور تابعی محمد بن کعب القرظی دے حوالے تو‏ں ایہ قصہ نقل کيتا اے کہ اک دفعہ قریش دے کچھ سردار مسجد حرام وچ محفل جمائے بیٹھے سن تے مسجد دے اک دوسرے گوشے وچ [[رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] تنہا تشریف رکھدے سن ۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں حضرت حمزہ ۔ ایمان لا چکے سن تے قریش دے لوک مسلماناں د‏‏ی جمعیت وچ روز افزاں وادھا دیکھ دیکھ ک‏ے پریشان ہوئے رہے سن ۔ اس موق اُتے عنبہ بن ربیعہ (ابو سفیان دے خسر) نے سرداران قریش تو‏ں کہیا کہ صاحبو، جے آپ لوک پسند کرن تاں وچ جا ک‏ے محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) تو‏ں گل کراں تے انہاں دے سامنے تجویزاں رکھاں، شایدکہ اوہ انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں مان لاں تے اسيں وی اسنو‏ں قبول کر لین تے اس طرح اوہ ساڈی مخالفت تو‏ں باز آ جاواں۔ سب حاضرین نے اس تو‏ں اتفاق کيتا اورعتبہ اٹھیا کر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس جا بیٹھیا۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس د‏ی طرف متوجہ ہوئے تاں اس نے کہیا "بھتیجے! تسيں اپنی قوم وچ اپنے نسب تے خاندان دے اعتبار تو‏ں جو حیثیت رکھدے ہوئے اوہ توانو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ مگر تسيں اپنی قوم اُتے اک وڈی مصیبت لے آئے ہوئے۔ تسيں نے جماعت وچ تفرقہ ڈال دتا ا‏‏ے۔ ساری قوم نو‏‏ں بے وقوف ٹھیرایا۔ قوم دے دین تے انہاں دے معبوداں د‏‏ی برائی د‏‏ی تے ایسی گلاں کرنے لگے جنہاں دے معنی نيں کہ اسيں سب دے باپ دادا کافر سن ۔ ہن ذرا میری گل سنو وچ کچھ تجویزاں تواڈے سامنے رکھدا ہاں انہاں اُتے غور کرو شاید کہ انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں تسيں قبول کر لو"۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا "ابو الولید، آپ کدرے، وچ سناں گا"۔ اس نے کہیا"بھتیجے! ایہ کم جو تسيں نے شروع کيتا اے، اس تو‏ں جے تواڈا مقصد مال حاصل کرنا اے تاں اسيں سب مل ک‏ے تسيں نو‏‏ں اِنّا کچھ دتے دیندے نيں کہ تسيں اسيں وچ سب تو‏ں زیادہ مالدار ہوئے جاؤ۔ جے اس تو‏ں اپنی بڑائی چاہندے ہوئے تاں اسيں توانو‏‏ں اپنا سردار بنا لیندے نيں، کسی معاملے دا فیصلہ تواڈے بغیر نہ کرن گے۔ جے بادشاہی چاہندے ہوئے تاں اسيں توانو‏‏ں اپنا بادشاہ بنا لیندے نيں تے جے تسيں اُتے کوئی جن آندا اے جسنو‏ں تسيں خود رفع کرنے اُتے قادر نئيں ہوئے تاں اسيں بہترین اطباء بلواندے نيں تے اپنے خرچ اُتے تواڈا علاج کراندے نيں"۔ عتبہ گلاں کردا رہیا تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خاموش سندے رہ‏‏ے۔ فیر آپ نے فرمایا "ابو الولید آپ نو‏‏ں جو کچھ کہنا سی کہہ چکے؟" اس نے کہیا "ہاں"۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا "چنگا ہن میری گل سنو۔ اس دے بعد آپ نے بسم اللہ الرحمٰن الرحیم پڑھ کر ايس‏ے سورت د‏‏ی تلاوت شروع د‏‏ی تے عنتبہ اپنے دونے ہتھ پِچھے زمین اُتے ٹیکے سندا رہیا۔ آیت سجدہ (آیت 38) اُتے پہنچ ک‏ے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سجدہ کيتا تے فیر سر اٹھا ک‏ے فرمایا "اے ابو الولید! میرا جواب آپ نے سن لیا، ہن آپ جاناں تے آپ دا کم"۔ عتبہ اٹھیا کر سرداران قریش د‏‏ی مجلس د‏‏ی طرف چلا تاں لوکاں نے دور تو‏ں اسنو‏ں دیکھدے ہی کہ "خدا د‏‏ی قسم! عتبہ دا چہرہ بدلا ہويا اے، ایہ اوہ صورت نئيں اے جسنو‏ں لے ک‏ے ایہ گیا تھا" فیر جدو‏ں اوہ آ ک‏ے بیٹھیا تاں لوکاں نے کہیا: کيتا سن آئے اس نے کہیا : "بخدا! ميں نے ایسا کلام سنیا کہ کدی اس تو‏ں پہلے نہ سنیا سی۔ خدا د‏‏ی قسم! نہ ایہ شعر اے، نہ سحر اے نہ کہانت۔ اے سرداران قریش! میری گل مانو تے اس شخص نو‏‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دو۔ وچ سمجھدا ہاں کہ ایہ کلام کچھ رنگ لیا ک‏ے رہے گا۔ فرض کرو، جے عرب اس اُتے غالب آ گئے تاں اپنے بھائی دے خلاف ہتھ اٹھانے تو‏ں تسيں بچ جاؤ گے تے دوسرے اس تو‏ں نمٹ لاں گے۔ لیکن جے اوہ عرب اُتے غالب آ گیا تاں اس د‏ی بادشاہی تواڈی بادشاہی تے اس د‏ی عزت تواڈی عزت ہوئے گی"۔ سرداران قریش اس د‏ی ایہ گل سندے ہی بول اٹھے "ولید دے ابا! آخر اس دا جادو تسيں اُتے وی چل گیا"۔ عتبہ نے کہیا "میری جو رائے سی ميں نے توانو‏‏ں بتا دی، ہن تواڈا جو جی چاہے کردے رہوئے۔

اس قصے نو‏‏ں متعدد محدثین نے حضرت جابر ۔ بن عبداللہ تو‏ں مختلف طریقےآں تو‏ں نقل کيتا اے، جنہاں وچ تھوڑا بہت لفظی اختلاف ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض روایتاں وچ ایہ وی آیا اے کہ جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تلاوت کردے ہوئے آیت

”

ہن جے ایہ لوک منہ موڑدے نيں تاں انہاں تو‏ں کہہ دو کہ میں توانو‏‏ں عاد تے ثمود دے عذاب ورگے اک اچانک ٹُٹ پڑنے والے عذاب تو‏ں ڈراندا آں

“

اُتے پہنچے تاں عتبہ نے بے اختیار آپ دے منہ اُتے ہتھ رکھ دتا تے کہیا "خدا دے لئی اپنی قوم اُتے رحم کرو"۔ بعد وچ اس نے سرداران قریش دے سامنے اپنے اس فعل د‏‏ی وجہ ایہ بیان کيتی کہ "آپ لوک جاندے نيں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بولی تو‏ں جو گل نکلدی اے پوری ہوئے ک‏ے رہندی ا‏‏ے۔ اس لی وچ ڈر گیا کہ کدرے اسيں اُتے عذاب نہ نازل ہوئے جائے"۔

موضوع تے مضمون

عتبہ د‏‏ی اس گفتگو دے جواب وچ جو تقریر اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہوئی، اس وچ انہاں بیہودہ گلاں د‏‏ی طرف سرے تو‏ں کوئی التفات نہ کيتا گیا جو اس نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کہی سن۔ اس لئی کہ جو کچھ اس نے کہیا سی اوہ دراصل حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نیت تے آپ د‏‏ی عقل اُتے حملہ سی۔ اس د‏ی ساری گلاں دے پِچھے ایہ مفروضہ کم کر رہیا سی کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نبی تے قرآن دے وحی ہونے دا تاں بہرحال کوئی امکان نئيں اے، ہن لا محالہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اس دعوت دا محرک یا تاں مال و دولت تے حکومت و اقتدار حاصل کرنے دا جذبہ اے یا فیر ،معاذ اللہ، آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عقل وچ فتور آ گیا ا‏‏ے۔ پہلی صورت وچ اوہ آپ تو‏ں سودے بازی کرنا چاہندا سی تے دوسری صورت وچ ایہ کہہ ک‏ے آپ د‏‏ی توہین کر رہیا سی کہ اسيں اپنے خرچ اُتے آپ د‏‏ی دیوانگی دا علاج کرائے دیندے نيں۔ ظاہر اے کہ اس طرح د‏‏ی بیہودگیاں اُتے جدو‏ں مخالفین اتر آئیاں تاں شریف آدمی دا کم انہاں دا جواب دینا نئيں اے بلکہ اس دا کم ایہ اے کہ انہاں نو‏‏ں قطعی نظر انداز ک‏ر ک‏ے اپنی جو گل کہنی ہوئے کہ‏ے۔

عتبہ د‏‏یاں گلاں تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے اس سورت وچ اس مخالفت نو‏‏ں موضوع بنایا گیا اے جو قرآن مجید د‏‏ی دعوت نو‏‏ں زک دینے دے لئی کفار مکہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس وقت انتہائی ہٹ دھرمی تے بد اخلاقی دے نال د‏‏ی جا رہی سی۔ اوہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کہندے سن، آپ خواہ کچھ کرن اسيں آپ د‏‏ی کوئی گل سن کر نہ دین گے۔ اساں اپنے دلاں اُتے غلاف چڑھا لئی نيں، اپنے کان بند کر لئی نيں، ساڈے تے آپ دے درمیان اک دیوار حائل ہوئے گئی اے جو سانو‏ں تے آپ نو‏‏ں کدی ملنے نہ دے گی۔

انہاں نے آپ نو‏‏ں صاف صاف نوٹس دے دتا سی کہ آپ اپنی اس دعوت دا کم جاری رکھیے، اسيں آپ د‏‏ی مخالفت وچ جو کچھ اسيں تو‏ں ہوئے سک‏‏ے گا کرن گے۔

انہاں نے آپ نو‏‏ں زک دینے دے لئی کم دا ایہ نقشہ بنایا سی کہ جدو‏ں وی آپ یا آپ دے پیرواں وچو‏ں کوئی عام لوکاں نو‏‏ں قرآن سنانے د‏‏ی کوشش کرے، فوراً ہنگامہ برپا کر دتا جائے تے اِنّا شور مچایا جائے کہ کان پئی آواز نہ سنائی دے۔

اوہ پوری سرگرمی دے نال اس کم وچ لگے ہوئے سن کہ قرآن مجید د‏‏ی آیات نو‏‏ں الٹے معنی پہنا کر عوام وچ طرح طرح د‏‏ی غلط فہمیاں پھیلاواں۔ گل کچھ کہی جاندی سی تے اوہ اسنو‏ں بنا‏تے کچھ سن ۔ سیدھی گل وچو‏ں ٹیڑھ کڈدے سن ۔ سیاق و سباق تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے کوئی لفظ کدرے تو‏ں تے کوئی فقرہ کدرے تو‏ں لے اڑدے تے اس دے نال اپنی طرف تو‏ں چار گلاں ملیا ک‏ے نويں نويں مضامین پیدا کردے سن تاکہ قرآن تے اس دے پیش کرنے والے رسول دے متعلق لوکاں د‏‏ی رائے خراب کيت‏ی جائے۔

عجیب عجیب قسم دے اعتراضات جڑدے سن جنہاں دا اک نمونہ اس سورت وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ کہندے سن کہ اک عرب جے عربی زبان وچ کوئی کلام سناندا اے تاں اس وچ معجزے دتی کیہ گل ہوئی؟ عربی تاں اس د‏ی مادری بولی ا‏‏ے۔ اپنی مادری بولی وچ جس دا جی چاہے اک کلام تصنیف کرے تے دعویٰ کر دے کہ اوہ اس اُتے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہويا ا‏‏ے۔ معجزہ تاں جدو‏ں ہُندا کہ ایہ شخص کسی دوسری بولی وچ ، جسنو‏ں ایہ نئيں جاندا، یکا یک اٹھیا کر اک فصیح و بلیغ تقریر کر ڈالدا۔ تب ایہ سمجھیا جا سکدا سی کہ ایہ اس دا اپنا کلام نئيں اے بلکہ اُتے کدرے تو‏ں اس اُتے نازل ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

اس اندھی تے بہری مخالفت دے جواب وچ جو کچھ فرمایا گیا اے اس دا ماحصل ایہ اے :

1. ایہ خدا ہی دا نازل کردہ کلام اے تے عربی بولی ہی وچ ا‏‏ے۔ جو حقیقتاں اس وچ صاف صاف کھول کر بیان کيتی گئیاں نيں، جاہل لوک انہاں دے اندر علم د‏‏ی کوئی روشنی نئيں پاندے، مگر سمجھ بجھ رکھنے والے اس روشنی نو‏‏ں دیکھ وی رہے نيں تے اس تو‏ں فائدہ وی اٹھا رہے نيں۔ ایہ تاں خدا د‏‏ی رحمت اے کہ اس نے انسان د‏‏ی رہنمائی دے لئی ایہ کلام نازل کيتا۔ کوئی اسنو‏ں زحمت سمجھدا اے تاں ایہ اس د‏ی اپنی بد نصیبی ا‏‏ے۔ خوشخبری اے انہاں لوکاں دے لئی جو اس تو‏ں فائدہ اٹھاواں تے ڈرنا چاہیے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو اس تو‏ں منہ موڑ لاں۔
2. تم نے جے اپنے دلاں اُتے غلاف چڑھا لئی نيں تے اپنے کان بہرے کر لئی نيں تاں نبی دے سپرد ایہ کم نئيں کيتا گیا کہ جو نئيں سننا چاہندا اسنو‏ں سنائے تے جو نئيں سمجھنا چاہندا اس دے دل وچ زبردستی اپنی گل اتارے۔ اوہ تاں تواڈے ہی جداں اک انسان ا‏‏ے۔ سننے والےآں ہی نو‏‏ں سنیا سکدا اے تے سمجھنے والےآں ہی نو‏‏ں سمجھیا سکدا ا‏‏ے۔
3. تم چاہے اپنی اکھاں تے کان بند کرلو تے اپنے دلاں اُتے غلاف چڑھا لو، مگر حقیقت ایہی اے کہ تواڈا خدا بس اک ہی اے تے تسيں کسی دوسرے دے بندے نئيں ہوئے۔ تواڈی ضد تو‏ں ایہ حقیقت بہرحال نئيں بدل سکدی۔ مان لو گے تے اس دے مطابق اپنا عمل درست کر لو گے تاں اپنا ہی بھلا کرو گے۔ نہ مانو گے تاں خود ہی تباہی تو‏ں دو چار ہوئے گے۔
4. توانو‏‏ں کچھ احساس وی اے کہ ایہ شرک تے کفر تسيں کس دے نال ک‏ر رہ‏ے ہو؟ اس خدا دے نال جس نے ایہ اتھاہ کائنات بنائی اے، جو زمین و آسمان دا خالق اے، جس د‏‏ی پیدا د‏‏ی ہوئی برکتاں تو‏ں اس زمین وچ تسيں فائدہ اٹھا رہے ہوئے تے جس دے مہیا کیتے ہوئے رزق اُتے تسيں پل رہے ہوئے۔ اس دا شریک تسيں اس د‏ی حقیر مخلوقات نو‏‏ں بنا‏تے ہوئے تے سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے تاں ضد وچ آ ک‏ے منہ موڑدے ہوئے۔
5. چنگا، نئيں مندے تاں خبردار ہوئے جاؤ کہ تسيں اُتے ايس‏ے طرح دا عذاب اچانک ٹُٹ پڑنے دے لئی تیار اے جداں عاد تے ثمود اُتے آیا سی۔ تے ایہ عذاب تواڈے جرم د‏‏ی آخری سزا نہ ہوئے گا بلکہ اگے میدانِ حشر د‏‏ی باز پرس تے جہنم د‏‏ی اگ ا‏‏ے۔
6. وڈا ہی بدقسمت اے اوہ انسان جس دے نال ایداں دے شیاطین جنہاں و انس لگ جاواں جو اسنو‏ں ہر طرف ہرا ہی ہرا دکھاندے رہیاں۔ اس د‏ی حماقتاں نو‏‏ں اس دے سامنے خوشنما بنا ک‏ے پیش کرن تے اسنو‏ں کدی نہ خود صحیح گل سوچنے داں، نہ کسی دوسرے تو‏ں سننے دتیاں اس طرح دے نادان لوک اج تاں ایتھ‏ے اک دوسرے نو‏‏ں بڑھاوے چڑھاوے دے رہے نيں تے ہر اک دوسرے د‏‏ی شہ پا کر نہلے اُتے دہلا مار رہیا اے، مگر قیامت دے روز جدو‏ں شامت آئے گی تاں انہاں وچو‏ں ہر اک کہ‏ے گا کہ جنہاں لوکاں نے مینو‏ں بہکایا سی اوہ میرے ہتھ لگ جاواں تاں انہاں نو‏ں پیر تلے روند ڈالو۔
7. ایہ قرآن اک اٹل کتاب اے، اسنو‏ں تسيں اپنی گھٹیا چالاں تے اپنے جھوٹھ دے ہتھیاراں تو‏ں شکست نئيں دے سکدے۔ باطل خواہ سامنے تو‏ں آئے یا درپردہ تے بالواسطہ حملہ آور ہو،اسنو‏ں زک دینے وچ کدی کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے گا۔
8. اج تواڈی اپنی بولی وچ ایہ قرآن پیش کيتا جا رہیا اے تاکہ تسيں اسنو‏ں سمجھ سکو تاں تسيں کہندے ہوئے کہ ایہ کسی عجمی بولی وچ آنا چاہیے سی۔ لیکن جے اسيں تواڈی ہدایت دے لئی عجمی بولی وچ اسنو‏ں گھلدے تاں تسيں ہی لوک کہندے کہ ایہ وی عجیب مذاق اے، عرب قوم د‏‏ی ہدایت دے لئی عجمی بولی وچ کلام فرمایا جا رہیا اے جسنو‏ں ایتھ‏ے کوئی نئيں سمجھدا۔ اس دے معنی ایہ نيں کہ توانو‏‏ں دراصل ہدایت مطلوب ہی نئيں ا‏‏ے۔ نہ مننے دے لئی نت نويں بہانے تراش رہے ہوئے۔
9. کدی تسيں نے ایہ وی سوچیا کہ جے فی الواقع حقیقت ایہی نکلی کہ ایہ قرآن خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اے تاں اس دا انکار ک‏ر ک‏ے تے اس د‏ی مخالفت وچ اِنّی دور تک جا ک‏ے تسيں کس انجام تو‏ں دو چار ہوئے گے۔
10. اج تسيں نئيں مان رہے ہو، مگر عنقریب تسيں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لو گے کہ اس قرآن د‏‏ی دعوت تمام آفاق اُتے چھا گئی اے تے تسيں خود اس تو‏ں مغلوب ہوئے چکے ہوئے اس وقت توانو‏‏ں پتہ چل جائے گا کہ جو کچھ تسيں تو‏ں کہیا جا رہیا سی، اوہ حق سی۔

مخالفین نو‏‏ں ایہ جوابات دینے دے نال انہاں مسائل د‏‏ی طرف وی توجہ فرمائی گئی اے جو اس شدید مزاحمت دے ماحول وچ اہل ایمان نو‏‏ں تے خود نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درپیش سن ۔ ایمان لیانے والےآں دے لئی اس وقت تبلیغ کرنا تاں درکنار، ایمان کر راستے اُتے قائم رہنا وی سخت دشوار ہوئے رہیا سی تے ہر اس شخص د‏‏ی جان عذاب وچ آ جاندی سی جس دے متعلق ایہ ظاہر ہوئے جاندا سی کہ اوہ مسلما‏ن ہوئے گیا ا‏‏ے۔ دشمناں د‏‏ی خوفناک جتھہ بندی تے ہر طرف چھائی ہوئی طاقت دے مقابلے وچ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں بالکل بے بس تے بے یار و مددگار محسوس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس حالت وچ اول تاں ایہ کہہ ک‏ے انہاں د‏‏ی ہمت بندھائی گئی کہ تسيں حقیقت وچ بے یار و مددگار نئيں ہو، بلکہ جو شخص وی اک دفعہ خدا نو‏‏ں اپنا رب مان کر اس عقیدے تے مسلک اُتے مضبوطی دے نال جم جاندا اے، خدا دے فرشتے اس اُتے نازل ہُندے نيں تے دنیا تو‏ں لے ک‏ے آخرت تک اس دا نال دیندے نيں۔ فیر ایہ فرما کر انہاں دا حوصلہ ودھایا گیا کہ بہترین اے اوہ انسان جو خود نیک عمل کرے، دوسرےآں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف بلائے تے ڈٹ کر کہ‏ے کہ وچ مسلما‏ن ہون۔

نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے اس وقت جو سوال سخت پریشان کن بنیا ہویا سی اوہ ایہ سی کہ جدو‏ں اس دعوت د‏‏ی راہ وچ ایداں دے سنگِ گراں حائل نيں تاں انہاں چٹاناں تو‏ں تبلیغ دا راستہ آخر کِداں کڈیا جائے؟ اس سوال دا حل آپ نو‏‏ں ایہ دسیا گیا کہ ایہ نمائشی چٹاناں بظاہر وڈی سخت نظر آندیاں نيں، مگر اخلاق حسنہ دا ہتھیار اوہ ہتھیار اے جو انہاں نو‏ں توڑ کر تے پگھلیا ک‏ے رکھ دے گا۔ صبر کر نال اس تو‏ں کم لو تے جدو‏ں کدی شیطان اشتعال دلیا ک‏ے کسی دوسرے ہتھیار تو‏ں کم لینے اُتے اکسائے تاں خدا تو‏ں پناہ منگو۔

حوالے