ایران عراق جنگ

ایران عراق جنگ 1980ء توں 1988ء تک مشرق وسطی چ جاری رہن آلی اک جنگ سی ، جس چ اک اندازے موجب ایران دے 5 لکھ فوجی تے عراق دے پونے 4 لکھ فوجی مرے ، گواچے تے زخمی ہوئے ۔

سامراجی دور دے بعد

پش منظر

ایران عراق جنگ دی وجہ دریائے شط العرب سی ۔ پر کجھ مبصراں دا خیال چ شط العرب تے اینویں اک بہانے دے طور تے استعمال کیتا گئیا تے عراق نے امریکہ دے آکھن تے ایران تے حملہ کیتا ۔

اس دریا دے علاقے چ ایران عراق سرحد دا تعین کرن لئی ایران تے سلطنت عثمانیہ دے وچکار 1823ء چ ارض روم چ اک معاہدہ طے ہوئیا سی جس تے کجھ وجہاں پاروں عمل نا ہو سکئیا ۔ 1847ء چ اک دوجے معاہدے (ارض روم ترکی) راہیں ایران نے سلیمانیہ دا علاقہ سلطنت عثمانیہ دی تحویل چ دے دتا ۔ جدوں کہ ایران نوں محمرہ(خرم شہر) تے خضر(آبادان) تے شط العرب دیاں چڑھدیاں آبادیاں دے دتیآں گئیاں ۔ تاہم ایران نوں وی اس دریا چ جہازرانی دا حق دے دتا گئیا ۔ 1911ء چ تہران چ ایران تے عراق دے وچکار طے پائیا کہ دونہے دیس سرحداں دی نشاندہی دے سلسلے چ مشترکہ کمیشن قائم کرن پر ایہہ کمیشن وی اپنے مقصداں دے حصول چ ناکام رہئیا ۔

معاہدہ استمبول

بالاخر روس تے برطانیہ دیاں کوششاں نال 17 نومبر 1913ء چ استمبول چ ایران تے ترکی (سلطنت عثمانیہ) وچکار اک معاہدہ طے پائیا ۔ جس دی رو نال سلطنت برطانیہ ، روسی سلطنت ، سلطنت قاچار (ایران) تے سلطنت عثمانیہ دے نمائندےآں تے مشتمل چار رکنی کمیشن دا قیام عمل چ آئیا ۔ کمیشن نے اک سال دیاں کوششاں دے مگروں اکتوبر 1914ء چ ایران عراق وچکار سرحداں دا تعین کیتا ۔ نتیجے دے طور تے محمرہ (خرم شہر) دی بندرگاہ دے نیڑے دریا دے گھبے سرحد قائم کر دتی گئی تے فوری طور تے بندرگاہ دا انتظام عراق دے حوالے کر دتا گئیا ۔

منسوخی تے جمعیت اقوام

1932ء چ ایران چ جدوں رضا شاہ کبیر دی حکومت قائم ہوئی تے اسنے 1913ء تے 1914ء چ ہون آلے معاہدےآں نوں تسلیم کرن توں انکار کردتا ۔ چنانچہ عراق نے اس مسئلے نوں جمعیت اقوام چ پیش کر دتا ۔ جمعیت اقوام نے مشورہ دتا کہ دونہے دیس اس مسئلے نوں آپسی مذاکرات راہیں حل کرن ۔ چنانچہ دونہاں دیساں نے 4 جولائی 1937ء چ اک معاہدے تے دستخط کیتے ، جس چ 1913ء تے 1914ء دے معاہدےآں نوں مڑ تسلیم کر لیا گئیا ۔ 1937ء چ ایہہ معاہدہ نافذ العمل ہو گئیا ۔

1937ء دے معاہدے توں انکار تے الجزائر دی مداخلت

9 اپریل 1969ء چ ایران نے یکطرفہ طور تے اس معاہدے (1937ء ) نوں منن توں انکار کر دتا ، جس دے نتیجے چ دونہآں ملکاں وچکار چھڑپاں دا اک سلسلہ شروع ہو گئیا ۔ 6 سال بعد 5 مارچ 1975ء چ الجزائر دے راجگھر الجزیرہ چ الجزائر دے صدر حواری بومدین دی نگرانی چ دونہاں دیساں وچکار اک معاہدہ طے پا گئیا ۔ گواہ دے طور تے الجزائر دے صدر نےاس معاہدے تے دستخط کیتے ۔ اس معاہدے دے اہم نکتے ایہہ سن :

- 1937ء چ لندن(معاہدہ لندن) چ ہوون آلے معاہدے نوں منسوخ تصور کیتا جائے ۔ ( اس معاہدے چ شط العرب تے ایرانی حاکمیت دی نفی کیتی گئی سی) ۔
- 1913ء دا معاہدہ جہڑا میثاق استمبول دے ناں توں مشہور ہوئیا سی تے خلافت عثمانیہ تے سلطنت قاچار دے وچکار طے پائیا سی مڑ بحال تصور ہوئے گا ۔
- معاہدہ استمبول دے تحت ایران عراق وچکار جنہاں سرحداں دا تعین کیتا گئیا سی اوہ درست تصور کیتیاں جان گئیاں تے نواں سرحدی کمیشن ایسے معاہدے دے مطابق حد بندی کرے گا ۔
- ایران چ عرب کرداں دا داخلہ بند کر دتا جائے گا ۔
- ایران تے عراق مل کے پورے خطے( مشرق وسطی) نوں بیرونی یعنی غیر ملکی اثراں توں محفوظ رکھن گے ۔
- ایران ولوں کرداں دی مالی امداد بند کر دتی جائے گی ۔
- کسے وی مسئلے دی صورت ج الجزائر دے صدر ول رجوع کیتا جائے گا ۔
- دونہاں دیساں چوں کسے نے وی اس دی خلاف ورزی کیتی تے ایہہ معاہدہ ناقابل عمل تصور کیتا جائے گا ۔

1975ء دے معاہدے دی خلاف ورزی

رضا شاہ پہلوی دے دور تک اسدی خلاف ورزی نا کیتی گئی پر ستمبر 1980ء چ عراقی فوجاں نے مشترکہ سرحد ٹپ کے 1975ء دے معاہدے دی خلاف ورزی کردے ہوئے ایران تے حملہ کر دتا تے اہم علاقےآں تے قبضہ کر لئیا ۔

اقوام متحدہ دیاں کوششاں

اس دوران سلامتی کونسل نے قرار داد نمبر 479 راہیں دونہاں دیساں توں جنگ بندی دی درخواست کیتی ۔ ایس لئی عراق دے صدر صدام حسین نے ایہہ شرطاں پیش کیتیاں :۔

٭ ایران عراق دے اندرونی معاملآں چ مداخلت بند کرے ۔

٭ شط العرب تے عراق دا حق تسلیم کیتا جائے ۔

٭ ایران خلیج فارس چ آبنائے ہرمز تے واقع تن جزیرےآں تنب اکبر ، تنب اصغر تے ابو موسی نوں عرب ریاستاں (متحدہ عرب امارات) نوں واپس کرے جنہاں تے اسنے 1971ء چ مل مارئیا سی ۔

اسلامی دیساں دی تنظیم دیاں کوششاں

ایران نے وی اوس ویلے جنگ بند نا کرن دا اعلان کیتا ۔ فیر امہ امن کمیٹی ( اسلامی ملکاں دی تنظیم دا ذیلی ادارہ) نے وی چار نکاتی امن منصوبہ پیش کیتا جس چ آکھئیا گئیا سی :۔

٭٭ دونہے دیس فورا جنگ بند کرن ۔

٭٭ امن عامہ دی صورت حال دے بارے چ بین الاقوامی ضمانت حاصل کیتی جائے ۔

٭٭ عراقی فوجاں دی ایرانی بھوئیں توں واپسی تے

٭٭ اسلامی کانفرنس دے زیر اہتمام مذاکرات ہون ۔

غیر جانبدار دیساں دی تنظیم نے وی جنگ بندی کروان دیاں کوششاں کیتیاں ۔

عراقی فوجاں دا انخلاء

بعد چ کسے وی شرط دے بغیر عراق نے مقبوضہ علاقےآں توں اپنی فوجاں واپس بلاون دا اعلان کیتا پر ایران نے عراق دی ایس پیشکش نوں مسترد کر دتا تے ایہہ شرطاں پیش کیتیاں :۔

٭٭٭ ایرانی بھوئيں توں سارے عراقی فوجی کڈ لئے جان ۔

٭٭٭ عراق خود نوں جارحیت دا مرتکب قرار دیوے ۔

٭٭٭ عراق ایران نوں جنگ چ ہوئے نقصاناں دا تاوان ادا کرے ، تے

٭٭٭ صدر صدام حسین نوں صدارت توں علیحدہ کیتا جائے ۔

ایداں لگدا سی کہ عراق نے پہلیاں تن شرطاں من لئیاں نیں پر چوتھی نوں نئیں منئیا ۔ تاہم دونہاں دیساں وچکار جنگ بند کروان دیاں مثبت کوششاں نا ہو سکئیاں تے ایہہ تنازعہ پہلے توں وی کتے ودھ خونی شکل اختیار کر گئیا ۔

اقوام متحدہ دی قرار داد نمبر 598

بعد چ 20 جون 1987ء چ اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل دے پنج مستقل ارکان نے اس گل نال اتفاق کیتا کہ جہڑا دیس جنگ بندی قبول نئیں کرے گا اوس لئی ہتھیاراں دی فراہمی روک دتی جائے گئی ۔ گل بات دی روشنی چ قرارداد نمبر 598 منظور کیتی گئی جس چ دونہاں دیساں توں مطالبہ کیتا گئیا کہ :۔

٭ اوہ اپنیاں فوجاں بین القوامی سرحد تے واپس لے جان ۔

٭ مبصراں دی اک ٹیم مقرر کیتی جائے جہڑی جنگ بندی دے عمل دی نگرانی کرے ۔

٭ دونہے دیس اقوام متحدہ دے سیکٹری جنرل نال تعاون کرن ۔

٭ دوجے دیساں نوں وی آکھئیا گئیا کہ اوہ وی جنگ بندی لئی کوششاں کرن ۔

ایران دا ردعمل

ایران نے اس قرارداد نوں مسترد کر دتا ۔ ستمبر 1987ء چ اقوام متحدہ دے سکٹری جنرل پیریز ڈی کوئیا نے ایران دے حکام نال مذاکرات کیتے جنہاں دے نتیجے چ ایران نے نومبر 1987ء چ جنگ بندی تے رضا مندی ظاہر کر دتی ۔ جدوں کہ فروری 1988 چ جنگ نے فیر شدت اختیار کر لئی ۔ دونہاں ملکاں نے اک دوجے دے راجگھراں تے میزائل داغے جنہاں نال کافی گنتی چ شہری مارے گئے ۔ جون 1988ء ایران نے دکھنی عراق تے حملے کیتے ۔

ایران تے عراق لئی غیر ملکی حمایت

٭ عراق

٭ ایران

ایران تے عراق دی فوجی طاقت دا موازنہ

شہراں چ جنگ

کیمیکل ہتھیاراں دا استعمال

مستقل جنگ بندی

18 جولائی 1988ء چ ایران نے ڈرامائی طور تے جنگ بندی تے رضا مندی دا اظہار کیتا ۔ چنانچہ 8 اگست 1988ء نوں دونہاں دیساں وچکار جنگ بندی ہو گئی ۔ بعد چ تنازعاں دے حل لئی جنیوا چ مذاکرات ہوئے جہڑے ناکام رہے ۔ ایہہ جنگ تقریبا اک دہائی تک جاری رہی ، جس چ دونہے پاسےآں دا کھرباں ڈالراں دا نقصان ہوئیا ۔

جنگ دے مگروں

ہور ویکھو

حوالے

باہرلے جوڑ