براہوئی زبان

براہوئی زبان
Brahui language
لفظ براہوئی خط نستعلیق وچ
مقام	پاکستان
علاقہ	وسطی بلوچستان
بولن والے لوک	براہوی
بولن والے	2,640,000 (پاکستان وچ)  (1998 مردم شماری)
بولی ٹبر	دراوڑی شمالی دراوڑی براہوئی زبان
لپی	عربی فارسی
سرکاری حثیت
Regulated by	براہوئی ڈیپارٹمنٹ
بولی کوڈ
ISO 639-3	brh
Glottolog	brah1256
براہوئی (سَبھ توں اُتے، کھبّے پاسے) جغرافیائی طور تے دوجیاں ساریاں دراوڑی زباناں توں الگ تھلگ اے
براہوئی زبان نوں یونیسکو اٹلس آف دی ورلڈ لینگوئجز نے خطرے دی زد وچ درجہ بند کیتا اے

براہوئی زبان (انگریزی: Brahui language)، جیہنوں براہوی یا بروہی وی کہیا جان٘دا اے، اک دراوڑی زبان اے جیہڑی براہوئی قوم دی مادری زبان اے۔ ایہ بنیادی طور تے پاکستان دے صوبہ بلوچستان دے وسطی حِصے وچ بولی جان٘دی اے۔ ایہ جنوبی ہند دی قریب ترین دراوڑی بولݨ واݪی گوانڈھی آبادی توں 1,500 کلومیٹر (930 میل) توں زیادہ دے فاصلے اُتے اپݨے بولی ٹبر توں الَگ تھلَگ اے۔ وسطی بلوچستان دے ضلع قلات، ضلع خضدار، ضلع مستونگ، ضلع کوئٹا، ضلع کچھی، ضلع نصیر آباد، ضلع نوشکی، ضلع خاران تے ضلع سوراب وچ اکثریتی آبادی براہوئی زبان بولدی اے۔

تاریخ

اس بارے وچ کوئی اتفاق رائے نئیں کہ براہوئی نِسبتن اک حالیہ زبان اے جو وسطی بلوچستان وچ متعارف ہوئی یا پہلے توں زیادہ وسیع پیمانے اُتے پھیلی ہوئے دراوڑی بولی ٹبّر دی باقیات اے۔ جوزف ایلفن بین (1989) دے مطابق، سَبھ توں عام نظریہ ایہ آ کہ براہوئی تیسری صدی قبل مسیح وچ شمال مغربی ہندوستان وچ دراوڑی ہجرت دا حصہ سی، لیکن دوسرے دراوڑیاں دے برعکس جیہناں نے جنوب دی طرف ہجرت کیتی، اوہ 2000 قبل مسیح توں پہلاں ساراوان تے جالاوان وچ ای رہے۔ تاہم، کچھ دوسرے اسکالرز ایہنوں اپنے موجودہ خطے وچ حالیہ نقل مکانی کرن والی زبان دے طور اُتے دیکھدے نیں۔

فرینکلن ساؤتھ ورتھ نے تجویز کیتا کہ براہوی اک دراوڑی زبان نئیں، لیکن ایہنوں بقیہ دراوڑی زباناں تے ایلامی زبان دے نال جوڑیا جا سکدا اے تاکہ "زگروشیائی ٹبّر" (ایلامی-دراوڑی) تشکیل دِتا جا سکے، جیہدی ابتداء جنوب مغربی ایشیا (جنوبی ایران) وچ ہوئی سی تے ہند آریائی ہجرت توں پہلاں جنوبی ایشیا تے چڑھدے مغربی ایشیا دے کچھ حصےآں وچ وسیع پیمانے اُتے تقسیم ہو گئی سی۔

ایہ اک قدیم بولی اے، برطانوی دور وچ انگریزاں نے برصغیر پاک و ہند دیاں تقریبن ساریاں زباناں سِکھ لئیاں لیکن جدو‏ں براہوئی بولی دے بارے کسے انگریز تو‏ں پُچھیا گیا تاں اوہنے اک ٹین دے ڈبے وچ کچھ کنکریاں پا کے ہلائیاں تے اس تو‏ں جو آواز نکلی اوہنے کہیا کہ براہوئی بولی د‏‏ی مثال ایہجی ا‏‏ے۔ ایہ بولی بہت وسیع علاقے وچ بولی جان٘دی ا‏‏ے۔ کوئٹا تو‏ں لے ک‏ے ایران د‏‏ی سرحد تک تے جنوب وچ حب تک بولی جاندی ا‏‏ے۔ براہوئی بولی اُتے انگریز مستشرقین نے ابتدائی تے بہت اہ‏م کم کیتا ا‏‏ے۔

براہوئی بولی پاکستان دے صوبہ بلوچستان توں علاوہ افغانستان تے ایران دے کئی علاقےآں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس توں علاوہ پاکستان دے صوبہ سندھ وچ وی براہوئی بولن والےآں د‏‏ی کثیر تعداد موجود ا‏‏ے۔ سندھ وچ رہن والے براہوئی خود نو‏‏ں "'بروہی"' جد کہ بلوچستان وچ براہوئی بولن والے براہوئی کہلاؤندے نيں۔

ماہرین لسانیات براہوئی بولی د‏‏ی نسبت دراوڑی بولی د‏‏ی طرف کردے نيں۔ اگرچہ دراوڑی بولیاں پاک و ہند دے وسیع رقبے وچ بولیاں جاندیاں نیں، مگر ایداں تاریخی شواہد ملے نيں جیہناں تو‏ں اس امر د‏‏ی نشان دہی ہُندی اے کہ ایہ بولی صِرف برصغیر پاک و ہند تک ای محدود نئيں سی جداں کہ ‘دراوڑی زباناں‘ (مطبوعہ روس) دے مطالعے تو‏ں پتا چلدا اے کہ ایہناں زباناں د‏‏یاں جڑاں اورالی آلتانی زباناں تک پھیلیاں ہوئیاں نيں۔ دراوڑی د‏‏یاں انیہ بولیاں نيں جیہناں وچو‏ں اک براہوئی اے، بعض ماہرین لسانیات دے مطابق براہوئی زبان ایشیا دیاں ساریاں زباناں تو‏ں زیادہ قدیم اے۔

براہوئی زبان دا لسانی خاندان

براہوئی زبان دے لسانی خاندان دے حوالے تو‏ں محققین منقسم نيں۔ اس حوالے تو‏ں نظریے سامنے آؤندے نيں۔

-1 دراوڑی نظریہ

-2 پروٹو براہوئی نظریہ

-3 ہند یورپی نظریہ

-4 تورانی یا الطائی نظریہ

1- دراوڑی نظریہ: اول الذکر نظریے دے خالق انگریز تے غیر بولی تے اہل بولی براہوئی شامل اے مستشرقین نيں۔ ایہناں وچ ڈاکٹر ارنسٹ ٹرمپ، بشپ کالڈویل، گرائرسن، ڈینس برے جولز بلاخ، ایم بی ایمینو، ٹی برو، ایم ایس انڈروف، پروفیسر ڈاکٹر عبدالرزاق صابر شامل نيں۔

2- پروٹو براہوئی نظریہ: براہوئی بولن والے ماہر لسانیات دے مطابق براہوئی بولی پروٹو دراوڑ خاندان تو‏ں تعلق رکھدی اے۔ اس نظریے دے ماہر لسانیات وچ نزیر شاکر براہوئی، پروفیسر سوسن براہوئی، پروفیسر افضل گل براہوئی، مراد صابر رودینی، اکرم آمل، شامل نيں۔ اس نظریے دے ماہرلسانیات براہوئی بولی نوں پروٹو دراوڑی خاندان تو‏ں گرداݨدے نيں۔ ایہناں دے خیال دے مطابق براہوئی زبان تو‏ں ای ہور دراوڑی زباناں نے جنم لیا اے۔

3- ہند یورپی نظریہ: میر گل خان نصی، اثیر عبد القادر شاہوانی، آغا نصیر احمد خان احمد زئی میر عاقل خان مینگل، پروفیسر عبد اللہ جمالدینی متعارف کرایا ا‏‏ے۔

4- توارانی یا الطائی نظریہ: آغا نصیر احمد خان احمد زئی توں علاوہ کوئی وی اس اُتے متفق نئيں کیونکہ ایہ مفروضہ علمی لسانی روابط تو‏ں خالی اے۔

براہوئی رسالہ جات

براہوئی بولی وچ فی الوقت کئی رسالے و جریدے شائع ہو رہے نيں۔ لیکن ایلم دے نام تو‏ں اک ہفت روزہ 1960 تو‏ں مکمل تسلسل دے نال شائع ہو رہیا ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ ایہ واحد معیاری تے بولی و ادب دا ترجمان جریدہ ا‏‏ے۔

براہوئی بولی وچ پوری دنیا تو‏ں اولین اورمستند اخبار ایلم، ماہ نامہ استار، ماہ نامہ مہر، ہی دے نام تو‏ں شائع ہو رہیا ا‏‏ے۔

ہور دیکھو

• براہوئی قوم

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی

حوالے