ترقی پسند افسانہ
پریم چند[سودھو]
ترقی پسند تحریک دے افسانے کاذکر کردے ہوئے ڈاکٹر انور سدید لکھدے نيں کہ ترقی پسند افسانے دی روایت دا رشتہ براہ راست پریم چند دی حقیقت نگاری توں وابستہ اے۔ منشی پریم چند گو کہ اردو دے پہلے افسانہ نگار نئيں نيں، لیکن افسانہ نگاری وچ اس اعتبار توں انہاں نوں اک بلند مقام تے مرتبہ حاصل اے کہ انہاں نے اردو افسانے نوں داستانوی ماحول توں کڈ کے اس دا رشتہ زندگی توں قائم کيتا۔ پریم چند دے افسانےآں وچ ہندوستانی معاشرہ اپنے حقیقی رو پ وچ نظرآندا اے۔ ہندوستانی معاشرہ دی حقیقی تصویر پیش کرنے دے نال نال پریم چند نے انسانی عظمت تے محنت نوں وی بلند مقام عطا کرنے دی سعی کيتی۔ پریم چند دی انہاں خصوصیات دی بناءپر انہاں نوں پہلا ترقی پسند افسانہ نگار خیال کيتا جاندا اے۔ انہاں دے مشہور افسانےآں وچ سوا سیر گیہوݨ، کفن، زیور دا ڈبہ وغیرہ شامل نيں۔
کر شن چندر[سودھو]
کرشن چندر دی ابتدائی شہر ت تے مقبولیت دا سبب انہاں دا رومانی طرز نگارش اے۔ اوہ طبعاً رومانی فنکار سن ۔ لیکن انہاں دا کمال ایہ اے کہ اوہ ودھ دیر تک اس رومانی فضا ء وچ کھوئے نئيں رہے تے جلد ہی اس فضا توں نکل کے اوہ حقائق دی دنیا دی طرف گامزن ہو گئے۔ چنانچہ ”طلسم خیال“ دے بعد انہاں دے افسانےآں دا دوسرا مجموعہ ”نظارے “ دے ناں توں شائع ہويا تاں اس مجموعے دے افسانےآں توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ انہاں دے زاویہ نظر وچ وڈی سرعت دے نال تبدیلی آ رہی سی تے ”ان داتا“ وچ تاں کرشن چندر رومان پرست دی بجائے تلخ حقیقت نگار تے انقلاب پسند دی حیثیت توں جلوہ گر نيں۔
کرشن چندر دی عظمت دی کئی وجوہات نيں مثلاً اک تاں ایہ کہ انہاں دے افسانےآں دے موضوعات وچ برا تنوی اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ فطرت دے حسن تے عورت دی رومانی دلکشی دے علاوہ اپنے عہد دی وسیع عکاسی وی ملدی اے۔ انہاں دے مشاہدے دی دنیا وڈی وسیع اے۔ اوہ اپنے موضوعات، اپنے گرد وپیش کيتی دنیا توں لیندے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے موضوعات وچ سماجی معاشی تے سیاسی زندگی دے وکھ وکھ پہلو شامل نيں۔
دوسری گل کرشن چندر منظر کشی وچ ید طولیٰ رکھدے نيں۔ بقول محمد حسن منظر نگاری وچ اج تک انہاں دا کوئی ہمسر نئيں اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ فطر ت دا سار حسن سمٹ کر رہ گیا اے۔ جدوں کہ اس دے علاوہ اپنے طرز نگارش دے ذریعے اوہ افسانے وچ جان ڈال دیندے نيں۔ علی سردار جعفری نے اُنہاں دی نثر نوں شاعری کہیا اے جو شاعر نہ ہُندے ہوئے وی محفل لوٹ کر لے جاندا اے۔
کرشن چندر نے فسادات دے موضوع اُتے وی قلم اُٹھایا چنانچہ انہاں دے مجموعے ”اساں وحشی نيں “ دے سارے افسانے فسادات توں متعلق نيں۔ اُنہاں دے باقی مجموعےآں ناں ایہ نيں۔ طلسم خیال، نظارے، ہوائی قلعے، گھونگھٹ وچ گوری جلسے، ٹوٹے ہوئے تارے، انہاں داتا، اسيں وحشی نيں، تن غنڈے، زندگی دے موڑ پر، نغمے دی موت تے پرانا خدا وغیرہ
سعادت حسن منٹو[سودھو]
ترقی پسند افسانہ نگاراں وچ اک ہور اہم نا م سعادت حسن منٹو دا اے۔ منٹو کاشمار اردو دے مشہور افسانہ نگاراں وچ ہُندا اے۔ انہاں دے کچھ افسانے متنازع رہے انہاں اُتے فحش نگاری دے الزامات لگے، انہاں اُتے مقدمات چلے لیکن انہاں سب کچھ دے باوجود ایہ حقیقت اے کہ اوہ اردو دا اہم تے عظیم افسانہ نگار نيں۔ سعادت حسن منٹو دے افسانےآں دی نمایا ں خوبی ایہ اے کہ اُنہاں دے ہاں موضوعات دا تنوع ملدا اے۔ جس دی بناءپر افسانےآں وچ یکسانگی پیدا نئيں ہُندی۔ منٹو اپنے افسانےآں وچ جے طرف جوان لڑکےآں کُڑیاں دی جنسی الجھناں، غریب، مزدور، سماج وچ کچلے ہوئے طبقے تے طوائف دی زندگی نوں اپنا موضوع بنایا اے۔ تاں دوسری طرف انہاں دے افسانےآں دا موضوع ہندوستان دی جنگ آزادی، جدوجہد تے تقسیم وی نيں۔ ايسے طرح انہاں دے کردار وی زندگی دے وکھ وکھ شعبےآں نال تعلق رکھدے نيں۔ اُنہاں دے ہاں ہر طبقے تے ہر شعبے دے کردار نظر آن گے۔ کالج دے لڑکے کُڑیاں توں لے کے پہلوان تے استاد تک، نیڑے قریب معاشرے دے ہر طبقے نال تعلق رکھنے والے کردارمنٹو دے افسانےآں وچ ملیاں گے۔
منٹو دا زندگی دا مطالعہ کافی وسیع سی لیکن اُنہاں نے اپنے اردگرد جو کچھ دیکھیا اُسنوں بغیر کسی جھاکا دے بیان کر دتا۔ اُنہاں دی حقیقت نگاری دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر عبادت بریلوی لکھدے نيں کہ زندگی دے وکھ وکھ حقائق تک انہاں دی نظراں وڈی بے باکی تے دراکی دے نال پہنچکی نيں۔ تے انہاں نوں پوری طرح نمایاں کر دیندی نيں۔
اس دے نال نال منٹو صرف اک افسانہ نگار ہی نئيں بلکہ بقول عبادت بریلوی اوہ انسانی نفسیات دا گہرا نباض وی اے اس دی ہر کہانی نوں اس دا ایہی نفسیاتی شعور حقیقت توں ہم آہنگ کر توں اے۔ اس دے نفسیاتی شعور دے بناءپر رومانی موضوعات تک اس دے ایتھے حقیقت دا روپ دھار لیندے نيں۔ زندگی دی ہر پہلو دی ترجمانی وچ اس نے کسی نہ کسی اہم حقیقت نوں بے نقاب کيتا اے۔ خصوصاً زندگی دے معاملات تے کرداراں دی حرکات و سکنات نوں پیش کرنے وچ نفسیاتی شعور اپنے عروج اُتے اے۔
جتھے تک منٹو دے اسلوب دا تعلق اے تاں مختصراً ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اردو افسانہ نگاری وچ منٹو اوہ پہلا افسانہ نویس اے جس نے افسانے دی نويں بولی دریافت کيتی اس لئی تاں حسن عسکری اُنہاں دے اسلوب نوں زندہ اسلوب کہندے نيں۔ منٹو نے جو کچھ کہیا اس وچ آورد نا م نوں نئيں۔ منٹو دے مشہور افسانو ں وچ ٹھنڈا گوشت، بو، دھواں، ٹوبہ ڈھو سنگھ، کالی سُتھن وغیر ہ جداں افسانے شامل نيں۔
عصمت چغتائی[سودھو]
ترقی پسند افسانہ نگاراں وچ عصمت چغتائی دا نا م وی شامل اے۔ عصمت دے افسانے فنی خوبی تے قدرت بولی و بیان کيتی بناءپر وڈی شہرت رکھدے نيں۔ منٹو دے بعد عصمت چغتائی دوسری افسانہ نگار نيں جس نے اپنے افسانےآں وچ جنسی پہلو نوں مبالغہ آمیز انداز وچ پیش کيتا۔ خصوصاً متوسط طبقے دے مسلمان گھراناں تے انہاں دی عورتاں تے بچےآں دی نفسیاتی تے جنسی الجھناں کوانہاں نے وڈی بے باکی توں موضوع بنایا۔ انہاں دے افسانے ”لحاف “ اُتے باقاعدہ مقدمہ چلا۔
اس وچ شبہ نئيں کہ عصمت دے ایتھے فن دی اعلیٰ قدراں دے لئی بولی تے قلم دی جس نیکی دی لوڑ اے اس دا فقدان اے، البتہ ایہ تسلیم کرنا پڑدا اے کہ عصمت نوں جذبات اُتے قدرت تے اظہار بیان وچ غیر معمولی مہارت حاصل اے انہاں نے اپنے افسانےآں دے لئی اک ایسی بولی استعمال کیتی جوان دے پلاٹ تے موضوع دے ماحول توں گہری مطابقت رکھدی اے۔ تقسیم دے بعد دے افسانےآں وچ اُنہاں دے ہاں سستی جذباتیت تے فن اُتے مقصدیت دا غلبہ دکھائی دیندا اے۔
راجندر سنگھ بیدی[سودھو]
اس دور دے اک ہور افسانہ نگار راجندر سنگھ بیدی نيں۔ بیدی دے ایتھے وی کرشن چندر دی طرح رومانیت توں حقیقت نگاری دی طرف مسلسل تے واضح سفر دکھائی دیندا اے۔ جتھے تک بیدی دے افسانےآں دے موضوعات دا تعلق اے تاں انہاں نے اپنے افسانےآں وچ انسانی دکھاں، پریشانیاں تے محرومیاں نوں موضوع بنایا اے۔ دراصل بیدی خود اک دردمند شخصیت دے مالک سن، انہاں دی دردمند ی شخصیت دی بدولت افسانے اُتے وی درمندی دی فضاءچھا جاندی اے۔ جو قاری نوں انہاں دا ہمنوا بنا لیندی اے۔
نقاداں نے بیدی دے افسانےآں دی اک خصوصیت ایہ دسی اے کہ انہاں دے کردار اپنے ماحول وچ مکمل طور اُتے بسے ہُندے نيں۔ انہاں دا سبب ایہ اے کہ بیدی افسانے دی جزئیات، واقعات و کرداراں دے ماحول تے انہاں کیاالجھناں دا تے مسائل دا بہ نظر غائر مطالعہ و مشاہدہ کردے نيں۔ اُنہاں کردار گوشت پوست دے جتے جاگتے انسان ہی نظر آندے نيں۔ انہاں دے مشہور افسانےآں وچ ”اپنے دکھ مینوں دے دو“ تے ”لاجوندی “ شامل نيں۔
احمد علی[سودھو]
ترقی پسند تحریک دے حوالے توں افسانہ نگاری وچ اک ناں احمد علی دا وی اے۔ احمد علی نوں پہلے پہل شہرت ”انگارے “ دی وجہ توں ملی۔ انگارے افسانےآں دا اک مجموعہ اے، جس وچ احمد علی دے علاوہ سجاد ظہیر تے ڈاکٹر رشید جتھے دے افسانے وی شامل سن ۔ بقول ڈاکٹر انور سدید انگارے دی اگ سرد نئيں ہوئی سی کہ انہاں نے افسانےآں دا اک نواں مجموعہ ”شعلے“ پیش کر دتا۔ احمد علی نے اپنے افسانےآں وچ مٹتی ہوئی رہتل اُتے وڈی جرات تے بے باکی توں ظفر عزیز تے اس دے قلعے نوں پاش پاش کرنے دی کوشش کيتی۔ جس دی وجہ توں انہاں دے افسانےآں دے خلاف رد عمل احتجاج دی صورت وچ نمودار ہويا۔ تے انگارے دے خلاف اعتراضات دا اک طوفان اُٹھ کھڑا ہويا۔ کیونجے فن تے خیالات دونے دے اعتبار توں ایہ اک باغیانہ مجموعہ سن ۔ اس لئی بعد وچ اس کتاب نوں ضبط کر ليا گیا۔
احمد علی بھانويں منٹو وغیرہ دی طرح مشہور نئيں ہوئے لیکن انہاں دے ہاں گہرا شعور ملدا اے۔ انہاں دے ہاں حقیقت تے ماورائے حقیقت دونے دا شعور ملدا اے۔ انہاں دی بہترین کہانیاں وچ ساڈی گلی، پریم کہانی، شامل نيں۔ احمد علی دا انداز رمزیہ تے لب و لہجہ فلسفیانہ اے انہاں دے ہاں اعلیٰ درجے دے افسانہ نگار دا شعور ملدا اے۔
رشید جہاں[سودھو]
ڈاکٹر رشید جہاں نوں بطور افسانہ نگار ”انگارے “ نے متعارف کرایا۔ پر افسانہ انہاں دی زندگی دا مقصد نظر نئيں آندا بلکہ بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی انہاں دی ہربات صنف نازک دا مرثیہ معلوم ہُندی اے۔
اختر حسین رائے پوری[سودھو]
ڈاکٹر انور سدید، اختر حسین رائے پوری دی افسانہ نگاری دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اختر دی افسانہ نگاری آسکر وائلڈ تے موپاساں دے زیر اثر شروع ہوئی سی پر ”محبت “ تے ”نفرت“ دے افسانےآں وچ زندگی دی پیکار تے آویزش نوں نمایاں اہمیت حاصل اے تے انہاں وچ سیاسی بیداری دے نقوش وی ملدے نيں۔ انہاں دے آخری دور دے افسانےآں ”دیوان خانہ“ وچ معاشرتی شعور تے ”جسم دی پکار“ وچ جنسی احساس دا پرتو صاف نظر آندا اے۔
خواجہ احمد عباس[سودھو]
خواجہ احمد عباس اک ایسا افسانہ نگار اے جو زندگی دی تعبیر صرف ترقی پسند نظریات دی روشنی وچ کردا اے۔ اس دے افسانےآں وچ سماجی مسائل تے سیاسی الجھناں نوں اہمیت حاصل اے۔ خواجہ احمد عباس ترقی پسند تحریک دا ایسا رپورٹر اے جس اُتے افسانہ نگار دا گمان کيتا جاتااے۔ اس دے کردار حقیقی ہوݨ دے باوجود غیر فطری نظرآندے نيں۔
احمد ندیم قاسمی[سودھو]
احمد ندیم قاسمی دے رومانی افسانےآں وچ بیشتر ماحول وادی سون سکسیر (ضلع خوشاب وغیرہ)کا پینڈو منظر نامہ اے۔ جدوں کہ سماجی حقیقت نگاری دے لئی احمد ندیم قاسمی نے ساڈی پینڈو تے شہری معاشرت دوناں نوں چنا اے۔ جدوں کہ گھریلو ماحول وی اُنہاں دے ہاں ملدا اے۔ احمد ندیم قاسمی دی ایہ خوبی اے کہ انہاں نے سماجی حقیقت نگاری دے لئی کہانی وچ مکالمہ نگاری نوں خوبصورتی توں استعمال کيتا اے۔ اس دی بہترین مثال ”کہانی لکھی جا رہی اے۔ “ وچ ملدی اے۔ اس دے نال نال ندیم صاحب متوسط طبقے دی منافقت دی وی اچھی تصویر کشی کردے نيں۔”گھر توں گھر تک“، ”سفارش“ وچ ادنیٰ طبقاں دی منافقتاں دی اچھی فطرت تے و ذہنیت دے انتہائی پست پہلو سامنے لیائے گئے نيں۔
فسادات دے حوالے توں لکھے گئے افسانےآں وچ احمد ندیم قاسمی نوں اس لئی فوقیت حاصل اے کہ انہاں وچ جانبداری نئيں برتی گئی۔ کیونجے ندیم صاحب اس گل توں آگاہ سن کہ اچھے برے لو گ ہر معاشرے وچ ہُندے نيں۔ اس دی بہترین مثال احمد ندیم قاسمی دا افسانہ ”پرمیشر سنگھ“ اے۔
کچھ افسانہ نگاراں دا ذرا تفصیل توں اُتے ذکر ہويا، انہاں دے علاوہ تے وی بے شمار افسانہ نگار اس دور وچ افسانے لکھ رہے سن مثلاً عزیز احمد، اختر اورینوی، حیات اللہ انصاری، بلونت سنگھ وغیرہ۔