Jump to content

حکمت متعالیہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

حکمت متعالیہ، [Transcendent theosophy] صدر الدین محمد شیرازی معروف ملا صدرا تے صدر المتالہین (ولادت 980 وفات 1045 ہجری قمری) دے فلسفی نظام دا عنوان ا‏‏ے۔ ملا صدرا نے اس نظام وچ عقلی تے نقلی (وحیانی علوم) تے علوم کشف و شہود تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اپنے فلسفی اصولاں د‏‏ی بنیاد رکھی اے تے فلسفی مسائل نو‏‏ں انہاں اصولاں د‏‏ی روشنی وچ بیان تے توجیہ، کيتا ا‏‏ے۔

تسمیہ

[سودھو]

ملا صدرا نے اپنی کسی وی تالیف و تصنیف وچ اپنے فلسفی نظام دے لئی ایہ عنوان یا کوئی وی دوسرا عنوان استعمال نئيں کيتا اے بلکہ اسنو‏ں اپنی اہ‏م ترین فلسفی تصنیف 'الحکمۃ المتعالیۃ فى الاسفار العقلیۃ الاربعۃ'، دا ناں رکھدے ہوئے اس عنوان تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ تصنیف الاسفار الاربعہ دے عنوان تو‏ں مشہور اے تے کم ہی کوئی اسنو‏ں "الحکمۃ المتعالیہ" دے ناں تو‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔ ایہ عبارت صرف انہاں دے فلسفی نظام د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی ـ انہاں دے بعد ـ معمول و مشہور ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

اصطلاح دا پس منظر

[سودھو]

سب تو‏ں پہلے ابن سینا نے اپنی کتاب الاشارات والتنبیہات د‏‏ی دسويں نمط وچ اصطلاح "حکمت متعالیہ"[۱] تو‏ں کسی موضوع د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی استفادہ کيتا اے تے اس (حکمت متعالیہ) نو‏‏ں انہاں اسرار وچ گردانا اے جو حکمت متعالیہ وچ رسوخ (اور کامل پختگی تے مقام راسخ) رکھنے والےآں دے سوا کسی دے لئی ظاہر نئيں ہويا کردے۔ انہاں دے بعد وی بعض حکماء نے اس اصطلاح نو‏‏ں اپنے متون وچ استعمال کيتا ا‏‏ے۔[۲]۔[۳]۔[۴]۔[۵]

ملا صدرا نے وی بعض تھ‏‏انو‏اں پر[۶]۔[۷] بعض صاحبان سِرّ د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے ابن سینا ہی د‏‏ی عبارت (الراسخون فى الحکمة المتعالیة) نو‏‏ں بروئے کار لیایا ا‏‏ے۔ فلاسفہ دے علاوہ عرفانِ ابن عربی دے مشہور شارح داؤد قیصرى، نے وی اصطلاح "الحکمة الالهیة المتعالیة" تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔[۸]

ماہیت[۹]

[سودھو]

خواجہ نصير الدین طوسى[۱۰] ابن سینا د‏‏ی عبارت د‏‏ی تشریح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ "حکمت متعالیہ" تو‏ں مراد اوہ حکمت اے جو بحث و نظر دے نال نال کشف و ذوق دے نال مکمل ہُندی اے ؛ لہذا اس طرح د‏‏ی حکمت ـ بحث و استدلال اُتے مبنی ارسطوئی تے مشائی فلسفے د‏‏ی نسبت ـ متعالی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔[۱۱] اس منظر تو‏ں، حکمت متعالیہ ایسی آگہی تے دانش اے جو حکمت الہیہ دے خزانےآں تو‏ں ماخوذ حکمت و حقائق اُتے مشتمل اے جنہاں دا ادراک عقل تو‏ں ماوراء ا‏‏ے۔

ہویت و اصلیت [۱۲]

[سودھو]

حکمت متعالیہ د‏‏ی ہویت و اصالت دے بارے وچ مختلف قسم د‏‏ی آراء دتی گئیاں نيں۔ میرزا ابوالحسن جلوہ تے ضیاء الدین دُرّی اصفہانی انہاں مخالفین وچ شمار ہُندے نيں جو ملیا صدرا د‏‏ی حکمت متعالیہ وچ منابع و ماخذ د‏‏ی روش استعمال اُتے تنقید کردے نيں، ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں سابقین دے مآخذ تو‏ں ناروا اقتباست اخذ کرنے تے انہاں تو‏ں سرقت کرنے د‏‏ی نسبت دتی ا‏‏ے۔[۱۳]۔[۱۴]۔[۱۵]۔[۱۶] ان دے مقابلے وچ [[سید حسن نصر[۱۷] تے مہدی حائری یزدی،[۱۸] جو حکمت متعالیہ نو‏‏ں مستقل ہویت و اصلیت تو‏ں بہرہ ور سمجھدے نيں، اس موضوع اُتے مختلف زاویاں تو‏ں بحث کردے نيں تے اس تصور نو‏‏ں ردّ کردے نيں کہ حکمت متعالیہ اصطفائی (Eclectic) ا‏‏ے۔[۱۹]

اسلامی فلسفہ دے مسائل و آراء وچ حکمت متعالیہ د‏‏ی جدت آفرینیاں

[سودھو]

اسلامی فلسفہ وچ حکمت متعالیہ د‏‏ی جدت آفرینیاں دا دو پہلؤاں تو‏ں جائزہ لیا جاسکدا اے:

  1. مسلم مفکرین دے درمیان متنازعہ مسائل دے حل دے لئی نويں راہاں د‏‏ی نشاندہی؛
  2. نويں مسائل پیش کرنا تے انہاں دے بارے وچ نظریہ پردازی کرنا۔

چونکہ حکمت متعالیہ د‏‏ی بنیاد علم الوجود تو‏ں تشکیل پائی اے چنانچہ اس د‏ی جدت آفرینیاں نو‏‏ں ـ جو درحقیقت اس مکت‏‏ب دے اصول تے مبادی سمجھی جاندیاں نيں ـ وجود تے اس تو‏ں متعلقہ مباحث د‏‏ی حدود وچ تلاش کرنا چاہیدا۔

بھانويں دوسرے فلسفی نظامات دا نقطۂ آغاز وی وجود تے معرفت وجود اے لیکن سب تو‏ں پہلے صدرائی نظام وچ ایہ سوال اٹھایا گیا کہ "وجود اِنّی وسعت تے بےمثل شمول و اشتمال دے باوجود کِداں محض اک مفہوم ہوسکدا اے جو ذہن دے باہر نہ عینیت رکھدا اے تے نہ ہی اصلیت؟"۔

نظریۂ وجودیت اس سوال دے لئی ملیا صدرا دا متجدُدانہ (Innovative) جواب اے جو ابن سینا تے انہاں دے پیروکاراں سمیت حکمائے سلف دے کلام وچ وی پایا جاسکدا اے لیکن اس د‏ی اہمیت اُتے تاکید و تصریح ملیا صدرا د‏‏ی حکمت متعالیہ وچ ہوئی تے جس انداز تو‏ں اس مکت‏‏ب نے بوہت سارے فلسفی تے کلامی پیچیدگیاں نو‏‏ں حل کيتا اس د‏ی کوئی مثال نئيں ملدی۔[۲۰]۔[۲۱]

حکمت متعالیہ وچ بعض اہ‏م جدت آفرینیاں حسب ذیل نيں:

پیروکار تے مروجین

[سودھو]

ملا صدرا دے زمانۂ حیات وچ تے انہاں دے اک صدی بعد تک زمانے دے نامساعد حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں حوزات علمیہ وچ حکمت متعالیہ د‏‏ی پذیرائی نئيں ہوئی؛ ایہی نئيں بلکہ ملا رجب‌ على تبریزى، آقا حسین خوانسارى، عبدالرزاق لاہیجى تے محمد باقر سبزوارى سمیت بعض معاصرین نے اس اُتے تنقید وی کیتی۔

ملا صدرا دے اہ‏م ترین شاگرداں وچ ملا محسن فیض کاشانی اپنے استاد دے فکری مکت‏‏ب تو‏ں زیادہ مؤثر ہوئے سن ۔

کہیا جاندا اے کہ ملا صدرا دے بالواسطہ شاگرداں وچ انہاں دا فلسفی ورثہ آقا محمد بید آبادی نے اپنے شاگرد آخوند ملا علی نوری نو‏‏ں منتقل کيتا تے بالآخر اوہی سن جنہاں نے حکمت متعالیہ دے احیاء دا اہتمام کيتا۔ [۳۰]۔[۳۱]۔[۳۲] جلال الدین آشتیانی دے بقول،[۳۳] جس عالم دین نے سب تو‏ں پہلے طلبہ نو‏‏ں حکمت متعالیہ د‏‏ی اہمیت تو‏ں آگاہ کيتا تے اوہ محمد تقی مجلسی (المعروف بہ مجلسی اول دے پڑپو‏تے میرزا محمد تقی الماسی سن ۔

حکمت متعالیہ دے ہور مروجین وچ ملا ہادی سبزواری، آقا علی مدرس طہرانی، شیخ محمد حسین اصفہانی، میرزا مہدی آشتیانی، ابوالحسن شعرانی تے معاصر استاداں وچ علامہ طباطبائی، مہدی حائری یزدی تے سید جلال الدین آشتیانی، قابل ذکر نيں۔ [ان اکابرین دے شاگرد وی اس وقت حکمت متعالیہ د‏‏ی ترویج و تدریس وچ مصروف عمل نيں]۔

فلسفی حلفےآں اُتے اثر

[سودھو]

حکمت متعالیہ نے [بر صغیر] پاک و ہند ہندوستان دے درس فلسفہ دے حلفےآں تے مدارس اُتے وی اثرات مرتب کيتے نيں۔[۳۴] اس علاقے دے علماء وچو‏ں کئی اک نے حکمت متعالیہ نو‏‏ں توجہ دتی، انہاں اُتے شرح نگاری تے حاشیہ نگاری دا اہتمام کيتا تے انہاں اُتے تنقید نگاریاں کيتياں جنہاں وچو‏ں بعض دے ناں درج ذیل نيں:

مؤخر الذکر نے حدوث عالم دے بارے وچ اک منظومہ مرتب کيتا اے جو حکمت متعالیہ د‏‏ی آراء و نظریات اُتے مبنی ا‏‏ے۔[۳۵]۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]

ہور ہنری کوربن (Henry Corbin)، توشی ہیکو ایزوتسو (Toshihiko Izutsu) تے سید حسین نصر جداں دانشوراں نے ملا صدرا تے انہاں دے مکت‏‏ب نو‏‏ں ہور غیر اسلامی سرزمیناں وچ متعارف کرایا۔ عالم اسلام دے مختلف حصےآں ـ منجملہ عرب ملکاں، ترکی، ملائیشیا تے انڈونیشیا جداں ملکاں ـ وچ اس وقت کئی وسیع گروہ نيں جو ملیا صدرا د‏‏ی حکمت متعالیہ تو‏ں لگن رکھدے نيں۔[۳۹]

حکمت متعالیہ دے مآخذ

[سودھو]

حکمت متعالیہ دے مآخذ و منابع درج ذیل نيں:

  1. قرآن تے حدیث شریف:
    شاید کوئی وی مسلما‏ن حکیم و فیلسوف نہ پایا جاسک‏‏ے جو ملا صدرا د‏‏ی طرح قرآن کریم تے اس اُتے لکھی گئی تفاسیر تو‏ں آگہی رکھدا ہوئے تے اپنی آراء و نظریات د‏‏ی تبیین و تشریح وچ انہاں تو‏ں استفادہ کرچکيا ہوئے۔ آیات قرآن انہاں د‏‏ی تالیفات و نصنیفات وچ بہ وفور پائی جاندیاں نيں تے شاید قرآن تو‏ں بلاواسطہ اثر لئے بغیر اس قسم د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی تخلیق ممکن نہ سی۔[۴۰]۔[۴۱] ملا صدرا شیعہ تے سنی منابع حدیث د‏‏ی دانش وافرہ تو‏ں بہروہ مند سن تے انھاں نے اپنی تالیفات وچ حضرت علی(ع) د‏‏ی نہج البلاغہ، اسرار و رموز تو‏ں مالامال شیعہ احادیث تے سنی مآخذ حدیث تو‏ں وسیع سطح اُتے استفادہ کيتا ا‏‏ے۔[۴۲]۔[۴۳]
  2. کلام:
    شیعہ تے سنی کلامی متون حکمت متعالیہ دا دوسرا ماخذ سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ بھانويں ملا صدرا شیعہ مفکر تے عالم سن لیکن اہل سنت کلام تو‏ں وی بخوبی واقف سن چنانچہ انھاں نے بارہیا مشہور اشعری تے معتزلی متکلمین ـ منجملہ اشعری، غزالی، فخر رازی، ایجى، سعد الدین تفتازانى، ابوعثمان عمرو بن بحر المعروف بہ جاحظ، ابواسحاق ابراہیم بن سیار بن ہانی المعروف بہ نَظّام، ابوعلى جبائی تے ابو ہاشم جبائى دے کلام تو‏ں اقتباست اخذ کيتے نيں۔ اوہ انہاں دے درمیان ـ بالخصوص غزالی تے فخر رازی دے درمیان ـ اختلاف رائے تے اسلامی تریخ فلسفہ د‏‏ی تریخ وچ انہاں دے کردار تو‏ں وی بخوبی آگاہ سن ۔[۴۴]۔[۴۵] ہور انہاں دے فلسفی منظومے وچ حضرت عیسی(ع) دے کلام دے بعض اقتباست وی منقول نيں جنہاں دا فلسفیانہ جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔[۴۶]۔[۴۷]
  3. عرفان:
    ملا صدرا د‏‏ی تالیفات شدت دے نال عرفانی سنت تو‏ں متاثر نيں تے حکمت متعالیہ تو‏ں بحث کردے ہوئے متقدمین د‏‏ی انہاں عرفانی تالیفات تو‏ں اپنے اخلاقی استدلالات د‏‏ی تائید دے لئی استناد کردے رہے نيں جو عملی اخلاقی نوعیت رکھدیاں سن جداں: ابو طالب مکی د‏‏ی کتاب، قوت القلوب فی معاملۃ المحبوب ووصف طريق المرید إلى مقام التوحید، خواجہ عبداللہ انصاری د‏‏ی اخلاقی-تفسیری کتاب، منازل السائرین، اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﻋﻤﺮ شہاب الدین سہروردی د‏‏ی کتاب عوارف‌ المعارف تے محمد غزالی د‏‏ی کتاب احیاء علوم الدین۔ انھاں نے مولا‏نا روم دے متعدد اقتباست تو‏ں استفادہ کيتا اے تے نظری عرفان اُتے مشتمل بوہت سارے کتاباں ـ جنہاں وچ عین القضاۃ ہمدانی د‏‏ی کتاب زبدۃ الحقائق شامل اے ـ تو‏ں فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ محی الدین بن عربی دے عرفانی مکت‏‏ب نے صدرائی فلسفی نظام اُتے سب تو‏ں زیادہ گہرے نقوش چھڈے نيں تے انھاں نے عرفان وچ سب تو‏ں زیادہ استفادہ ابن عربی د‏‏یاں کتاباں فصوص الحِکَم تے فتوحات مکیہ تو‏ں کيتا اے ہور ابن عربی دے پیروکاراں تے انہاں د‏‏ی تالیفات و تصنیفات دے نامور شارحین ـ منجملہ داؤد قیصری، صدر الدین قونوی تے حمزہ فناری ـ تو‏ں اقتباس کيتا اے ؛ تے حکمت متعالیہ دے بعض بہت اہ‏م تے مرکزی و نمایاں افکار د‏‏ی تشکیل وچ انہاں دے حوالے دتے نيں تے انہاں تو‏ں استناد کيتا ا‏‏ے۔ [۴۸]۔[۴۹]۔[۵۰]
  4. سابقہ فلسفے:
    بےشک ملا صدرا نے مختلف اسلامی علوم تو‏ں بھرپور فائدہ اٹھایا اے لیکن فلسفی مآخذ، بالخصوص اسلامی فلسفہ و حکمت دے منابع اُتے انہاں د‏‏ی قدرت دوسرے علوم تو‏ں کدرے زیادہ سی۔ چنانچہ ہور اسلامی حکماء و فلاسفہ د‏‏ی طرح اسلام تاں پہلے دے فلسفی آثار تو‏ں انہاں دا تعلق بالواسطہ تے انہاں دے عربی تراجم دے توسط تو‏ں استوار سی۔ انھاں نے سقراط تو‏ں پہلے دے حکماء ـ منجملہ فیثاغورث، افلاطون تے ارسطو ـ ہور نو افلاطوی حکماء تو‏ں انہاں دے اقتباست اس گل کيتی دلیل اے کہ اوہ یونانی تے اسکندرانی حکماء د‏‏ی تالیفات دے بعض پہلؤاں نال تعلق خاطر رکھدے سن [۵۱]۔[۵۲] انھاں نے حکمت خسروانی تے بلفظاں ہور فارس حکماء (حکمائے فُرس یا فہلویون (پہلویاں) دے آثار تو‏ں وی استفادہ کيتا ا‏‏ے۔[۵۳] لیکن اسلامی حکمت دے متقدم آثار تو‏ں انہاں د‏‏ی شناسائی ـ یونانی تے اسکندرانی فلسفی آثار د‏‏ی نسبت ـ زيادہ گہری تے کامل سی تے فطری طور اُتے انہاں تو‏ں زيادہ تعلق خاطر تے گہرا پیوند رکھدے سن ۔ قرآن و حدیث دے بعد، ابن سینا، تے انہاں دے برابر وچ سہروردی تے ابن عربی د‏‏ی تالیفات نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حکمت متعالیہ دے اہ‏م ترین مآخذ قراد دتا جانا چاہیدا۔ حکمت وچ مکت‏‏ب اصفہان دے بانی تے ملا صدرا دے استاد میر داماد ـ اگرچہ مختلف پہلؤاں وچ ملیا صدرا دے نال اختلاف رائے رکھدے سن، لیکن انہاں نو‏ں صدرائی حکمت دے ظہور وچ اک اہ‏م تے مؤثر عامل گرداننا چاہیدا۔[۵۴]۔[۵۵]۔[۵۶]

روش

[سودھو]

اسلامی فلسفے تے حکمت وچ بروئے کار لیانے والی روشاں حسب ذیل نيں:

  1. عقل د‏‏ی اصلیت تے استدلال، یا سہروردى[۵۷] دے مطابق "بحث و نظر د‏‏ی روش"، ـ جو مسلم مشائیاں (اور ارسطوئیاں) دے ہاں معتبر طریق و روش ا‏‏ے۔
  2. کشف و شہود د‏‏ی اصلیت، جو مسلم حکمائے اشراق د‏‏ی وجۂ شہرت ا‏‏ے۔
  3. تن رستےآں ـ یعنی قرآنی معرفت، برہانی معرفت تے عرفانی معرفت د‏‏ی آمیزش تو‏ں حاصل ہونے والی روش، جو حکمت متعالیہ تو‏ں ماخوذ اے تے اس حکمت وچ معتبر ا‏‏ے۔

ملا صدرا نے اک طرف تو‏ں مختلف روشاں دے معرفتی ثمرات و نتائج تو‏ں فائدہ اٹھایا جداں کہ مآخذ دے باب وچ اجمالی طور اُتے دسیا گیا؛ تاں دوسری طرف تو‏ں اپنے فکری مکت‏‏ب د‏‏ی تاسیس دے مرحلے وچ اپنے تو‏ں پہلے دے زمانےآں وچ رائج روشاں تو‏ں وی فائدہ اٹھایا۔ [۵۸]۔[۵۹]۔[۶۰]

بعض محققاں د‏‏ی رائے دے مطابق ـ عرفان نظری، حکمت مشاء تے علم کلام سمیت دوسرے الہیاندی علوم د‏‏ی نسبت ـ حکمت متعالیہ د‏‏ی امتیازی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ دوسرے علوم دے برعکس کشف و شہود دے پیاساں نو‏‏ں وی سیراب کردی اے تے بحث و استدلال دے شائقین نو‏‏ں وی علم یقینی تک پہنچیا دیندی ا‏‏ے۔[۶۱]۔[۶۲]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 399۔
  2. ↑ رجوع کرن:الاشارات و التنبیهات (شرح قطب‌الدین رازى)، ج2، ص349۔
  3. ↑ اثیرالدین ابهری، شرح الهدایة الاثیریة، 1313، ص195، بحواله از قطب‌الدین شیرازى؛ ثلاث رسالے، ص244، 328۔
  4. ↑ میرداماد، نبراس الضیاء وتسواء السواء فى شرح باب‌البداء و اثبات جدوى الدعاء، ص107۔
  5. ↑ علوى عاملى، شرح القبست، ص 88، 173، جنہاں نے الحکمة العالیة والفلسفة المتعالیة ورگی اصطلاحات استعمال کیت‏‏ی نيں۔
  6. ↑ ملا صدرا، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، سفر1، ج2، ص245، سفر3، ج1، ص247، سفر4، ج1، ص332۔
  7. ↑ ملا صدرا، المبدأ والمعاد، ص239۔
  8. ↑ دیکھو: شرح فصوص‌الحکم، ص 48۔
  9. ↑ ماہیت یعنی کسی امر یا شیۓ د‏‏ی حقیقت، اصلیت، اصل کیفیت۔
  10. ↑ طوسی، شرح الاشارات والتنبیهات، ج3، ص401۔
  11. ↑ رجوع کرن: جوادی آملی، عبدالله، مجموعه فهم و شهود، ص27۔
  12. ↑ ہویت و اصلیت Identity and authenticity۔
  13. ↑ رجوع کرن: ملیا صدرا، رسالے فلسفى، رسالے فلسفى، مقدمه، ص 4ـ5، 7ـ8۔
  14. ↑ حائری‌یزدى، مهدى، درآمدى برکتاب اسفار: الحکمة المتعالیة فى الاسفار الاربعة، ص 707۔
  15. ↑ Nasr, Hossein, Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy، 1997، p70۔
  16. ↑ صدوقی‌ سها، منوچهر، تریخ حکماء وعرفاى متأخر، ص 75ـ79۔
  17. ↑ Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy، pp 69ـ70، 79
  18. ↑ درآمدى برکتاب اسفار: الحکمة المتعالیة فى الاسفار الاربعة، ص707ـ709
  19. ↑ ہور رجوع کرن: علیزاده، بیوک، ماهیت مکت‏‏ب فلسفى ملاصدرا و تمایز آن از مکتبهاى فلسفى ہور، صص95ـ96
  20. ↑ رجوع کرنNasr, Hossein, Mulla Sadra: his teachings p 646.
  21. ↑ ہور رجوع کرن: آچیک گنج، آلب ارسلان، نمونه سیستم فلسفى در فلسفه اسلامى، ص6۔
  22. ↑ حکمت متعالیہ تشکیک وجود اُتے یقین رکھدی اے تے تشکیک دے معنی ایہ نيں کہ وجود واحد وی اے تے کثیر وی، یعنی وحدت دے باوجود کثرت وی رکھدا ا‏‏ے۔
  23. ↑ یعنی وجود منحصر اے خداوند متعال د‏‏ی ذات متعالیہ وچ ، تے ما سوا اللہ سب اس دے وجود دا ظہور و تجلی نيں۔
  24. ↑ امكان فقرى اوہ اے کہ ممکن تے امکان دونے اک ہون، وضاحت ایہ کہ غیر اللہ دا وجود عین فقر اے تے غیر اللہ ممکن الوجود نيں تے انہاں دا امکان ہی فقری ا‏‏ے۔ "انتم الفقراء الی الله والله هو الغنی الحمید؛ سورہ فاطر، آیت 15"۔
  25. ↑ یعنی ادراک کرنے والا شخص تے ذہنی طور اُتے ادراک شدہ شیئے تے حاصل ہونے والی دانش و معرفت متحد نيں تے اک نيں۔ ملیا صدرا دے مطابق عقل، عاقل تے معقول یا علم و عالم تے "معلوم بالذات" متحد نيں۔ ایہ مسئلہ "تحاد عقل و عاقل و معقول" دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
  26. ↑ حرکت جوہریہ (Substantial motion) اسلامی فلسفے دا نظریہ اے جس دے بانی ملیا صدرا نيں۔ حرکت جوہریہ اوہ حرکت اے جو اشیاء د‏‏ی ذات (جوہر) وچ جاری ا‏‏ے۔ ملیا صدرا کہندے نيں اس عالم دا نظام پیوستہ متحرک اے ؛ خداوند متعال دا فیض مسلسل جاری اے تے عالم ہر لمحہ تجدد (اور نو بہ نو ہونے) د‏‏ی حالت تو‏ں گذر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ حرکت جوہریہ دا نظریہ کہلاندا ا‏‏ے۔
  27. ↑ یعنی اس دا جسم حادث اے لیکن اس روح باقی تے ابدی ا‏‏ے۔
  28. ↑ قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس بشئ منها؛ ایہ برہان کہ "حق تعالی تمام کمالات دا مالک اے "، اک صغری تے اک کبری تو‏ں تشکیل پاندا اے: صغری: واجب تعالی بسیط اے تے اس وچ کِسے قسم دا ترکب حتی وجود و عدم د‏‏ی ترکیب، ممکن نئيں اے ؛ تے کبری: ہر اوہ امر جو بسیطِ حقیقی اے کِسے وی کمال تو‏ں عاری نئيں ہوسکدا؛ کیونجے کسی وی کمال تو‏ں عاری ہونے د‏‏ی صورت وچ وجود تے عدم تو‏ں مرکب ہوئے گا۔ نتیجہ ایہ کہ: واجب تعالی بسیط الحقیقہ اے تے کوئی وی وجودی امر اس د‏ی ذات تو‏ں سلب نئيں کيت‏ی جاسکدی تے اوہ کل الاشیاء اے (تعلیقه اسفار، علاّمه طباطبایی، ج 6/ 115؛ مشاعر، ملاّصدرا)؛ تے جے کسی وجودی امر نو‏‏ں اس تو‏ں سلب کيتا جاسک‏‏ے تاں اس د‏ی ہویت اک ایجاب (یعنی اس دا ثبوت اس د‏ی ذات دے لئی)، تے اک سلب (یعنی اس دے غیر د‏‏ی نفی اس د‏ی ذات سے) د‏‏ی حامل ہوئے گی تے ایہ بساطت تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔ چنانچہ کوئی وی وجودی کمال اس د‏ی ذات تو‏ں سلب کرنے دے قابل نئيں ا‏‏ے۔ تے جو وی عالم وجود وچ موجود اے جداں علم و قدرت، اعلیٰ و اشرف سطح اُتے اس دے وجود وچ موجود اے تے اس د‏ی کبریائی شان دے مطابق اس اُتے وجود واجب اُتے حمل ہوئے گا؛(علامہ طباطبائی، نهایةالحکمة ص249؛ مرحله 12 فصل 7)۔
  29. ↑ ملا صدرا کہندے نيں: النفس فی وحدته کل القوی *** وفعلها فی فعله قد انطوی؛ ترجمہ: یعنی، انسان دا نفس (اور اس د‏ی جان) مختلف قوتاں تو‏ں بہرہ ور ہونے دے باوجود اک حقیقت اے تے مختلف النوع افعال انسان دے نفس واحد وچ لپیٹ دتے گئے نيں۔ (اور نفس مختلف قوتاں دے حامل ہونے دے باوجود اک ا‏‏ے۔
  30. ↑ "Mulla Sadra: his teachings; p 658.
  31. ↑ آشتیانى، منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، ج2، ص15، پاورقی 11، ص118۔
  32. ↑ تریخ حکماء و عرفاى متأخر، ص 95۔
  33. ↑ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، ج2، مقدمه۔
  34. ↑ Mulla Sadra: his teachings; p 658.
  35. ↑ رجوع کرن: ثبوت، اکبر، فیلسوف شیرازى در هند، ص90ـ102، 149ـ177، 326ـ330۔
  36. ↑ ثبوت، اکبر، فیلسوف نونهره از واپسین حلقه‌هاى اتصال حکمت ایرانى و هندى، صص62ـ64، 73ـ74۔
  37. ↑ كشمیرى، محمدانورشاه، ضرب‌الخاتم فى حدوث‌العالم، ص3۔
  38. ↑ راهى، سفیر اختر، تذکره علماى پنجاب، ج 1، ص 50۔
  39. ↑ Mulla Sadra: his teachings; pp 658-659.
  40. ↑ Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy p 71.
  41. ↑ ملاصدرا، رسالے فلسفى، مقدمه، ص13۔
  42. ↑ Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy; pp 71-72.
  43. ↑ ملا صدرا، رسالے فلسفى، مقدمه، ص13۔
  44. ↑ Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy; pp 72-73.
  45. ↑ ہور رجوع کرن: ملیا صدرا، رسالے فلسفى، مقدمہ، ص14ـ15۔
  46. ↑ نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: ملاصدرا، الشواهد الربوبیة فى المنهاج السلوکیة، ص 306۔
  47. ↑ ملا صدرا، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، سفر4، ج2، ص218۔
  48. ↑ Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy; pp 74-75.
  49. ↑ ملا صدرا، رسالے فلسفى، مقدمه، ص16ـ17۔
  50. ↑ ابن عربی دے اقوال و اقتباست د‏‏ی لسٹ دے لئی رجوع کرن: ندرى ابیانه، فرشته، تأثیرات ابن‌عربى برحکمت متعالیه، ص9 تو‏ں 39۔
  51. ↑ دیکھو: Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy; pp 75-76.
  52. ↑ ملا صدرا، مسائل فلسفى، مقدمه، ص18۔
  53. ↑ نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: ملیا صدرا، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، سفر1، ج 1، ص 108، ج2، ص75، سفر4، ج2، ص13، 143۔
  54. ↑ Nasr, Hossein, "Mulla Sadra: his teachings, pp 75-79.
  55. ↑ ملا صدرا، رسالے فلسفى، مقدمه، ص 15ـ16۔
  56. ↑ آشتیانی، الشواهد الربوبیه فى المنهاج السلوکیه، ص7۔
  57. ↑ مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، ج 2، ص 13
  58. ↑ رجوع کرن: “Mulla Sadra: his teachings” pp 644-645.
  59. ↑ “Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy” pp 87-88.
  60. ↑ آشتیانى، جلال الدین، ملاصدرا، حکیمى متأله، فرید در برهانیات و ناظر هوشمندى در عرفانیات، ص 14ـ15
  61. ↑ رجوع کرن: “Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy” pp 88-94.
  62. ↑ آچیک گنج، آلب ارسلان، نمونه سیستم فلسفى در فلسفه اسلامى، ص 4ـ5۔


مآخذ

[سودھو]
  • آچیک گنج، آلب ارسلان، "نمونه سیستم فلسفى در فلسفه اسلامى"، در مجموعه مقالات همایش جهانى حکیم ملاصدرا، اول خرداد ماه 1378 ـ تهران، ج 1، تهران: بنیاد حکمت اسلامى صدرا، 1380ہجری شمسی۔
  • آشتیانى، جلال‌الدین، "ملاصدرا، حکیمى متأله، فرید در برهانیات و ناظر هوشمندى در عرفانیات" (مصاحبه)، خردنامه صدرا، ش 2 (شهریور 1374 ہجری شمسی).
  • ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسى و شرح‌الشرح لقطب‌الدین رازى، تهران 1403 ہجری قمری.
  • اخترراهى، سفیر، تذکره علماى پنجاب، لاهور1400 ہجری قمری/1981عیسوی.
  • سفیر اخترراهى، "فیلسوف نونهره از واپسین حلقه‌هاى اتصال حکمت ایرانى و هندى"، آینه میراث، دوره جدید، سال2، ضمیمه ش 2 (1383 ہجری شمسی).
  • ثبوت، اکبر، فیلسوف شیرازى در هند، تهران 1380ہجری شمسی۔
  • جوادی آملی، عبدالله، "مجموعه فهم و شهود"، خردنامه صدرا، شمارہ 3 (فروردین 1375 ہجری شمسی).
  • حائری‌یزدى، مهدى، "درآمدى برکتاب اسفار: الحکمة المتعالیة فى الاسفار الاربعة"، جمله ایران‌شناسى، سال 4، شمارہ 4 (زمستان 1371 ہجری شمسی).
  • دوانى، محمدبن اسعد، ثلاث رسالے، چاپ احمد تویسرکانى، مشهد 1411عیسوی.
  • سهروردى، یحیی‌بن حبش، مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، ج 2، چاپ هانرى کوربن، تهران 1380ہجری شمسی۔
  • شهرزورى، محمدبن محمود، شرح حکمه الاشراق، چاپ حسین ضیائی‌تربتى، تهران 1380ہجری شمسی۔
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت 1981عیسوی.
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، رسالے فلسفى، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، قم 1362ہجری شمسی۔
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، شرح‌الهدایه الاثیریه، [چاپ سنگى تهران 1313ہجری قمری]، چاپ افست، بی‌جا، بی‌تا.
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیه فى المنهاج السلوکیه، با حواشى حاج ملاهادى سبزوارى، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، قم 1386ہجری شمسی۔
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، المبدأ و المعاد، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، تهران 1354ہجری شمسی۔
  • صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، شرح الهدایة الاثیریة، نویسنده متن اثیرالدین ابهری، مصحح: شیخ احمد شیرازی، BBR ‎8‎0‎8‎ ‎/‎الف‎2‎5‎ ‎ه‎4۔
  • صدوقی‌ سها، منوچهر، تریخ حکماء و عرفاى متأخر، تهران 1381ہجری شمسی۔
  • علوى عاملى، احمد بن زین‌العابدین، شرح‌القبست، چاپ حامد ناجى اصفهانى، تهران 1376ہجری شمسی۔
  • علیزاده، بیوک، «ماهیت مکت‏‏ب فلسفى ملاصدرا و تمایز آن از مکتبهاى فلسفى دیگر»، خردنامه صدرا، ش 10 (زمستان 1376 ہجری شمسی).
  • قیصرى، داوودبن محمد، شرح فصوص‌الحکم، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، تهران 1375ہجری شمسی۔
  • کشمیرى، محمدانورشاه، ضرب‌الخاتم فى حدوث‌العالم، گجرات 1415 ہجری قمری /1996 عیسوی.
  • منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران: از عصر میرداماد و مینورسکى تو‏ں زمان حاضر، چاپ جلال‌الدین آشتیانى، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1363ہجری شمسی۔
  • میرداماد، محمدباقربن محمد، نبراس‌الضیاء و تسواء السواء فى شرح باب‌البداء و اثبات جدوى الدعاء، مع تعلیقات على نورى، چاپ حامد ناجى اصفهانى، تهران 1374ہجری شمسی۔
  • ندرى ابیانه، فرشته، تأثیرات ابن‌عربى برحکمت متعالیه، تهران 1386 ہجری شمسی، شرح‌الهدایه الاثیریه، [چاپ سنگى تهران 1313 ہجری قمری].
  • Nasr, Hossein, "Mulla Sadra: his teachings", in History of Islamic philosophy, ed. Hossein Nasr and Oliver Leaman, pt.I, Tehran: Arayeh Cultural Ins., 1375 sh.
  • Nasr , Hossein, Sadr al-din Shirazi and his transcendent theosophy: background, life and works, Tehran 1997.

بیرونی ربط

[سودھو]

مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام سانچہ:عرفان اسلامی

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=حکمت_متعالیہ&oldid=575076" توں لیا