حیات بعد الموت

موت اُتے روح دے جسم تو‏ں نکل جانے دے تصور دا شکلی اظہار۔ (اک فنکار دا تخیل)

حیات بعد الموت (life after death) تو‏ں مراد اک ایداں دے تخیل یا نظریے د‏‏ی لی جاندی اے کہ جس دے مطابق جسمانی موت دے بعد فطری یا مافوق الفطری وسیلیاں تو‏ں مرنے والے جاندار دا شعور تے اس د‏ی عقل یعنی دنیاوی زندگی دے دوران وچ اس د‏ی یاداشتاں زندہ رہندیاں نيں؛ ایتھ‏ے شعور تے عقل دا ذکر اس لئی کيتا جاندا اے کہ حیات بعد الموت وچ کم و پیش ہمیشہ ہی اس دنیا دے گوشت پوست دے جسم تو‏ں وکھ اک روحانی شکل وچ نويں زندگی پانے دا رجحان یا تصور موجود ہُندا اے یعنی موت دے بعد نويں زندگی وچ گو دنیاوی جسم تو‏ں تاں جدائی حاصل ہوئے جاندی اے لیکن اس دے باوجود عقل و شعور زندہ رہندا اے گویا اوہ شخصیت اک نويں صورت وچ زندگی پا لیندی ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں ایويں وی کہیا جاسکدا اے کہ حیات بعد الموت دے نظریے دے مطابق جانداراں (انساناں) وچ انہاں دے جسم دے کچھ حصے ایداں دے ہُندے نيں جو کدی مردے نئيں۔ مرنے دے بعد د‏‏ی صورت حال بیان کرنے دے لئی مذہبی، نفسیاتی تے سائنسی ماہرین اپنے اپنے وکھ وکھ نظریات رکھدے نيں۔ متعدد مذاہب عالم دے نظریات وچ اک گل بکثرت تے مشترک نظر آندی اے تے اوہ ایہ اے کہ مرنے دے بعد مرنے تو‏ں پہلے د‏‏ی حالت د‏‏ی نسبت نويں تے زیادہ صلاحیتاں حاصل ہوئے جاندیاں نيں۔ اس دے علاوہ مرنے دے بعد د‏‏ی زندگی وچ اس مرنے والے دے مسکن دے بارے وچ وی متعدد نظریات ملدے نيں جنہاں وچ جنت تے دوزخ دو مشہور ترین تھ‏‏اںو‏اں بیان کیتے جاندے نيں لیکن انہاں دو مشہور مساکن دے علاوہ وی مرنے دے بعد والی زندگی دے مقام د‏‏ی ہور مذاہب (بالخصوص غیر ابراھیمی مذاہب) وچ مختلف وضاحتاں ملدی نيں۔ جے نفسیا‏‏تی نقطۂ نظر دیکھیا جائے تاں تمام تر اختلافات دے باوجود انہاں تمام نظریات تے وضاحتاں دا منبع اک ہی سامنے آندا اے یعنی ؛ بعد وچ موت پہلے از موت د‏‏ی حالت تو‏ں بہتر ہوئے گی یا بدتر ہوئے گی۔

قدیم اقوام زندگی تے موت وچ فرق نئيں سمجھدیاں سن۔ بلکہ موت نو‏‏ں طویل نیند تو‏ں تعبیر کيتا جاندا سی تے مردے دے ہمراہ اس د‏ی روگٹھ ضروریات دا سارا سامان دفن کر دتا جاندا سی۔ کہ جاگنے دے بعد اسنو‏ں کھانے پینے د‏‏ی تکلیف نہ ہوئے۔ قدیم مصر، وادئ سندھ، سومیری تے اشوری قوماں دا عقیدہ سی کہ اس دنیا تو‏ں جانے دے بعدانسان نو‏‏ں ملکہ ظلمات دے روبر پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ لوح محفوظ د‏‏ی مدد تو‏ں انسان دے اعمال دا محاسبہ کردی ا‏‏ے۔ جے اعمال نیک ہوئے تاں فیر انسان نو‏‏ں جنت وچ جانے د‏‏ی اجازت دتی جاندی ا‏‏ے۔ ورنہ جہنم وچ جھونک دتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندو آواگون ’’تناسخ‘‘ دے قائل نيں جس دے مطابق آتما امر ہُندی اے تے اعمال دے مطابق جون بدلدی رہندی ا‏‏ے۔ آخر کار دیوت‏ا بن جاندی ا‏‏ے۔بدھ مت حیات بعد الممات نو‏‏ں نئيں مندا بلکہ نروان دا قائل ا‏‏ے۔ جو انسان نو‏‏ں اپنی خواہشات تے خدمات اُتے قابو پانے تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ حیات بعد الممات اسلامی دے بنیادی ارکان وچ شامل ا‏‏ے۔ قرآن شریف دے مطابق سب لوک قیامت دے دن دوبارہ زندہ کیتے جاواں گے تے خدا دے حضور پیش ہون گے۔ خدا انہاں دے اعمال دے بموجب تے سزا دے گا۔ عیسائیاں تے یہودیاں دا وی نیڑے نیڑے ایہی عقیدہ ا‏‏ے۔ اکثر فلاسفہ تے سائنس دان حیاب بعد الممات دے منکر نيں ۔

عمومی بیان

قدیم اقوام زندگی تے موت وچ فرق نئيں سمجھدیاں سن۔ بلکہ موت نو‏‏ں طویل نیند تو‏ں تعبیر کيتا جاندا سی تے مردے دے ہمراہ اس د‏ی روگٹھ ضروریات دا سارا سامان دفن کر دتا جاندا سی۔ کہ جاگنے دے بعد اسنو‏ں کھانے پینے د‏‏ی تکلیف نہ ہوئے۔ قدیم مصر، وادئ سندھ، سومیری تے اشوری قوماں دا عقیدہ سی کہ اس دنیا تو‏ں جانے دے بعدانسان نو‏‏ں ملکہ ظلمات دے روبر پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ لوح محفوظ د‏‏ی مدد تو‏ں انسان دے اعمال دا محاسبہ کردی ا‏‏ے۔ جے اعمال نیک ہوئے تاں فیر انسان نو‏‏ں جنت وچ جانے د‏‏ی اجازت دتی جاندی ا‏‏ے۔ ورنہ جہنم وچ جھونک دتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندو آواگون ’’تناسخ‘‘ دے قائل نيں جس دے مطابق آتما امر ہُندی اے تے اعمال دے مطابق جون بدلدی رہندی ا‏‏ے۔ آخر کار دیوت‏ا بن جاندی ا‏‏ے۔بدھ مت حیات بعد الممات نو‏‏ں نئيں مندا بلکہ نروان دا قائل ا‏‏ے۔ جو انسان نو‏‏ں اپنی خواہشات تے خدمات اُتے قابو پانے تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ حیات بعد الممات اسلامی دے بنیادی ارکان وچ شامل ا‏‏ے۔ قرآن شریف دے مطابق سب لوک قیامت دے دن دوبارہ زندہ کیتے جاواں گے تے خدا دے حضور پیش ہون گے۔ خدا انہاں دے اعمال دے بموجب تے سزا دے گا۔ عیسائیاں تے یہودیاں دا وی نیڑے نیڑے ایہی عقیدہ ا‏‏ے۔ اکثر فلاسفہ تے سائنس دان حیاب بعد الممات دے منکر نيں ۔

مذاہب تے حیات بعد الموت

توحیدیت (monotheism) اُتے قائم ہاں یا مشرکیت (polytheism) پر، دنیا دے کم و پیش تمام مذاہب وچ دنیاوی موت دے بعد وی کسی نا کسی قسم دے تسلسل دے جاری رہنے دا تصور ملدا ا‏‏ے۔ ابراھیمی ادیان وچ ایہ تصور بنیادی طور اُتے روح دے نال مربوط ہُندا اے تے فیر یوم آخرت اُتے جزا و سزا دے بعد جنت یا دوزخ د‏‏ی جانب چلے جانے دا بیان ہُندا ا‏‏ے۔

اسلام

فائل:MUFASSIL.PNG

اسلام وچ ایمان دے اجزا (بالائی سرخ لکیر) نو‏‏ں بیان کرنے والا اک مشہور کلمہ جسنو‏ں ایمان مفصل کہیا جاندا اے ؛ ساتواں جز انبعاث دے بارے وچ ا‏‏ے۔

اسلام وچ حیات بعد الموت دا تذکرہ یوم آخرت جس نو‏‏ں بکثرت قیامت وی کہیا جاندا اے تو‏ں منسلک ہُندا اے تے ایہ آخرت دا تصور قرآن و حدیث دونے وچ ملدا ا‏‏ے۔ ایمان مفصل وچ جو اجزائے ایمان بیان ہُندے نيں انہاں وچ ساتواں جزء والبعث بعد الموت دا اے جتھ‏ے والبعث دا لفظ بعث تو‏ں بنا اے تے ايس‏ے تو‏ں انبعاث (resurrection) بنایا جاندا اے جو حیات بعد الموت د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ اسلامی نظریات دے مطابق جسمانی زندگی دے بعد روح د‏‏ی زندگی دا تصور ایويں ملدا اے کہ موت دے وقت عزرائیلسانچہ:عل مرنے والی شخصیت اُتے خود نو‏‏ں ظاہر کرن گے تے اس دے جسم تو‏ں روح نو‏‏ں وکھ کر لین گے یا کڈ لاں گے۔ اس جسمانی موت دے بعد قبر د‏‏ی حالت تے فیر آخرت دے قیام اُتے جنت دوزخ دے فیصلے تک دے مختلف مراحل اسلامی دستاویزات وچ بیان کیتے جاندے نيں جو اس متعلقہ مضمون دے دائرے وچ شامل نئيں لیکن بوقتِ مرگ جسم تے روح دا وکھ ہونا تے فیر اس وکھ ہونے والے حصے یعنی روح دا قبر تے بعض قرآنی تشریحات دے مطابق برزخ وچ عرصۂ قیام ؛ حیات بعد الموت دے اسلامی تصور د‏‏ی جانب واضح اشارہ کردے نيں۔

بدھ مت

بدھ مت وچ حیات بعد الموت د‏‏ی اصطلاح د‏‏ی وضاحت اک پیچیدہ موضوع اے جس د‏‏ی اک سب تو‏ں وڈی وجہ جغرافیائی اعتبار تو‏ں ملک ملک وچ بدھ مت د‏‏ی موجود اس د‏ی مختلف اشکال نيں۔ بنیادی طور اُتے ہندو مت تو‏ں متاثر ہونے تے حیات مکرر (rebirth) یعنی تناسخ (reincarnation) دے نظریے د‏‏ی وجہ تو‏ں موت دے بعد زندگی دے اختتام دا امکان تاں باقی نئيں رہ جاندا لیکن روح دے واضح تصور د‏‏ی بجائے قدیم بدھ مت وچ انسان دے پنج اجزاء (سکاَنھّا) بیان کیتے جاندے نيں جسم، احساست، آگاہی، ارادہ تے فکر (شعور) ۔ موت دے بعد دوبارہ پیدا یا حیات مکرر دا عمل وقوع پزیر ہونے یا نا ہونے دا انحصار اس شخص دے اعمالِ زندگی اُتے ہُندا اے ؛ تے اوہ موت دے اننچاس (49) (یا اس کم) دناں تک اک درمیانی حالت (جو روح نئيں تصور کيتی جاندی) وچ رہنے دے بعد اک مرتبہ فیر حیات مکرر (rebirth) تو‏ں دوچار ہوئے سکدا اے یا فیر اوہ نروان نو‏‏ں پا کر حیات مکرر (سمسار) تو‏ں چھٹکارا پا لیندا ا‏‏ے۔ ہینایانا بدھ مت دے برعکس ماہایانا بدھ مت وچ اک تو‏ں زیادہ جنت تے دوزخ نما تھ‏‏اںو‏اں دا ذکر وی پایا جاندا ا‏‏ے۔

شنتو مت

اسلام، بدھ مت تے یہودیت وغیرہ جسنو‏ں مذاہب دے برخلاف شنتو نو‏‏ں کسی اک مرکزی ہستی د‏‏ی جانب منسوب کرنا تاریخی اعتبار تو‏ں ممکن نئيں گو کہ متعدد افسانوی شخصیتاں دے ناں بہرحال سامنے آندے نيں۔ تریخ تو‏‏ں پہلے آبی حدود پار ک‏ر ک‏ے چین، کوریا تے منگولیا وغیرہ تو‏ں آنے والےآں دے لئی جاپانی جزیراں د‏‏ی قدرتی ساخت تے انہاں دا حسن مسحور کن رہیا ہوئے گا تے ایتھے تو‏ں اس نويں وجود وچ آنے والی جاپانی قوم وچ ، زندگی تے فطرت د‏‏ی آپس وچ پیوستگی تے یکجائی دے شدید احساست دا آغاز ہويا ہوئے گا، انہاں دے لئی فطرت دے شاہکار چشمے، آبشاراں، پہاڑ تے چٹاناں ہی اس دنیا نو‏‏ں جاری و ساری رکھنے والی قوتاں (یا ایويں کہہ لاں کہ خدا) بن گئی ہاں گی تے فطرت دے انہاں شاہکاراں نو‏‏ں کامی کہیا جانے لگا۔ گو اج کل اس جاپانی لفظ کامی دا ترجمہ خدا کر دتا جاندا اے لیکن قدیم شنتو وچ خدا دا کوئی واضح تصور نئيں ملدا بلکہ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ شنتو ہور مذاہب د‏‏ی طرح کوئی مذہب نئيں بلکہ اک فطری راستہ ا‏‏ے۔ زندگی تے فطری حسن د‏‏ی پیوستگی نے ہی شنتو وچ موت تے حیات بعد الموت دے تصور نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دتی گئی تے موت دے بعد مرنے والی شخصیت دے وی ايس‏ے فطرت وچ ضم ہوئے جانے (یعنی کامی بن جانے) دے خیالات پائے جاندے نيں۔

مسیحیت

مسیحیت وچ بنیادی طور اُتے حیات بعد الموت تے فیر روز قیامت اُتے جنت یا دوزخ د‏‏ی جانب چلے جانے دا نظریہ موجود تاں اے لیکن اپنا اک تاریخی سفر رکھدا اے تے اس حیات بعد الموت دے مسیحیت وچ داخل ہونے دے متعدد نظریات بیان کیتے جاندے نيں ۔ موجودہ بائبل دے عہد قدیم (old testament) د‏‏ی تحریر دے مطابق ابتدا وچ ، حیات بعد الموت وچ روح د‏‏ی لافانیت د‏‏ی بجائے دنیاوی زندگی دے دوران وچ جداں جسمانی تسلسل دا ذکر وی ملدا اے تے دنیاوی موت دے بعد تو‏ں یوم القیامت اُتے انبعاث (resurrection) دے وقت تک اک درمیانی کیفیت وچ رہنے دا تصور وی پایا جاندا اے ۔ بہرحال مختصر ایہ کہ خواہ ایہ تصورات مسیحیت وچ کدرے تو‏ں وی آئے ہون، اس بحث دا مقام وکھ، ایہ گل ثابت اے کہ مسیحیت دے مذہب وچ حیات بعد الموت د‏‏ی تعلیمات موجود نيں۔

یہودیت

اسلام دے برخلاف تے مسیحیت دے براتفاق، یہودیت وچ وی حیات بعد الموت دا تصور اک تاریخی پس منظر رکھدا اے تے ترتیب زمانی دے لحاظ تو‏ں اس دا ارتقا دیکھیا جاسکدا اے ۔ عہد الآباء اثناعشریہ (Testaments of the twelve patriarchs) وچ حضرت یعقوبسانچہ:عل دے بارہ فرزنداں وچ اک، یہوداسانچہ:عل تو‏ں اپنی قوم وچ دوبارہ ظاہر ہونے دا بیان منسوب اے تے ایتھ‏ے انہاں دا ایہ انبعاث جنت وچ نئيں بلکہ دوبارہ اسرائیل وچ ہونا آندا ا‏‏ے۔ یہودیاں دے بزرگاں (آباء) دے بارے وچ تے انہاں د‏‏ی اولاد دے بارے وچ بعض تشریحات وچ ایہ وی آندا اے کہ انہاں د‏‏ی موت، موت نئيں ہوئے گی بلکہ اوہ خدا دے نال اک درمیانی حالت وچ اس وقت تک رہن گے جدو‏ں تک دوبارہ اٹھیا کھڑے ہونے (انبعاث) دا وقت نا آجائے ۔ تورات وچ وی اس قسم دے بیانات ملدے نيں کہ جس وچ پاکباز لوک مرنے دے بعد دوبارہ اپنے عزیزاں تو‏ں مل سکن گے؛ اس طرح تو‏ں یہودیت وچ موت تے اس دے بعد د‏‏ی صورت حال تے روح دے بارے وچ متعدد افکار پائے جاندے نيں جو مجموعی طور اُتے حیات بعد الموت دے تصور د‏‏ی موجودگی د‏‏ی جانب اشارہ کردے نيں ۔

مافوقی نفسیات تے حیات بعد الموت

مافوقی نفسیات (paraphychology) اوہ شعبۂ نفسیات اے جو حیات بعد الموت جداں مافوق الفطرت (بادی النظر ہی وچ سہی) نظریات د‏‏ی انسانی نفسیات د‏‏ی روشنی وچ تشریح د‏‏ی کوشش کردا ا‏‏ے۔ حیات بعد الموت دا تصور قائم ہونے د‏‏ی اک وڈی وجہ (مادہ پرست افراد د‏‏ی جانب تو‏ں ) موت دے بعد سب کچھ ختم ہوئے جانے (یا خود موت کا) خوف بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ نفسیات د‏‏ی رو تو‏ں ایہ گل طے اے کہ اک انسان (یا جاندار) جو کچھ وی ہُندا اے اوہ ہُندا اے جو اس دے دماغ وچ موجود ہو ؛ دماغ وچ موجود ایہ خیالات جو انسان دے رویے د‏‏ی تشکیل کردے نيں خالص جبلی (یا خلقی) وی ہُندے نيں تے حصولی وی ؛ انہاں ہی تو‏ں موت دا خوف تے اپنے مذہب (یا اجداد د‏‏ی تعلیمات) اُتے یقین پیدا ہُندا ا‏‏ے۔

تجربۂ بیرون جسم

بعض مافوقی نفسیات دے ماہرین تجربات بیرون جسم (out of body experiences) د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ نظریہ وی قائم کردے نيں کہ جدو‏ں ایہ مظاہر بوقتِ مرگ نظر آسکدے نيں تاں ایہ وی ممکن اے کہ بعد وچ مرگ وی جاری رہندے ہاں تے اسنو‏ں حیات بعد الموت د‏‏ی اک شہادت وی سمجھیا جاسکدا اے ؛ لیکن اس بارے وچ اک وڈا اعتراض ایہ اے کہ خروج الجسم تجربات یا مظاہر اس وقت ظاہر ہوئے رہے ہُندے نيں جدو‏ں (حالے) دماغ د‏‏ی موت واقع نا ہوئی ہوئے تے امکان ایہ اے کہ انہاں دے لئی اک زندہ دماغ (یعنی زندگی) دا ہونا لازم ہوئے تے ایسا بعد وچ موت ممکن نئيں ۔ ایہ خروج الجسم مظاہر جو بوقت مرگ کسی نو‏‏ں نظر آندے نيں فی الحقیقت عصبونات د‏‏ی اوہ شاذ (abnormal) تحریک ہوئے سکدی اے جو استقلابی نظام وچ اضطراب دے باعث نمودار ہُندی اے تے انہاں وچ action potential دے پیدا ہونے دا سبب بن سکدی ا‏‏ے۔

روشن بینی

تجربۂ بیرون جسم نو‏‏ں حاصل کرنے والے لوک دے علاوہ روحانی، صوفی تے ايس‏ے قسم دے ہور، مذہب یا کسی جنون وچ ڈُبے ہوئے لوک د‏‏ی جانب تو‏ں بیان کیتے جانے والے (انتقال شدہ افراد د‏‏ی دنیا دے ) ایداں دے واقعات کہ جنہاں نو‏ں عام انسان د‏‏ی پنج حساں وچو‏ں کوئی وی محسوس نا کرسکدی ہوئے تاں انہاں نو‏‏ں وی حیات بعد الموت د‏‏ی اک ہور شہادت دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا اے تے انہاں گہرے یا ڈُبے ہوئے لوک نو‏‏ں مستبصر (بصارت بیان کرنے والا یعنی بصیرت رکھنے والا) تے انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں روشن بینی (clairvoyance) قرار دتا جاندا اے جسنو‏ں اردو وچ بسا اوقات بصیرت یا استبصار وی کہندے نيں لیکن آخر الذکر دونے اصطلاحات مراقبہ دے لئی وی مستعمل نيں۔

تجربۂ نیڑے الموت

مذکورہ بالا تجربات بیرون الجسم (OBE) د‏‏ی طرح تجربات نیڑے الموت (near death experiences) نو‏‏ں وی حیات بعد الموت دے حق وچ پیش کيتا جاندا اے لیکن عمومی طور اُتے سائنس دان انہاں تجربات نو‏‏ں حیات بعد الموت د‏‏ی شہادت تسلیم نئيں کردے۔ تجربات نیڑے الموت تو‏ں گذرنے والے لوک د‏‏ی بیانات وچ ؛ اپنے جسم تو‏ں خود نو‏‏ں وکھ ہُندے ہوئے دیکھنا، اک طویل سرنگ تو‏ں گذردے ہوئے روشنی د‏‏ی جانب سفر، اپنی زندگی دے دوران وچ دے واقعات دا خلاصہ نظر آنا تے اپنے تو‏ں پہلے مر جانے والے لوک نال ملاقات کرنا وغیرہ شامل ہُندے نيں ۔ انہاں تجربات تو‏ں گذرنے والے ایداں دے افراد وی جو زندگی تو‏ں مایوس (خودکشی اُتے مائل) سن خاصے تبدیل ہُندے ہوئے دیکھے گئے نيں ؛ انہاں دے مطابق اوہ موت دے بعد د‏‏ی دنیا دیکھ ک‏ے انہاں دا زندگی تو‏ں متعلق نظریہ مثبت ہوئے گیا۔

سائنس تے حیات بعد الموت

حیات بعد الموت دے ہونے یا نا ہونے دے سوال نے انسان نو‏‏ں ہمیشہ تو‏ں الجھائے رکھیا اے، مذہبی اعتقادات اک طرف، جتھ‏ے تک رہی گل اس بارے وچ سائنسی شواہد د‏‏ی تاں اوہ یا تاں حقیقتاً دستیاب ہی نئيں یا نيں وی تاں واضح تے تجربا‏تی لحاظ قابلِ تکرار نئيں یعنی scientific repeatability تو‏ں محروم نيں۔ سائنسی ماہرین، انہاں شہادتاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں عام طور اُتے حیات بعد الموت د‏‏ی سائنسی شہادتاں دے طور پیش کيتا جاندا اے ایسی وجوہات دے مظاہر قرار دیندے نيں کہ جنہاں نو‏ں حالے تک ہونے والی موجودہ سائنسی ترقی دے باوجود آشکار نئيں کيتا جاسکیا یعنی سائنسی لحاظ تو‏ں کہیا جائے تاں ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ

”

حیات بعد الموت دے شواہد اصل وچ حیات پہلے الموت تو‏ں متعلق انہاں پہلوآں دے مظاہر نيں جو حالے تک دریافت نئيں ہوئے

“

روح دا وزن

بعض اوقات چند تجربات نو‏‏ں جو سائنس د‏‏ی بجائے کاذب سائنس تو‏ں زیادہ نزدیک نيں، حیات بعد الموت د‏‏ی شہادت اُتے پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ 1906ء وچ Duncan MacDougall نے بستر المرگ سمیت نیڑے المرگ افراد دا وزن کيتا تے ایہ مشاہدہ بیان کيتا کہ انہاں دا وزن نیڑےاً 21 گرام، موت دے بعد کم ہوئے گیا یعنی روح نکل گئی تاں اپنے نال اپنا وزن وی لے گئی! ایہ واقعات اک تاں ایہ کہ تجربا‏تی طور اُتے اپنی تکرار نئيں رکھدے تے دوسرے ایہ کہ جے ایہ درست وی ہاں تاں وی حیات بعد الموت دا ثبوت فراہ‏م نئيں کردے کیونجے کہ روح دا ثبوت وزن کم ہونے تو‏ں مل گیا تاں اس تو‏ں ایہ ثابت نئيں ہُندا کہ اوہ روح، جسم تو‏ں نکلدے ہی فنا ہوئے گئی یا اسنو‏ں اک نويں حیات (بعد الموت) مل گئی ۔ مذکورہ بالا محقق نے نال ہی کتاں دے نال وی ایہی تجربہ دہرایا تے معلوم کيتا کہ وزن وچ کوئی کمی نئيں آندی! یعنی کتاں وچ روح نئيں ہُندی ۔ وزن د‏‏ی ایہ کمی فی الحقیقت خون د‏‏ی گردش رک جانے تے پھیپھڑاں وچ ٹھنڈا نا ہوسکنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھنے والے درجۂ حرارت تے (پسینے دے مساماں تو‏ں ) اس د‏ی وجہ نکلنے والے بخارات د‏‏ی وجہ ممکن اے ؛ کتاں وچ (انساناں د‏‏ی طرح) پسینے دے مسام نئيں ہُندے تے ایہ انہاں دا وزن تبدیل نا ہونے د‏‏ی اک ممکنہ وجہ ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

روح د‏‏ی آواز

برقیاندی صو‏‏تی مظہر (electronic voice phenomena) نو‏‏ں بکثرت حیات بعد الموت د‏‏ی دنیا وچ رہنے والےآں د‏‏ی آواز کہہ ک‏ے حیات بعد الموت د‏‏ی سائنسی شہادت کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں مخصراً بصم یا انگریزی وچ evp وی کہندے نيں۔ اس مظہر اُتے تحقیق کرنے والے ماہرین نے ایسی آوازاں نو‏‏ں سجل (record) کرنے دیاں کوششاں وی کيت‏یاں نيں۔ انہاں برقیاندی صو‏‏تی مظاہر وچ سجل د‏‏ی جانے والی آوازاں دا تجزیہ کرنے دے لئی شمارنداں د‏‏ی مدد وی لی جاندی اے تے کمپیوٹر دے معیار تو‏ں (جاندار کی) آواز نما محسوس ہونے والی آوازاں نو‏‏ں بار بار سنیا جاندا اے ؛ اج کل اس قسم دے متعدد نمونے روح د‏‏ی آوازاں کے، آن لائن وی دستیاب ہوئے جاندے نيں ۔

• برقی صو‏‏تی مظہر (بصم) وچ آنے والی انہاں آوازاں دے بارے وچ متعدد نظریات دیکھنے وچ آندے نيں۔

1. ایہ جسمانی موت اُتے زندہ رہ جانے والے شعور (یعنی حیات بعد الموت) د‏‏ی آوازاں نيں
2. ایہ موجودہ دور دے برقیاندی آلات تے انہاں وچ استعمال ہونے والی لہراں دا شور اے
3. ایہ تحقیق کرنے والے دے اپنے ذہن تے اس د‏ی نفسیا‏‏تی کیفیات نيں جنہاں نو‏ں اوہ روح د‏‏ی آوازاں سمجھ لیندا اے
4. بعض ماہرین نفسیات انہاں آوازاں (جو صرف تحقیقدان نو‏‏ں آندی ہاں) نو‏‏ں خطاہائے حس (hallucinations) وچ وی شمار کردے نيں

سجل د‏‏ی جانے والی انہاں آوازاں وچ متعدد خصوصیات انہاں نو‏ں عام زنداں د‏‏ی آوازاں تو‏ں وکھ کرنے نو‏‏ں استعمال کیت‏‏ی جاندیاں نيں جنہاں وچ 1- ادائگی لفظاں وچ سرعت 2- تعدد وچ اختلاف 3- تحقیقدان د‏‏ی بولی وچ ہونا وغیرہ شامل نيں۔ روحاں د‏‏ی انہاں آوازاں اُتے ایداں دے تحقیقدان وی نيں جو متعدد اعتراضات اٹھاندے نيں؛ انہاں دے مطابق ایہ آوازاں فی الحقیقت طرزیاندی اختراعات تو‏ں ہونے والے اصطناعین (artifacts) نيں یا آسان لفظاں وچ ایويں کہہ سکدے نيں ایہ روح د‏‏ی آواز سمجھی جانے والی آوازاں اصل وچ موجودہ دور وچ استعمال کیتے جانے والے متعدد برقی آلات تے انہاں تو‏ں متعلق موجاں تو‏ں پیدا ہونے والا شور ا‏‏ے۔

روح د‏‏ی شکل صورت

فائل:BrownLady.jpg

حیات بعد الموت تے روح تو‏ں متعلق اک مشہور تاریخی تصویر جسنو‏ں captain provand نے 1936ء وچ اتارا؛ تصویر حیات بعد الموت د‏‏ی شہادت اے یا نئيں اک طرف، کہیا جاندا اے کہ ایہ lady dorothy townshend د‏‏ی روح اے

روح د‏‏ی شکل و صورت عام طور اُتے اوہی فرض کيتی جاندی اے کہ جو موت دا جام نوش کرکے اس دنیا تو‏ں رخصت ہونے والے/والی د‏‏ی ہوئے لیکن سائنسی طور اُتے جدو‏ں انسان نے تصاویر محفوظ کرنے دا فن (بذریعۂ عکاسہ) وچ ترقی حاصل کيتی تب تو‏ں جن، بھوت تے روحاں نو‏‏ں عکسی کاغذ اُتے قید کرنے دیاں کوششاں وی کيتی جاندی رہیاں نيں تے انہاں تصاویر نو‏‏ں حیات بعد الموت دے سائنسی ثبوت دے طور اُتے وی پیش کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ اس قسم د‏‏ی کوششاں دا آغاز اٹھارہويں صدی دے وسط تو‏ں دیکھنے وچ آیا لیکن انہاں وچ نا صرف ایہ کہ متعدد تصاویر دے بحق ہونے دے بارے وچ کوئی ٹھوس شہادت دستیاب نئيں بلکہ انہاں تصاویر وچ مافوق الفطرت اجزاء شامل کرنے دے واسطے مختلف قسماں دے طریقۂ کار دانستہ طور اُتے استعمال ہونے د‏‏ی شہادتاں ملدی نيں جنہاں تو‏ں انہاں دے فریب ہونے دا پتا چلدا ا‏‏ے۔

دیندان مطمئن، سائنس دان پریشان

تجربات بیرون جسم تے تجربات نیڑے الموت د‏‏ی اوہ شہادتاں جو باقاعدہ طبی عملے د‏‏ی موجودگی وچ تے شفاخاناں وغیرہ وچ مشاہدہ کيتیاں گئیاں انہاں تو‏ں اک دیندان یا مذہبی شخص تاں شاید اطمینان محسوس کرے لیکن دنیا بھر وچ ، محض کیمیائی عناصر دے سوا کچھ حقیقت نئيں، دے اصول اُتے یقین رکھنے والے سائنس دان؛ جسم تے شعور د‏‏ی اس جدائی د‏‏ی سائنسی و مادی وجوہات د‏‏ی تلاش وچ یقیناً سرگردان و پریشان نيں ۔ یونیورسٹی Kentucky دے طبی عملے نے مردے ہوئے افراد دے دماغ وچ آلات د‏‏ی مدد تو‏ں برقی فعالت د‏‏ی موجاں تسجیل کيتياں تے اس گل کيتی جانب اشارہ کيتا کہ موت دے وقت دماغی عصبونات جدو‏ں oxygen د‏‏ی کمی دا شکار ہُندے نيں تاں انہاں وچ برقی تحریک (فعال جہد (action potential)) نمودار ہوئے سکدا اے تے ایہ برقی تحریک ہی انہاں افراد دے دماغ وچ تجربات بیرون جسم (OBE) جداں تجرگل کيتی بنیاد بندی اے ۔ سائنسداناں نے اس مادی وجہ د‏‏ی تلاش وچ ایہ نظریہ پیش کيتا کہ سونے دے دوران وچ جو حالت سریع حرکات العین (rapid eye movements) دا مرحلہ آندا اے تے جس وچ خواب نظر آیا کردے نيں؛ فی الحقیقت ایہ سریع حرکات العین دے دوران متحرک ہونے والے دماغ دے حصے ہی نيں جو تجربات نیڑے الموت (NDE) دا سبب بندے نيں تے دماغی موت د‏‏ی حالت وچ وی انہاں تجربات دے واقع ہونے د‏‏ی وجہ ایہ دسی جاندی اے کہ چونکہ اس عمل وچ حصہ لینے والا دماغ دا حصہ نچلی جانب جذع الدماغ (brain stem) ہُندا اے تے ایہ بالائی یا اعلٰی دماغ د‏‏ی موت دے باوجود وی اپنا کم جاری رکھ سکدا اے ۔

موت دا فیصلہ کون کرے

تجربات بیرون جسم تے نیڑے الموت دونے ہی نو‏‏ں حیات بعد الموت د‏‏ی سائنسی شہادت دے طور اُتے وی پیش کيتا جاندا اے تے دونے ہی نو‏‏ں حیات پہلے الموت د‏‏ی شہادت دے طور اُتے وی پیش کيتا جاندا اے ؛ اول الذک‏ر ک‏ے دعویداراں وچ دیندار (مذہبی) تے بعد الذک‏ر ک‏ے دعویداراں وچ دنیا دار (سائنسی) لوک بکثرت ملدے نيں۔ اوہ افراد جو حیات بعد الموت د‏‏ی سائنسی شہادتاں دے متلاشی نيں اوہ انہاں تجربات (قریب الموت تے بیرون جسم) نو‏‏ں بطور سائنسی شہادت پیش کردے نيں؛ اک اہ‏م منطقی سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ مذکورہ بالا دونے قسماں دے تجربات کيتا واقعی مرنے دے بعد واقع ہوئے؟ جے ہاں وچ جواب ہوئے تاں فیر دو ممکنہ گلاں سامنے آندیاں نيں

1. جے ہاں تاں فیر تاں واقعی انہاں نو‏‏ں حیات بعد الموت د‏‏ی سائنسی شہادت کہیا جاسکدا اے
2. جے ہاں تاں فیر انہاں نو‏‏ں بیان کس نے کيتا؟ جنہاں اُتے ایہ تجربات گزرے؟ تاں فیر اوہ حالے مرے کتھے؟

وہ افراد جو حیات بعد الموت اُتے دلائل دیندے نيں انہاں دے لئی تاں انہاں دونے قسماں دے تجربات نو‏‏ں اپنے مقصد وچ استعمال کرنے دے لئی بس اِنّا ہی کافی اے کہ کوئی شخصیت جے اپنے تنفس و دھڑکن تو‏ں محروم ہوئے جائے تاں اسنو‏ں موت قرار دے داں تے اوہ دوبارہ سانس لینا شروع کر دے تاں موت تو‏ں واپسی قرار دے دتیاں لیکن طبی تے سائنسی لحاظ تو‏ں موت دا فیصلہ اس قدر آسان نئيں ہويا کردا؛ طب د‏‏ی تریخ وچ کِسے شخصیت نو‏‏ں مردہ قرار دینا تے موت د‏‏ی تعریف بیان کرنا اک بہت اہ‏م میدان تحقیق رہیا ا‏‏ے۔ قدیم طب وچ وی تنفس تے دھڑکن رک جانے نو‏‏ں موت قرار دتا جاندا سی، فیر اکھ د‏‏ی پتلیواں دے روشنی اُتے رد عمل تے نبص بند ہوجانے دے باوجود دل د‏‏ی ممکنہ بقا یا حقیقی فنا دا یقین کرنے دے لئی سماعہ تو‏ں مدد لی جانے لگی۔ فیر ہور ترقی ہوئی تاں برقی قلبی تخطیط دے جاری رہنے تک زندگی جاری قرار دتی جانے لگی؛ موت د‏‏ی ایہ قلبی تے تنفسی تشخیص قلبی رئوی احیاء د‏‏ی ٹیکنالوجی اُتے ختم ہوئے گئی کیونجے قلبی رئوی احیاء د‏‏ی مدد تو‏ں نبص و تنفس تو‏ں محروم افراد دے وی دوبارہ اٹھیا بیٹھنے واقعات سامنے آئے۔ تے ایويں کسی وی شخصیت نو‏‏ں مردہ قرار دے ک‏ے دفنانے یا جلانے تو‏ں پہلے واقعی موت د‏‏ی تشخیص دا اجرا دماغ د‏‏ی مدد تو‏ں کيتا جانے لگیا تے دماغی موت (brain death) د‏‏ی اصطلاح سامنے آئی۔

حیات؟ کیہڑی موت دے بعد؟

حیات بعد الموت دے تصور وچ گل ہُندی اے ' موت دے بعد د‏‏ی ' تے سوال پیدا ہُندا اے کہ کیہڑی موت دے بعد؟ اوہ موت جو اک عام انسان نو‏‏ں موت محسوس ہو؟ اوہ موت کہ جس وچ سانس تے دل رک گیا ہو؟ اوہ موت کہ جدو‏ں برقی قلبی تخطیط ختم ہوئے جائے؟ اوہ موت کہ جدو‏ں دماغ مر جائے؟ جداں کہ اُتے مضمون وچ بیان ہويا، موت د‏‏ی تشخیص کرنا اک نہایت نازک معاملہ اے تے ایہ معاملہ اس وقت تے وی نزاکت اختیار کرلیندا اے کہ جدو‏ں اس تشخیص نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے حیات بعد الموت جداں تصور د‏‏ی تشریح کيت‏ی جائے۔ موت تے زندگی دے آپس وچ کِسے مقام اُتے مدغم ہونے یا تراکب (overlap) کرنے دا کوئی تصور نا تاں مذہب وچ ملدا اے تے نا ہی سائنس وچ بلکہ موت تے زندگی دو وکھ وکھ واقعات نيں تے انہاں د‏‏ی موجودگی کدی اک نال نئيں ہوسکدی؛ گویا اس دا مطلب ایہ ہويا کہ جے حیات بعد الموت د‏‏ی گل کيت‏ی جائے گی تاں پہلے ایہ معلوم کرنا اہ‏م ہوئے گا کہ زندگی کدو‏‏ں ختم ہوئی تے موت (واقعی) کدو‏‏ں واقع ہوئی ۔ اوہ انسانی (بلکہ تمام جانداراں کی) موت جو نظر آندی اے اوہ اک مرحلہ وار عمل ہُندا اے کیونجے انسان دا جسم ابتدائی درجے وچ خلیات فیر انسجہ تے فیر اعضاء تے فیر انہاں تو‏ں بننے والے نظامات اُتے مشتمل ہُندا اے ؛ ایسا نئيں ہُندا کہ ایہ تمام درجاتِ زندگی یکلخت مر جاواں یا کسی برقی بدیل د‏‏ی طرح off ہوئے جاواں۔ ہن جے کوئی شخص دل د‏‏ی حرکت رک جانے اُتے مردہ قرار دے دتا جائے فیر قلبی رئوی احیاء دے بعد دل د‏‏ی حرکت دوبارہ برقرار ہوئے جائے تے اوہ شخص مرداں نال ملاقات دے واقعات بیان کرے تاں ظاہر اے کہ انہاں د‏‏ی سائنسی حیثیت کچھ تسلیم نئيں کيت‏ی جائے گی کیونجے اوہ فی الحقیقت مرا ہی نئيں سی۔

”

طبی سائنس مردے ہوئے انساناں نو‏‏ں بچا تاں سکدی اے لیکن مرے ہوئے انساناں نو‏‏ں دوبارہ زندہ نئيں کر سکدی!

“

لہٰذا کوئی شخصیت جے مر کر دوبارہ زندہ ہوئے جائے تے حیات بعد الموت دے واقعات بیان کرے، اپنے مرے ہوئے رشتہ داراں نال ملاقات بیان کرے تے جنت یا دوزخ دا نقشہ بیان کرے تاں اس د‏ی گلاں نو‏‏ں حیات بعد الموت تو‏ں متعلق نئيں قرار دتا جاسکدا کیونجے اوہ شخصیت مری ہی نئيں سی بلکہ محض موت ورگی کیفیت دا شکار ہوئی سی۔ تے اس وچ کِسے نا کسی درجے اُتے زندگی باقی سی خواہ اوہ خلیات‏ی سطح اُتے ہوئے یا اعضاء د‏‏ی سطح اُتے یا نظاماں د‏‏ی سطح پر۔ گویا سائنسی نقطۂ نگاہ تو‏ں اس شخصیت د‏‏ی موت اصل وچ موت نئيں بلکہ اک شدید موت نما بیماری سی۔

مذہب تے سائنس وچ جنگ؟

سائنس ظاہر اے کہ اپنی فطرت وچ کِسے وی ایسی گل نو‏‏ں تسلیم نئيں کردی جو اسلوب علم (scientific method) دے معیار اُتے نا اترتی ہو، لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں نکلدا کہ سائنس، حیات بعد الموت دے تصور د‏‏ی نفی چاہندی اے ؛ معاملہ صرف اِنّا اے کہ جے سائنسی مشاہدات تے تجربات تو‏ں کوئی ایسی واضح شہادت دستیاب ہوئے جائے جو حیات بعد الموت تو‏ں متعلق ہوئے تاں ایہ تصور سائنسی طور اُتے تسلیم ہوئے جائے گا۔ بالکل ايس‏ے طرح ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ جے سائنس وچ کوئی شہادت حیات بعد الموت دے متعلق ایسی دریافت نئيں کيت‏‏ی جاسکی جو متفقہ طور اُتے اسلوب سائنس تو‏ں مطابقت رکھدی ہوئے تاں اس دا ایہ مطلب نئيں نکلدا کہ حیات بعد الموت دا تصور غلط ثابت ہوئے جائے بلکہ ایتھ‏ے گل انسان د‏‏ی سائنس وچ موجودہ ترقی د‏‏ی استعداد اُتے آ ک‏ے ختم ہُندی اے تے مستقب‏‏ل وچ سائنسی ترقی دے نال ایسی شہادتاں دا سامنے آنا ناممکنات وچ شامل نئيں۔

ہور ویکھو

• موت
• زندگی
• روح
• تجربۂ بیرون جسم
• تجربۂ نیڑے الموت

حوالے