خسرو اول

خسرو اول 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩
ساسانی شاہنشاہ نوشیروان عادل
خسرو اول دا سکہ
معیاد عہدہ	ستمبر 13, 531 – 31 جنوری 579 (48 سال)
پیشرو	قباد
جانشین	Hormizd IV
نسل	Hormizd IV Anoshazad Yazdandar
والد	قباد
والدہ	Bawi's sister
پیدائش	496اردستان
وفات	31 جنوری 579 (سال 78)مدائن
مذہب	زرتشتیت

تخت نشینی

تہران دے دربار وچ نوشیروان عادل دا مجسمہ۔

خسرو جس نو‏‏ں عرب کسریٰ کہندے نيں، خاندان ساسان دا سب تو‏ں نامور بادشاہ گزریا ا‏‏ے۔ اس دے عہد وچ عدل تے انصاف نو‏‏ں عالمگیری شہرت حاصل ہوئی۔ فتوحات تے سیاسی طاقت دے لحاظ تو‏ں وی اس دے عہد نو‏‏ں اہمیت حاصل ہوئی۔ طبری د‏‏ی روایت دے مطابق قباد جدو‏ں قید تو‏ں نکل کے ہناں Huns دے پاس جا رہیا سی تاں راستے وچ اک دہقانی لڑکی نال شادی کیتی سی اس نوشیرواں پیدا ہويا سی ۔ نوشیرواں بھائیاں تو‏ں چھوٹا سی مگر قباد دا منظور نظر سی ۔ اس لئی قباد نے جانشین بنایا سی فیر وی قباد دے دو بیٹےآں کاؤس Kaoses تے جام Zames نے تخت دا دعویٰ کیتا مگر انہاں نو‏‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔ نوشیرواں نے انہاں نو‏ں بلکہ خاندان دے اکثر شہزادےآں نو‏‏ں قتل کرادتا تاکہ سلطنت دا تے کوئی دعویٰ دار باقی نہ رہ‏‏ے۔)

روم نال چپخلش داخلی خطرات تو‏ں نجات پانے دے بعد نوشیرواں نے رومی سلطنت د‏‏ی طرف توجہ دتی تے 533ء؁ وچ قیصر روم جسٹینین Justinion اک معاہدہ ک‏ر ليا۔ اس معاہدہ دے تحت رومی حکومت نے اک وڈی رقم دینے دا وعدہ کیتا، جس دے بدلے نوشیرواں نے دربند تے کوہ قاف دے دوسرے قلعیاں د‏‏ی حفاظت کيتی زمہ داری لئی۔ مگر چند سال دے بعد ہی نوشیرواں نے رومیاں نال جنگ چھیڑ دت‏ی۔ اوہدی وجہ ایہ دسی گئی کہ قیصر جسٹینین نے مصلحت دے تحت صلح کیت‏‏ی سی۔ اوہ اس وقت افریقہ د‏‏ی مہم وچ الجھیا ہويا سی اس لئی ایران نال جنگ نئيں کر سکدا سی تے صلح کرنے دے بعد اس نے پوری توجہ افریقہ د‏‏ی مہم د‏‏ی طرف مرکوز کردتی تے چھ سال دے اندر عظیم انشان کامیابی حاصل کيتی۔ نوشیرواں نو‏‏ں خطرہ پیدا ہويا کہ جسٹینین افریقہ د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہونے دے بعد ایران اُتے چڑہائی کرے گا۔ اس پیش بندی دے طور اُتے خود ہی اس نے رومی علاقے اُتے حملہ کر دتا۔ بہر کیف اوہ شام دے صوبےآں نو‏‏ں فتح کردا ہويا اوہ رومی علاقے فتح کردا ہويا انطاکیہ جا پہنچیا۔ راستہ دے اکثر شہر اس نے ویران کر دتے تے بے شمار شہریاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا گیا تے ہزراں مکانات نو‏‏ں نذر آتش کر دتا۔ رومی حکومت حالے تک جنگ دے لئی تیار نئيں سی۔ چنانچہ اس نے تاوان جنگ تے بھاری خراج د‏‏ی بھاری رقم پیش کردے ہوئے صلح کرلئی- مگر ایہ صلح وی زیادہ دیر پا نئيں ہوئی تے لازیکا Lazica دے مسلۂ اُتے جنگ چھڑگئی۔

نوشیرواں تے جسٹینین دے پہلے معاہدہ وچ اک شرط ایہ سی کہ لازیکا د‏‏ی ریاست جو بحیرہ اسود دے کنارے واقع سی، رومیاں دے ماتحت رہے گی۔ اس وقت رومی حکومت افریقہ وچ الجھی ہوئی سی، اس لئی ریاست د‏‏ی طرف خاطر خواہ توجہ نئيں دے سکی۔ 045ء؁ وچ اس نے اوتھ‏ے دے حکمران تو‏ں خراج طلب کیتا تے رومی فوج رکھنی چاہی۔ لازیکا دے حکمرن نے نوشیرواں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ اس نے فوراََ لازیکا د‏‏ی بندرگاہ پتر اPetra موجودہ باطوم اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے لازیکا د‏‏ی ریاست نو‏‏ں ایران وچ شامل دے لیا، اس طرح ایرانی سلطنت بحیرہ اسود تک پھیل گئی۔ مگر لازیکا دے باشندے زیادہ تر مسیحی سن، اوہ کسی قیمت اُتے رومیاں اُتے ایران نو‏‏ں ترجیع نئيں دے سکدے سن ۔ چنانچہ انہاں نے شورشاں پرپاکردیاں تے رومی حکومت تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ رومیاں نے حامی دین ہونے د‏‏ی حثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی مدد دے لئی فوج بھیج دت‏ی۔ اس طرح روم تے ایران وچ جنگ چھڑ گئی۔ ایہ جنگ 562ء؁ وچ ختم ہوئی، آخر وچ چند شرائط اُتے صلح ہو گئی۔ ایہ معاہدہ جو پجاہ سال دے لئی ہويا سی، اس وچ ایران نے لازیکا تو‏ں دستبرداری دا اعلان کیتا تے روم نے اس دے عوض تیس ہزار اشرفیاں سالانہ دینے دا وعدہ کیتا سی، ہور ایران نے یقین دلایا سی کہ اوہ مسیحیاں اُتے طلم نئيں کرے گا۔ مگر ایہ صلح وی دیر تک قائم نئيں رہے سکی۔

یمن اُتے قبضہ

یمن اُتے حبشہ Abyssinian د‏‏ی حکومت سی جس نے قبضہ ک‏ر ليا۔ حبشی حاکم ابراہہ دے زمانے وچ ایہ تسلط ہور مستحکم ہويا۔ مسیحیت د‏‏ی تبلیغ دے لئی صنعا دے مختلف مقامات اُتے کلسیے تعمیر ہوئے۔ 075ء؁ وچ ابرہہ اک فوج لے ک‏ے نکلیا کہ خانہ کعبہ مسمار کر دے، مگر بلا آسمانی نے اسنو‏ں تباہ کر دتا۔ اس جارہانہ کاروائیاں نال عرباں دے اندر شدید بے چینی پھیل گئی۔ اسی زمانے وچ حمیر Himyarte دا اک شہزادہ جو یمن دے سابق خاندان تو‏ں تعلق رکھدا سی، ایران وچ پناہ گزيں سی ۔ چنانچہ عرباں نے حبشیاں دے خلاف نوشیرواں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ اس نے فوراََ عرباں د‏‏ی حمایت دا اعلان کیتا تے اک وڈی فوج بھیج دت‏ی۔ حبشی حکومت مقابلہ نئيں کرسکی تے یمن خالی کرنے اُتے مجبور ہوئی نوشیرواں نے حمیری شہزادے نو‏‏ں ایرانی مملکت دا حاکم مقرر کر دتا کیتا۔ اس طرح یمن وچ وی ایران دا تسلط 576ء؁ وچ قائم ہويا۔ مگر اس واقعہ دے تھوڑے عرصہ دے بعد حضور ﷺ دا ظہور ہويا تے یمن حلقہ بگوش اسلام ہويا ہور اسنو‏ں اسلامی مملکت وچ شامل دے لیا گیا۔

ترک

بازنطینی تے ساسانی سرحداں نو‏‏ں ظاہر کرنے والا خاکہ۔

نوشیرواں دے عہد دا دوسرا اہ‏م واقعہ ترکاں دے متعلق ا‏‏ے۔ ترک اصولاً منگولی سن ۔ اوتھ‏ے تو‏ں نکل کے کوہ یورال تے کوہ الطائی دے درمیان وچ پھیل گئے سن ۔ اس وقت مشرقی ترکاں دا سردار ایل خانIl Khan سی ۔ نوشیرواں نے ترکاں نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے اوہدی مدد نال ہناں اُتے حملے کیتے۔ اس مقابلے وچ ہناں نو‏‏ں شکست ہوئی تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ اس واقع دے بعد ایرانی سرحداں دریائے جیحوں تک وسیع ہوگئياں تے اس دے بعد نوشیرواں نے خزر قبائل اُتے فوج کشی کیتی تے انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں وی پارا پارا کر دتا۔

ہناں د‏‏ی شکست دے بعد ترکاں د‏‏ی طاقت وچ خطر خوا اضافہ ہويا۔ 567ء؁ وچ ترک سردار دیزا بول Dizabul نے نوشیرواں دے دربار وچ اپنا اک سفیر بھیجیا تے ایرانی حکومت نال اتحاد د‏‏ی خواہش کیتی، مگر نوشیرواں نے ایہ درخواست مسترد کردتی تے سفیر نو‏‏ں زہر دے ک‏‏ے ہلاک کر دتا۔ سفیر نو‏‏ں زہر دے ک‏‏ے ہلاک کرنے تے دوستی نو‏‏ں ٹھکرانے دے اسباب صحیح معلوم نئيں ہو سک‏‏ے۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ ترکاں نے اس اتحاد د‏‏ی درخواست تو‏ں پہلے ہی ایرانی مملکت اُتے یورشاں شروع کر دیتیاں سن۔ اس لئی نوشیرواں نے اس درخواست نو‏‏ں مکاری اُتے محہول کیتا۔ اس واقع دے بعد ترکاں نے زورشور نال یلغار شروع کردتی، مگر نوشیروانی عہد ایرانی حکومت دے عروج دا عہد سی ۔ اس نے وی جوابی کارروائی کیت‏‏ی تے ترکاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ترکاں نے اپنی کمزوری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے رومی حکومت نال اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی، مگر قیصر جسٹینین اس دے لئی راضی نئيں ہويا۔ مگر چارسال دے بعد 572ء؁ وچ ترکاں نال باضابطہ اتحاد ک‏ر ليا۔

رومیاں نال آخری جنگ تے وفات

یمن د‏‏ی مہم سرکرنے دے بعد روم تو‏ں تیسری جنگ کرنی پئی۔ اس جنگ دا اہ‏م سبب ترکاں تے رومیاں دا اتحاد دسیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ گل قابل غور اے کہ چار سال دے اندر کیہ سیاسی تبدیلیاں واقع ہوئیاں کہ رومی حکومت نے ترکاں نال اتحاد ک‏ر ک‏ے ایران نال جنگ چھیڑ دت‏ی۔ مورخین اس دے صحیح اسباب نئيں دسدے نيں، مگر صاف ظاہر اے کہ اس واقع تو‏ں اک سال پہلے یمن دے اندر حبشی حکومت نے ایران تو‏ں شکست کھادی تے یمن اُتے ایرانی تسلط ہو گیا۔ حبشی حکومت رومیاں دے زیر اثر ہونے دے علاوہ ہم مذہب وی سی۔ استو‏ں علاوہ یمن نال تجارتی تے سیاسی اہمیت وی حاصل سی۔ اس سیاسی تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں رومی حکومت میدان جنگ وچ اتر آئی۔ مگر جنگ وچ انہاں نو‏ں سخت ہزیمت اٹھانی پئی۔ جسٹینین انہاں ناکامیاں نو‏‏ں برداشت نہ کرسکیا تے تخت تو‏ں دست بردار ہو گیا۔ اس دے جانشین طبرس Tiberus نے نوشیرواں نال صلح کرلئی- اس واقع دے چند ماہ بعد ایران دا ایہ شہرہ آفاق بادشاہ 579ء؁ وچ دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔ نوشیروانی عہد ساسانی دور دا انتہائی عروج دا دور سی ۔ مگر اس دور دے بعد ایرانی حکومت نہایت تیزی نال ذوال د‏‏ی طرف گامزن ہوئی تے کل چوہتر سال وچ چودہ بادشاہ تخت نشین ہوئے تے بالاآخر 643ء؁ وچ ساسانی بلکہ ایرانی دور حکومت مسلماناں دے ہتھو‏ں ختم ہويا۔

انتظام مملکت

نوشیروانی عہد وچ مملکت د‏‏ی ازسر نو تشکیل ہوئی تے سلطنت نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کیتا گیا۔ جس نو‏‏ں ’پاؤگس‘ کہندے سن ۔ ہر پاؤگس وچ اک ’پاؤگس بان‘ دے ماتحت سی جو اس علاقہ دا حاکم اعلیٰ سمجھیا جاندا سی ۔ اوہدی حثیت وائسرائے د‏‏ی سی۔ ماتحت صوبےآں دے احکا‏م نو‏‏ں اوہی مقرر کردا سی ۔ تمام مالی تے انتظامی امور اسی دے متعلق سن ۔ اوہ اپنے امور وچ خود مختیار سی تے امن تے امان قائم رکھنے دے علاوہ سرحداں دے تحفظ دے لئی فوج وی رکھدا سی ۔ نوشیروانی عہد وچ ایرانی مملکت چار اقلیم حسب ذیل سن ۔ مثلاً یمن وچ جدو‏ں نوشیرواں دا قبضہ ہويا تاں اوتھ‏ے دا نظم تے نسق اک مرزبان دے سپرد کیتا گیا۔ نوشیروانی دور وچ حسب ذیل اقلیم سن ۔

• (1) شمالی اقلیم۔ باختر۔ اس وچ آرمینیا تے آذربائیجان دے علاقے شامل سن ۔
• (2) جنوبی اقلیم۔ نیمروز۔ ایہ فارس تے خوزستان دے علاقےآں اُتے مشتمل سی ۔
• (3) جنوبی اقلیم۔ خورسان یا خراسان۔ اس وچ خراسان تے کرامان دے علاقے شامل سن ۔
• (4) مغربی اقلیم۔ خور دران یا خربُران۔ ایہ عراق دے صوبےآں اُتے مشتمل سن ۔

انہاں چار علاقےآں دے علاوہ کچھ سرحدی علاقے وی سن جو ’باگس بان‘ دے زیر حکومت نہ سن بلکہ انہاں دا انتظام دوسرے احکا‏م دے سپرد سی ۔ جنہاں نو‏ں فارسی وچ ’مرزبان‘ کہندے سن ۔ مرکزی محکمےآں نو‏‏ں دیوان کہندے سن، ہر دیوان اک صاحب دیون دے ماتحت سی ۔ حسب ذیل دیواناں دا پتہ چلا ا‏‏ے۔

• (1) بزرگ فرماندار۔ اوہدی حثیت وزیر اعظم د‏‏ی سی۔
• (2) موبذان موبذہ۔ ایہ مذہبی بیشواہ سی ۔ عدالتاں تے مذہبی امور اس تو‏ں متعلق سن ۔
• (3) ایران دبیر بذ۔ اوہدی حثیت متعمد عمومی د‏‏ی سی۔ تمام دبیراں دا تعلق اسی حاکم تو‏ں سی ۔
• (4) ایران سپہبذ۔ یعنی سالار فوج۔

نیم خود مختیار ریاستاں

مذکورہ اقلیم تے مرزبانی علاقےآں دے علاوہ کچھ شہر تے حصے ایداں دے سن جو نیم آزاد فرمانرواں دے ماتحت تحت سن تے انہاں د‏‏ی حثیت دیسی ریاستاں ورگی سی۔ ایسی ریاستاں وچ آرمینیا تے جبرہ دا تذکرہ خاص طور اُتے ملدا ا‏‏ے۔ ایہ ریاستاں داخلی امور وچ کلیتًہ آذاد سن تے اک طہ شدہ رقم بادشاہ نو‏‏ں بطور خراج ادا کردیاں سن۔ ایداں والیان ریاست نو‏‏ں ’شترتاران‘ یا شہر واران‘ کہندے سن ۔ جے انہاں دا تعلق ساسانی خاندان تو‏ں ہُندا سی تاں انہاں نو‏‏ں ’شاہ‘ دا لقب دتا جاندا سی ۔ ساسانی خاندان دے علاوہ ست ریاستاں ایسیاں سن جنہاں نو‏ں عزت تے عظمت حاصل سی۔ انہاں خانداناں وچ چار ایداں دے سن جو اپنا سلسلہ اشکانی حکمراناں نال جوڑدے سن ۔ بقیہ تن وی پارت دے معزز خانداناں تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ انہاں ہفت خانوادہ نو‏‏ں ’دیس پوران ّ کہندے سن ۔ ایہ ملک دے وڈے جاگیر دار سن ۔ انہاں د‏‏یاں جاگیراں موروثی سن تے نسلاً بعد نسل وچ منتقل ہُندیاں رہندیاں سن۔ مگر انہاں نو‏‏ں املاک بیچنے دا حق حاصل نئيں سی ۔ انہاں ست خانوادیاں دے مختلف القاب سن تے انہاں د‏‏یاں جاگیراں مختلف مقامات اُتے سن۔ مثلاً نہاوند وچ ’قارن‘ سیستان وچ ’سورن‘ رے وچ ’اسپندیار‘ گرگان وچ ’اساسپہبذ‘ تے پارس وچ مہران جاگیردار سن ۔ ایہ شہانہ کروفر نال رہندے سن تے انہاں نو‏‏ں بادشاہاں ورگی عزت حاصل سی۔ انہاں نو‏ں فوج رکھنے دا حق حاصل سی تے بوقت ضرورت بادشاہ انہاں تو‏ں فوجاں طلب کر سکدا سی ۔

مالیات

نوشیرواں نے اپنے عہد وچ مالیات د‏‏ی اصلاح کيتی گئی سی تے زمین د‏‏ی پیمائش کرانے دے بعد اس اُتے لگان مقرر کیتا سی ۔ سرکاری لگان جس نو‏‏ں ایرانی ’خراک‘ کہندے سن جو عربی وچ خراج بن گیا ا‏‏ے۔ ایہ خراک پیداوا‏‏ر دا 6/1 تا 3/1 حصہ تک وصول کیتا جاندا سی ۔ اوہدی وصولی وچ وڈی سختی کيتی جاندی سی تے اس تو‏ں رعایا بوہت تنگ سی۔ اس دے علاوہ قومی تہواراں اُتے رعایا تو‏ں نظرانہ وصول کیتا جاندا سی اوہدی حثیت سرکاری محصول د‏‏ی ہو گئی سی۔ عدالت تے قوانین۔ ساسانی عہد وچ عدالتی نظام وچ کچھ اصلاح ہوئی۔ جیل خانے قائم کیتے گئے تے مجرماں نو‏‏ں قید د‏‏ی سزا دتی جانے لگی۔ نوشیراں نے قانونی چارہ جوئی دے لئی ہور سہولتاں بہم ہنچائیاں تے مقدمات د‏‏ی پیشی تے سماعت دے آسان طریقے وضع کیتے ہور سزا نو‏‏ں جرمانے نال بدلنے اجازت دتی پہلے جرم دے ارتکاب د‏‏ی صورت وچ عام طور اُتے موت د‏‏ی تو‏ں روکیا۔ مگر سخت تے بہمانہ سزاواں دے اندر کوئی ترمیم نئيں کيت‏‏ی۔

مذہب

خسرو اول اتے وزیر برزگ مہر۔

نوشیرواں دین زرطشت اُتے کاربند سی ۔ اس دے عہد تک مزدوکیت ملک دے اکثر حصےآں تک پھیل گیا سی، اس نے ملک وچ بے چینی پیدا کردتی سی۔ نوشیرواں نے مذہبی رہنماواں نو‏‏ں خوش کرنے دے خیال تو‏ں مزدوک تے اس دے اک لکھ پیروکاراں نو‏‏ں قتل کرادتا۔ اس کم دے بدلے اس دے ہم مذہباں نے اسنو‏ں عادل یا داد گرJists دا خطاب دتا سی ۔

بولی تے علمی کارنامے

نوشیرواں عہد وچ پہلوی ہی سرکاری بولی سی تے سک‏‏ے تے کتبے اسی بولی دے دستاب ہوئے نيں۔ نوشیرواں نے اپنے عہد وچ علم د‏‏ی ترویج د‏‏ی طرف خاطر خواہ توجہ دتی سی تے مختلف مقامات اُتے مدرس‏ے قائم کروائے۔ انہاں وچ جند شاپور دا مدرسہ سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م سی ۔

راجگڑھ

نوشیرانی عہد وچ دارلحکومت تیسفون جس نو‏‏ں عرباں نے مدائین کہیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے نوشیرواں دے بنائے ہوئے قیصر دے آثار ہن وی موجود نيں۔ ایہ قیصر دریائے دجلہ دے کنارے تعمیر ہويا سی تے ’کاخ سفید‘ کہلاندا سی ۔ اج وی ایہ طاق کسریٰ یا ایوان مدائن کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ عمارت بہت وسیع تے بلند سی تے اک بسیط میدان دے اندر جو دجلہ تک پہلا ہويا سی واقع سی۔ اس میدان دے کنارے اک ہلال نماء طاق یا محراب سی جس د‏‏ی بلندی ارتالیس میٹر سی تے بہت دور تو‏ں نظر آندی سی۔ اس محراب دے دونے طرف چار وڈے وڈے کمرے سن جو اک دوسرے نال جڑے ہوئے سن تے انہاں وچو‏ں ہر اک دا دروازہ دوسرے کمرے د‏‏ی طرف کھلدا سی ۔ ایہ عمارت اپنی خوبصورتی دے لحاظ تو‏ں وی بے مثال سی۔

حواشی

• ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق

حوالے

• Addai Scher, ed.، Histoire Nestorienne (Chronique de Séert)، Patrologia Orientalis 7۔ 1910.

باہرلے جوڑ

• Khosrau In Iran Science Island (In Persian) Archived 2007-09-27 at the وے بیک مشین