سسلی دی اسلامی فتح

صقلیہ د‏‏ی اسلامی فتح
بسلسلہ اسلامی فتوحات تے عرب بازنطینی جنگاں
صقلیہ دا ٹپوگرافک نقشہ
مقام صقلیہ نتیجہ مسلماناں د‏‏ی فتح

صقلیہ د‏‏ی اسلامی فتح صقلیہ اُتے مسلماناں نے خلیفہ حضرت عثمان بن عفانؓ دے زمانے وچ سنہ ۳۱ ہجری/۶۵۲ عیسوی وچ حملہ کيتا سی لیکن ایہ زیادہ دیر قائم نہ رہ سکیا تے اوہ اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔ فیر کارسی نو‏‏ں فتح کيتا گیا، جس نے مسلماناں نو‏‏ں اک مضبوط بحری بیڑہ بنانے تے اک مستقل بحری اڈہ بنانے دے قابل بنایا جس تو‏ں اوہ سمندری رستےآں نو‏‏ں کنٹرول کر سکن گے۔

سن ۸۰ ہجری/۷۰۰ عیسوی وچ عرب جزیرہ قصر وچ داخل ہوئے تے صقلیہ اُتے اسلامی بحری بیڑاں دے چھاپےآں تو‏ں لے ک‏ے اٹھويں صدی دے نصف اول تک جو کچھ ہويا، اس تو‏ں صرف کچھ مال غنیمت حاصل ہويا، مسلما‏ن آباد نئيں ہوئے سن ۔ حالے تک اس جزیرے اُتے اس اُتے عبداللہ بن قیس الفزاری نے معاویہ بن حدیج، افریقہ دے گورنر معاویہ نے حملہ کیا، فیر یزید بن عبدالملک دے دور وچ محمد بن ادریس الانصاری نے حملہ کیا، چنانچہ اوہ بوہت سارے مال غنیمت لے ک‏ے واپس آیا، فیر بشر۔ افریقہ دے گورنر بن صفوان الکلبی نے ہشام بن عبدالملک دے زمانے وچ ۱۰۹ھ/۷۳۷ء وچ حملہ کيتا۔ اس دے بعد عفریقیہ دے گورنر عبید اللہ بن الحباب الفہری نے سنہ ۱۲۲ ہجری/۷۴۰ عیسوی وچ اپنی فوجاں دے سپہ سالار حبیب بن ابی عبیدہ نو‏‏ں صقلیہ تے سارڈینیہ اُتے جامع حملہ کرنے دے لئی بھیجنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بازنطینیاں نو‏‏ں جزیرے نو‏‏ں مضبوط بنانے تے اس د‏ی حفاظت دے لئی اک بحری بیڑہ تیار کرنے دا موقع ملا۔ایہ جزیرہ ۵۰ سال تو‏ں زیادہ عرصے تک مسلماناں دے حملےآں د‏‏ی زد وچ نئيں رہیا، لیکن مسلماناں تے بازنطینیاں دے درمیان تجارتی معاہدے ہوئے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ صقلیہ بندرگاہاں استعمال ک‏ر سکدے سن ۔

منگل ۱۸ ربیع الاول ۲۱۲ھ/۱۷ جون ۸۲۷ء نو‏‏ں اسد ابن الفرات دس ہزار پیاداں، نو سو سواراں دے نال صقلیہ دے جنوب مغرب وچ واقع مرسہ مزارہ وچ داخل ہويا تے کہیا گیا کہ ست سو سوار تے اک سوار۔ سو جہاز اس نے ۸۲۷-۸۲۸ دے پورے موسم سرما وچ گرمیاں تک سیراکیوز دا محاصرہ کيتا۔ مسلماناں نو‏‏ں خوراک د‏‏ی کمی تے بیماری نے اسعد بن الفرات نو‏‏ں ہلاک کر دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔عوام د‏‏ی مزاحمت تے اندرونی کشمکش د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے جزیرے اُتے قبضہ کرنے وچ کافی وقت لگا۔ ۲۸۹ھ/۹۰۲ء، تے پورے جزیرے اُتے قبضہ ۹۶۵ء تک مکمل نئيں ہويا۔

ابراہیم الغلبی نے ۱۸۹ھ/۸۰۵ عیسوی وچ صقلیہ نامی حکمران قسطنطین دے نال دس سال دے لئی جنگ بندی تے معاہدہ کیا، جس دا تعلق صقلیہ تو‏ں سی، تے بازنطینی شہنشاہ نے ساحلی اطالوی شہراں تو‏ں بحری بیڑا روانہ کیا، لیکن مسلماناں نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ بازنطینی بحری بیڑے تے اس دے کچھ جہازاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بازنطینیاں نے گیند نو‏‏ں واپس کر دتا، چنانچہ انہاں نے اک نواں بحری بیڑا بھیجیا، تے انہاں نے اسلامی بیڑے نو‏‏ں شکست دتی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ابو العباس عبداللہ بن الغلب تے گریگوری دے درمیان صقلیہ روڈ (حکمران) دے درمیان دوبارہ جنگ بندی د‏‏ی تجدید ہوئی۔ ۱۹۸ھ/۸۱۳ ہور دس سال دے لئی، لیکن اس د‏ی مدت زیادہ نئيں سی، اس دے لئی زیادہ اللہ الغلبی - افریقہ وچ اغلبیاں دے تیسرے حکمران - نے اپنے چچازاد بھائی د‏‏ی قیادت وچ صقلیہ نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اک بحری بیڑا بھیجیا، لیکن اس نے ایسا نئيں کيتا۔ اسنو‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہويا، لیکن اوہ مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں واپس کرنے وچ کامیاب رہیا۔

فیمی انقلاب

۲۱۱ھ/۸۲۶ء وچ صقلیہ وچ بازنطینی بحری بیڑے دے کمانڈر فیمی یا یوفیمیئس نے اک راہبہ نو‏‏ں زبردستی اس نال شادی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بازنطینی شہنشاہ مائیکل دوم نے غصے د‏‏ی لہر دوڑا دتی تے جزیرہ قسطنطین دے حکمران نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اس شادی نو‏‏ں ختم کر دے تے ویمی د‏‏ی ناک کٹ دے، اس نے انہاں تو‏ں لے ک‏ے قتل کر دتا، تے فیمی د‏‏ی بادشاہ تو‏ں منگنی کر لئی، تے اک طرف کرائے اُتے رکھ دتا۔ جزیرے وچ اک شخص جس دا ناں ہلدا سی، تے اس نے فیمی تو‏ں اختلاف کیا، تے اوہ تے اس دے مائیکل ناں دے اک کزن جو کہ بلرام شہر دا گورنر اے، تے انہاں نے اک وڈی فوج جمع کی، چنانچہ انہاں نے فیمی نال جنگ کيت‏ی تے اسنو‏ں شمالی افریقہ د‏‏ی طرف کڈ دتا۔ تے بلٹا نے سیراکیوز شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس لئی اس نے ویمی تو‏ں التجا د‏‏ی کہ اوہ تیونس دے امیر، اللہ تعالیٰ اغلبید نو‏‏ں ودھیا دے، اسنو‏ں جزیہ دینے دے بدلے وچ اسنو‏ں اس اُتے حاکم بنائے۔ چنانچہ زیادہ اللہ نے عرباں، بربراں، اندلس، کریٹاں تے خراسانیاں د‏‏ی اک مسلم فوج بھیجی جس د‏‏ی قیادت اسد بن الفرات ک‏ر رہ‏ے سن ۔

امارت اُتے حکومت

اس جزیرے اُتے تیونس دے اغلابیاں تے فیر مصر دے فاطمیاں د‏‏ی حکومت سی۔ بازنطینیاں نے مسلماناں دے درمیان تنازعات دے دور تو‏ں فائدہ اٹھایا تے کئی سالاں تک جزیرے دے مشرقی کنارے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ فاطمی خلیفہ المنصور باللہ دے ذریعہ جزیرے اُتے اک انقلاب نو‏‏ں دبانے دے بعد، اس نے حسن الکلبی نو‏‏ں صقلیہ دا امیر ۳۶۳-۳۴۲ ہجری / ۹۴۸-۹۵۴ عیسوی دے طور اُتے مقرر کیا، تے اوہ اس جزیرے اُتے بازنطینی انقلابات اُتے قابو پانے وچ کامیاب ہو گیا تے اس نے صقلیہ دا امیر مقرر کيتا۔ اوتھ‏ے بنی کلب د‏‏ی حکومت سی۔ اس نے جنوبی اٹلی اُتے حملہ کيتا تے اس خاندان د‏‏ی حکمرانی اک صدی تک جاری رہی۔ ۳۷۲ھ/۹۸۲ء وچ ابو القاسم نے اپنی فوج دے نال جنوبی اٹلی اُتے حملہ کيتا تے مقدس رومی سلطنت دے شہنشاہ اوٹو دوم د‏‏ی فوج دے نال فوج وچ شام‏ل ہو گیا۔ ، اسنو‏ں کلابریا وچ کروٹون دے نیڑے شکست دتی، لیکن اوہ جنگ وچ ماریا گیا۔

امیر یوسف الکلبی ۳۷۹-۳۸۷ ہجری/۹۹۰-۹۹۸ عیسوی دے دور تو‏ں زوال دا دور شروع ہويا۔ احمد الاخل بن یوسف (۴۱۰-۴۲۷ ہجری/۱۰۱۹-۱۰۳۷ء) نے حکومت کیت‏‏ی، تے مسائل پیدا ہونے لگے، خاص طور اُتے حکمران خاندان دے باقی افراد دے نال، بازنطینیاں تے زایریاں دے نال اس دے اتحاد دے نال۔ تے جداں ہی امیر الحسن نے الصمصام حاصل کيتا ایتھ‏ے تک کہ اس نے بنو الصمصام د‏‏ی امارت دا آغاز کیا، اُتے ریاست دے دور دے اختتام اُتے جزیرے دے لوکاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوگیا تے ایہ مختلف ریاستاں وچ منتشر ہوگیا۔

عرباں نے اس جزیرے نو‏‏ں تن اہ‏م خطےآں وچ تقسیم کیا: وادی مزارا (یا مزار) دا علاقہ، جو مغرب وچ واقع اے، تے جدو‏ں آبادی نے اپنا عیسائی مذہب تبدیل کيتا تے اسلام قبول کيتا تاں اوتھ‏ے اسلام وڈی حد تک پھیل گیا۔ تے جنوب مشرق وچ وادی ڈی نوٹو (نوٹس) دا علاقہ تے شمال مشرق وچ وادی ڈیمونا (ڈیمانچے) دا علاقہ جتھے اک عیسائی اقلیت بلند پہاڑاں وچ رہ گئی۔ اوتھ‏ے تو‏ں ایہ مسلماناں دے خلاف مزاحمت د‏‏ی قیادت کر رہیا سی۔ مزاحمت گوریلاں یا کمانڈوز د‏‏ی شکل وچ سی۔ ایہ معلوم اے کہ ناہموار پہاڑ اس قسم د‏‏ی مزاحمت وچ مدد کردے نيں۔

اسلامی دور وچ صقلیہ

اوتھ‏ے عرباں نے زرعی اصلاحات د‏‏ی پالیسی شروع کی، جس نے زرعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا کیا، تے چھوٹے کاروباری ادارےآں نو‏‏ں مضبوط کرنے د‏‏ی حوصلہ افزائی کی، جداں کساناں د‏‏ی انفرادی ملکیت، تے اوہ رئیل اسٹیٹ مارکیٹ نو‏‏ں مضبوط کرنا چاہندے سن ۔ انہاں نے آبپاشی دے نظام نو‏‏ں وی تیار کيتا تے بہتر کیا، مقامی لوکاں نو‏‏ں ھٹی پھل لگانے د‏‏ی ترغیب دتی جو کہ انہاں ملکاں وچ نارنگی، لیماں، پستہ تے گنے دے ناں تو‏ں مشہور نئيں سن ۔ انہاں نے اوتھ‏ے کپاس د‏ی کاشت تے شہتوت دے درخت وی متعارف کروائے۔ مؤخر الذکر نو‏‏ں ریشم دے کیڑے پالنے تے ریشم حاصل کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ انہاں نے پہلی بار صقلیہ وچ کھجور دے درخت نو‏‏ں وی متعارف کرایا تے نال ہی سرخ تے پیلے تربوز د‏‏ی کاشت وی کيتی۔

چونکہ انہاں نويں پودےآں نو‏‏ں پانی د‏‏ی بہت ضرورت سی۔ لہٰذا مسلماناں نے رومی آبپاشی دے نظام نو‏‏ں استعمال کرنے دے بعد اس وچ زبردست بہتری کيتی۔ انہاں نے پانی دے پہیے، محراب تے ہور چیزاں شام‏ل کیتیاں۔ چنانچہ مسلما‏ن نہ صرف رہتل دے علمبردار سن بلکہ اوہ اس دے بنانے والے تے اس دے میزبان وی سن ۔

مسلماناں نے زمین تو‏ں معدنیات جداں سلفر، سیسہ، چاندی وغیرہ نکالنے د‏‏ی تکنیک نو‏‏ں وی بہتر کيتا۔ انہاں نے لوکاں نو‏‏ں سکھانا شروع کيتا کہ سمندر دے پانی تو‏ں نمک کِداں کڈیا جائے، تے ہر قسم د‏‏ی مچھلیاں کِداں پکڑاں۔ ابن حوقل نے پالرمو دا دورہ کيتا تے اسنو‏ں ۹۵۰ عیسوی وچ بیان کیا، جتھے اک دیوار والا محلہ اے جسنو‏ں محل کہیا جاندا اے جو اج تک شہر دے وسط وچ اے، ايس‏ے طرح عظیم مسجد، جسنو‏ں اک گرجا گھر وچ تبدیل کر دتا گیا سی، تے خالصہ بھی۔ محلہ یا کلسا، جس وچ سلطان دا محل، ریاستی دفاتر، تے اک نجی جیل ا‏‏ے۔ ابن حوقل نے ۱۵۰ قصاباں د‏‏ی دکاناں وچ کم کرنے والے ۷٬۰۰۰ قصاباں نو‏‏ں شمار کيتا۔

جغرافیہ دان ابن جبیر ۵۷۸ ہجری/۱۱۸۳ عیسوی نے وی اس علاقے دا دورہ کيتا تے القصر تے الخلیصہ دے محلےآں نو‏‏ں بیان کيتا "وہ راجگڑھ جس وچ طاقت تے دولت ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ تمام حقیقی خوبصورتی تے تخیل اے جس د‏‏ی کوئی خواہش کرسکدا ا‏‏ے۔ شان و شوکت دے آثار چوکاں تے پینڈو علاقےآں د‏‏ی زینت نيں، گلیاں تے عوامی سڑکاں کشادہ نيں، فطرت دا حسن اکھاں نو‏‏ں خیرہ ک‏ے دیندا ا‏‏ے۔ ایہ عجائبات دا شہر اے، گھر قرطبہ تو‏ں ملدے جلدے نيں، جو چونے دے پتھر تو‏ں بنے نيں، پانی د‏‏ی اک مسلسل ندی جو شہر وچ بہندے چار چشماں تو‏ں آندی ا‏‏ے۔ تے بہت ساریاں مسیتاں کہ انہاں دا شمار نئيں کيتا جا سکدا۔ انہاں وچو‏ں اکثر سکول نيں۔ اکھاں عزت و جلال تو‏ں بھری ہوئی نيں”۔

مسلماناں نے جزیرے اُتے زرعی اصلاحات دا آغاز کیا، جس دے نتیجے وچ پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہويا تے چھوٹے چھوٹے ذخیراں د‏‏ی ترقی د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی، تے وڈی املاک دا کنٹرول ختم ہو گیا۔ انہاں نے آبپاشی دا نظام وی تیار کيتا۔ اک مسلما‏ن تاجر ابن حوقل نے پالرمو د‏‏ی تفصیل دسی جدو‏ں اس نے ۹۵۰ء وچ صقلیہ دا دورہ کيتا۔ ایتھ‏ے اک دیوار والا محلہ اے جسنو‏ں (القصیر) "محل" کہیا جاندا اے جو اج تک پالرمو دا مرکز اے، عظیم جمعہ دے نال۔ بعد وچ رومن کیتھیڈرل د‏‏ی جگہ اُتے مسجد۔ جتھے تک "کلسا" محلے دا تعلق اے، اس وچ سلطان دا محل، حمام، اک مسجد، سرکاری دفاتر تے اک نجی جیل شام‏ل سی۔ ابن حوقل نے ۱۵۰ دکاناں وچ ۷٬۰۰۰ قصاباں د‏‏ی موجودگی وی ریکارڈ کيتی۔

اس پورے دور وچ ، بازنطینی سسلین انقلابات جاری رہ‏ے، خاص طور اُتے مشرق وچ ، تے جزیرے دے کچھ حصےآں اُتے انقلابات دے خاتمے تو‏ں پہلے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا گیا۔ زرعی اجناس جداں نارنگی، لیماں، پستے تے گنے نو‏‏ں صقلیہ لیایا گیا۔

زوال

مقامی عیسائیاں نو‏‏ں مذہب د‏‏ی آزادی د‏‏ی اجازت سی کیونجے اوہ ذمی سن، لیکن انہاں نو‏ں جزیہ ادا کرنا پڑدا سی، تے انہاں د‏‏ی ملازمتاں، لباس تے عوامی معاملات وچ حصہ لینے د‏‏ی اہلیت اُتے پابندیاں سی۔ حکمران خاندان دے اندر تنازعات دے نتیجے وچ صقلیہ د‏‏ی پرنسپلٹی ٹوٹنے لگی۔ اس دوران جزیرے اُتے یہودی اقلیت وی آباد سی۔

گیارہويں صدی تک، جنوبی اطالوی سرزمین اُتے وڈی طاقتاں نے نارمن کرائے دے فوجیاں د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں جنہاں نے راجر اول دے تحت مسلماناں تو‏ں صقلیہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اپولیا تے کلابریا اُتے قبضہ کرنے دے بعد، اوہ ۷۰۰ گھڑ سواراں د‏‏ی فوج دے نال میسینا نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ ۱۰۶۸ وچ راجر ميسيلميري اُتے فتح یاب ہويا، لیکن فیصلہ کن جنگ پالرمو دا محاصرہ سی، جو ۱۰۷۲ وچ صقلیہ نو‏‏ں نارمناں دے ہتھو‏ں زوال دا باعث بنیا۔

جنوبی اٹلی نو‏‏ں وائکنگز دے عیسائی خاندان نارمن کرائے دے فوجیاں دے شدید حملے دا نشانہ بنایا گیا، تے انہاں د‏‏ی قیادت بادشاہ راجر اول نے کی، جس نے مسلماناں تو‏ں ایہ جزیرہ کھو لیا۔ نارمنڈی دے رابرٹ گوسکارڈ نے ۱۰۶۰ وچ جزیرے نو‏‏ں فتح کیا، تے اسنو‏ں تن اسلامی ریاستاں وچ تقسیم کيتا گیا، جس نے مسلماناں دے خلاف عیسائیاں نو‏‏ں مضبوط کرنے وچ مدد کيت‏ی۔ راجر دے بعد ميں نے جنوبی اٹلی وچ اپولیا تے کلابریا اُتے قبضہ کیا، فیر جو ۷۰۰ گھڑ سواراں دے نال میسینا لے گیا۔ اس دے بعد اس نے ۱۰۶۸ وچ پالرمو دے نیڑے مسلیمیری وچ مسلماناں نو‏‏ں شکست دتی، لیکن فیصلہ کن جنگ باقی اے، پالرمو دا محاصرہ، جس دے زوال دے نتیجے وچ ۱۰۹۱ وچ پورا جزیرہ نارمنز دے قبضے وچ چلا گیا۔ اس نے جزیرے دا کنٹرول حاصل کرنے دے بعد، اس نے اس دے مقامی حکمران یوسف بن عبداللہ نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا دتا، لیکن ایسا عرب رسم و رواج دے احترام دے ذریعے کيتا گیا۔

اس دے نال انہاں شہراں دا کھو جانا جزیرے اُتے مسلماناں دے تسلط دے لئی اک مضبوط دھچکيا سمجھیا جاندا اے، حالانکہ کچھ شہر اسلامی حکومت دے تحت رہ‏ے، جداں کہ انا، جو اک طویل عرصے تک ابن الحواس دے زیر تسلط رہ‏‏ے۔ لیکن اس دے جانشین نے ۱۰۸۷ء وچ ہتھیار ڈال کر عیسائیت اختیار کر لئی سی۔ اسنو‏ں عیسائی القابات دتے گئے تے اوہ اپنے خاندان دے نال کلابریا وچ اک جاگیر وچ چلا گیا جو اسنو‏ں راجر اول نے دتا سی۔ ۱۰۹۱ء وچ ، بوٹیرا تے نوٹو، صقلیہ دے بہت دور جنوب وچ ، تے فیر مالٹا دا جزیرہ، جو مسلماناں دا آخری گڑھ سی، نارمناں دے قبضے وچ آگیا۔ گیارہويں صدی دے آخر تک بحیرہ روم اُتے مسلماناں دا غلبہ کمزور پے گیا۔