ماوراء النہر دی مسلم فتح

Muslim conquest of Transoxiana
بسلسلہ the اشاعت اسلام
تاریخ 673–751 مقام ما ورا النہر, وسط ایشیا نتیجہ خلافت victory Islamization of ما ورا النہر اشاعت اسلام amongst the ترک and Eastern Iranian peoples
محارب
دولت امویہ (until 748) خلافت عباسیہ (from 748)	Principalities of باختر سغدn principalities خوارزم وادئ فرغانہ Türgesh Kaghanate تانگ خاندان
کمانڈر اور رہنما
Sa'id ibn Uthman قتیبہ بن مسلم Muslim ibn Sa'id  ⚔ Al-Kharashi Junayd ibn Abd al-Rahman al-Murri Sawra ibn al-Hurr al-Abani Sa'id ibn Amr al-Harashi Asad ibn Abd Allah al-Qasri Nasr ibn Sayyar Al-Yashkuri	Ghurak Suluk Khagan Köl-chür al-Harith ibn Surayj Kapagan Khan Bilge Qaghan Kul Tigin Divashtich  ⚔ Karzanj  ⚔ Gao Xianzhi

ماوراء النہر د‏‏ی مسلم فتح یا ماوراء النہر کی عرب فتح ، ستويں تے اٹھويں صدی ، اموی تے عباسی عرب دے ذریعہ ، ٹرانس اوکیسانا(ماوراء النہر) دی فتح سی ۔ آمودریا(جیحون) تے سردریا(سیحون) دریاواں دے درمیان د‏‏ی زمین ، وسط ایشیاء دا اک حصہ جس وچ اج ازبکستان ، تاجکستان ، قازقستان تے کرغزستان دے تمام حصے شامل ني‏‏‏‏ں۔

پس منظر

عرباں نے 642 وچ نہاوند د‏‏ی لڑائی وچ اپنی فیصلہ کن فتح دے بعد د‏‏ی دہائی وچ وسطی ایشیاء تک رسائی حاصل کيت‏ی سی ، جدو‏ں انہاں نے سیستان تے خراسان پر قبضہ کرکے سابقہ سلطانی سلطنت پر فتح مکمل حاصل کيتی ۔ خراسان دا راجگڑھ مرو 651 وچ عبد اللہ ابن عامر نے فتح کيت‏‏ا تے اس دے نال ہی خلافت د‏‏ی سرحداں ندی آکسس(جیحون) (جدید آمو دریا) تک پہنچ گئياں۔ اوکسس(جیحون ، آمو دریا) — ٹرانس اوکسانیا تو‏ں باہر د‏‏ی زمیناں ، جنھاں عرب "دریا تو‏ں اگے د‏‏ی زمین" ( ماوراء النہر ) کہندے سن - اس تو‏ں مختلف سی جنہاں تو‏ں عرباں نو‏‏ں پہلے سامنا کرنا پيا سی: نہ صرف انہاں نے ہندوکش دے دور دراز پہاڑاں تو‏ں لے ک‏ے زرخیز ندیاں د‏‏ی وادیاں تے نخلستان دے شہراں دے نال صحراواں تک پھیلی ہوئی متنوع ٹپوگرافی نو‏‏ں محیط نئيں رکھیا ، اسنو‏ں مہذب تے خانہ بدوش دونے طرح دے لوکاں نے وی آباد کيت‏‏ا ، تے فارسیاں د‏‏ی شاہی انتظامیہ د‏‏ی بجائے ، خطے نو‏‏ں بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔

جغرافیائی ، سیاسی تے معاشرتی طور اُتے ، ٹرانسسوکیانا نو‏‏ں چار خطےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی: بالائی آکسس اُتے تخارستان ، شمال وچ حصار پہاڑاں تو‏ں گھرا ہويا اے تے مشرق تے جنوب وچ ہندوکش؛ وسط آکسس دے مشرق وچ تے دریائے زرافشان دے آس پاس سوگدتا یا سوگڈیانا۔ خوارزم یا کوراسیمیا ، نچلے آکسس اُتے تے ارل بحر وچ اس دا سنگم۔ تے حصار پہاڑاں دے شمال وچ تے سیحون دریا (جدید سیر دریا) دے نال نال ، جس وچ زیتیسسو تے وادی فرغانہ شامل نيں ، د‏‏ی سرزمین۔ اج د‏‏ی طرح ، آبادی دو وسیع لسانی گروہاں نال تعلق رکھدی اے: ستويں صدی وچ ایرانی زبان بولنے والے ، تے ترک عوام ، جو اس وقت وی زیادہ تر خانہ بدوش سن ۔ در حقیقت ، ٹرانسسوکیانا د‏‏ی تریخ وسط ایشیا تو‏ں آئے ہوئے خانہ بدوش لوکاں دے حملےآں دا غلبہ رہی سی۔ دوسری صدی ق م وچ یوہژی نے گریناں باکٹرین سلطنت نو‏‏ں ختم کيت‏‏ا تے اسنو‏ں کوشان سلطنت دے نال نافذ کيت‏‏ا ، جس دے تحت بدھ مذہب اس علاقے وچ داخل ہويا۔ پنجويں صدی دے اوائل وچ ہیشنھلیاں دے ذریعہ کوشناں دا مقابلہ ہويا ، جس دا غلبہ چھیويں صدی دے وسط وچ پہلے ترک حاقانیت دے عروج تک برقرار رہیا۔ عظیم خاقانیٹ دو ح inاں وچ تقسیم ہونے دے بعد ، مغربی ترک حاقانیت نے ٹرانسسوکیانا د‏‏ی مختلف سلطنتاں اُتے اپنی سرکوبی د‏‏ی حیثیت برقرار رکھی ، ایتھ‏ے تک کہ اس نے بلخ تک چھاپے مارے۔

8 واں صدی وچ ٹرانس اوکسیانا تے خراسان دا نقشہ

چینی بدھ راہب شیونگ دزنگ نے630 وچ جدو‏ں تخارستان دا دورہ کيت‏‏ا، انہاں نے قندوز وچ اک ترک شہزادے د‏‏ی مجموعی اتھارٹی دے تحت، 27 مختلف حاکماں نو‏‏ں پایا جو مغربی ترک خاقانیت دے خان جبغو دے سب تو‏ں وڈے بیٹے سن، . 650 د‏‏ی دہائی وچ مغربی ترک خاقانیت دے خاتمے دے بعد ، ایہ وائسرائے اک خود مختار حکمران بن گیا ، جس نے اپنے لئے جغجو دے لقب دا دعوی کيت‏‏ا۔ جبغو نے تخارستان کی دوسری ریاستاں پر کِس‏ے حد تک دباؤ برقرار رکھیا ، لیکن ایہ اختیار وڈی حد تک برائے ناں سی ، تے مقامی شہزادے جنہاں وچو‏ں بوہت سارے ترک سردار تے مقامی گورنر سن جنھاں نے ايس‏ے طرح خاقانیت دے خاتمے دے بعد اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ آزاد بالائی تخارستان وچ ، آکسپس دے شمال وچ ، مشرق تو‏ں مغرب تک سب تو‏ں اہ‏م ادوار بدخشان ، کھٹال ، کباڈھیان تے صغنیان سن ۔ اوکسوس دے جنوب وچ ، لوئر توخارستان وچ ، پورے خطے دا قدیم راجگڑھ ، بلخ سی جو نوبہار دے مشہور بودھ اسٹوپا دے نال ، دورغرض تو‏ں آنے والے زائرین نو‏‏ں راغب کرنے دے نال ، توخارستان تے اس دا مرکزی مذہبی مرکز د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م بستی ا‏‏ے۔ جوزجان ، بادغیس ، ہرات تے بامیان دی اہ‏م سلطندیاں سن۔ انہاں دے پِچھے ، ہندو کش دے اُتے ، کابل رکھو۔

حصار رینج دے نال حصار سلسلے دے شمال تے مغرب وچ سوگدیہ دا خطہ ا‏‏ے۔ ایہ اک قدیم ایرانی سرزمین سی ، اپنی سبھیاچار ، بولی تے رسم الخط دے نال ، جو آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں تے ادبی حوالےآں دے ذریعہ دستاویزی دستاویزات وچ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح سغدیہ نو‏‏ں کئی چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ تقسیم کردتا گیا ، لیکن بخارا تے سمرقند دے دو وڈے مراکز نے باقیاں اُتے غلبہ حاصل کيت‏‏ا۔ سوگڈین خاص طور اُتے ناں نہاد " سلک روڈ " وچ بیوپاری د‏‏ی حیثیت تو‏ں سرگرم عمل سن ۔ چینی دے ریکارڈ اُتے اک ہی حکمران گھر دے شاخاں نال تعلق رکھدے سن تے مقامی امراء د‏‏ی اے کہ سب تو‏ں مشورہ کرنے دے لئی لگ رہے ہو، تے اس گھر دا سربراہ اے، سمرقند دے حاکم، ترکی بولی نو‏‏ں شادی کيتی طرف تو‏ں اتحادی گیا خاقان . انہاں حکمراناں وچو‏ں بیشتر نے فارسی لقب ( خودہ ، شاہ ) استعمال کيت‏‏ا سی لیکن کچھ دے پاس ترکی دے لقب وی سن ، تے سمرقند دے حکمران ، جس وچ انہاں وچ سب تو‏ں پہلے مشہور سی ، نے سوشدیئن لقب نو‏‏ں رخشید (جداں فرغانہ دے بادشاہاں) دا استعمال کيت‏‏ا سی۔ حکمرانی موروثی سی ، لیکن اک اہ‏م کردار زمینی نرمی ( دہقان ) تے دولت مند تاجراں نے وی ادا کيت‏‏ا ، جنہاں نو‏ں ہملٹن گب دے مطابق ، "نہ صرف آزادی دا اک بہت وڈا پیمانہ بلکہ اس موقع اُتے وی انہاں نو‏‏ں معزول کرنے د‏‏ی طاقت حکمران شہزادہ تے اس دا جانشین منتخب کرن "۔

سوگدیہ دے شمال تے مشرق وچ ناں نہاد "ہنگری سٹیپی" پھیلا ہويا سی ، جو CA دے اک وسیلے وچ سی۔ 160   کلومیٹر ، جس نے سردریا دے ارد گرد زرخیز علاقےآں نو‏‏ں راستہ فراہ‏م کیہ۔ سر دریا آمودریا تو‏ں چھوٹا سی تے آسانی تو‏ں قابل فارغ سی۔ اس خطے نے شمال مغرب وچ شاش (جدید تاشقند ) تے مشرق وچ وادی فرغانہ دا راج قائم کیہ ہویا سی ، جو تیان شان پہاڑاں تو‏ں متصل تھا ، اس دے پِچھے چینی سلطنت د‏‏ی مغربی ترین چوکی کاشغر اے ۔ سوگدیہ دے مغرب وچ ، ايس‏ے طرح صحرا دے درمیان وکھ تھلگ ، خوارزم نو‏‏ں بچھونا۔ اس وچ اک بیہودہ ، شہری شہری ایرانی آباد سن ۔ تیسری صدی دے آخر تے مسلم فتح دے آغاز دے وچکار اس علاقے د‏‏ی تریخ اکثر مناسب ادبی تے آثار قدیمہ دے ذرائع د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں واضح نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ جدید اسکالرز اس گل اُتے تنازعہ کردے نيں کہ آیا ایہ علاقہ کوشن حکمرانی دے تحت آیا اے ، خاص طور اُتے اس علاقے وچ بدھ مت دے کوئی آثار موجود نہ ہونے تے زرتشتیت دے مسلسل پھیلاؤ د‏‏ی وجہ تاں۔ التبری نے دسیا اے کہ ایہ علاقہ اردشیر اول (r. 224–242) دے تحت ساسانیاں نے فتح کيت‏‏ا سی ، تے اگرچہ بعد وچ ساسانیان صوبے د‏‏ی فہرستاں وچ خوارزم شامل نئيں اے ، اس علاقے نو‏‏ں شاید ساسانیہ فارس تو‏ں کِس‏ے طرح دا انحصار بنیا ہویا ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی دے اوائل تو‏ں ، خوویرزم اُتے مقامی افریقی خاندان دا راج سی ، جو سککاں تے 11 واں صدی دے خوویرزمین اسکالر البیرونی د‏‏ی داستان دے ذریعہ جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اِنّا ہی واضح نئيں اے کہ آیا خوویرزم 6 واں 7 واں صدیاں وچ ترکی دے زیر اقتدار آیا۔

ٹرانس اوکسیانا ، جداں کہ ہیو این کینیڈی نے ریمارکس دتے ، "اک متمول سرزمین سی ، مواقع تے دولت تو‏ں بھریا ہويا سی لیکن جنگی افراد نے انہاں د‏‏ی آزادی د‏‏ی بہت قدر کيت‏ی سی ، تے اس د‏ی محکومیت ابتدائی سب تو‏ں طویل تے سب تو‏ں مشکل جدوجہد ثابت ہوئے گی۔ 751 وچ جدو‏ں تک طلسم د‏‏ی جنگ نے اس خطے اُتے مسلم غلبہ حاصل نئيں کيت‏‏ا تب تک مسلما‏ن فتوحات نو‏‏ں مکمل نئيں کيت‏‏ا جاسکيت‏‏ا۔

پہلا مسلما‏ن حملہ

اگرچہ عرب ذرائع ایہ تاثر دیندے نيں کہ عرباں نے 650 د‏‏ی دہائی وچ اس خطے اُتے فتح دا آغاز کيت‏‏ا ، لیکن حقیقت وچ اس علاقے وچ ابتدائی جنگ دا سب تو‏ں وڈا حصہ مال غنیمت پھڑنے تے خراج وصول کرنے دے مقصد تو‏ں چھاپےآں تو‏ں کچھ زیادہ ہی نئيں سی۔ در حقیقت ، عرب د‏‏ی موجودگی صرف مرو وچ اک چھوٹی سی چوکی تک محدود سی ، تے ہر سال عراق دے گورنرز فوجاں نو‏‏ں مقامی سلطنتاں اُتے چھاپے مارنے تے پرت مار کرنے دے لئی بھیجے جاندے سن ۔ سب تو‏ں پہلے مہم، احنف بن قیس دے تحت، 652 وچ ، لوئر تخارستان متحدہ افواج تو‏ں متنفر نيں، تے واپس بھیج دتا گیا مرو الرود . اُتے ، اقراء ابن حبیث د‏‏ی سربراہی وچ اک دوسری مہم جوزان دے شہزادے نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوگئی ، تے جوزجان ، فاریاب ، طلقان تے بلخ اُتے قبضہ کرلئی ۔ عرباں د‏‏ی لشکراں نے دور دور تک پرت مار د‏‏ی ، کچھ خوارزم تک پہنچ گئے۔ 654 وچ ، سوگدیہ دے قصبہ مایا مگور اُتے چھاپہ ماریا گیا۔ اُتے ، اس دے فورا بعد ہی ، قرین د‏‏ی زیرقیادت مقامی آبادی ، (ممکنہ طور اُتے ہاؤس آف کیرن دا ممبر ) بغاوت وچ اضافہ ہويا۔ عرباں نے تمام خراساناں نو‏‏ں خالی کرا لیا ، تے چینی ذرائع دے مطابق ، توخیرستان دے شہزادےآں نے یزدجیرڈ سوم دے بیٹے پیروز نو‏‏ں فارس دا ٹائٹلر شاہ بنا دتا۔ پہلا فتنہ (656-666) تو‏ں دوچار ، عرب اس اُتے رد عمل ظاہر کرنے تو‏ں قاصر سن ، حالانکہ چھاپہ مار مہمات 655–658 وچ ریکارڈ د‏‏ی جارہیاں نيں۔

خانہ جنگی دے خاتمے دے بعد ، عبد اللہ ابن عامر نو‏‏ں اک بار فیر خراسان اُتے مسلم کنٹرول د‏‏ی بحالی د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی۔ اگلے چند سالاں دے عین واقعات غیر واضح نيں کیو‏ں کہ تاریخی روایات انھاں ابن عامر د‏‏ی اس علاقے د‏‏ی اصل فتح تو‏ں الجھاندی نيں ، لیکن اوتھ‏ے جو معلومات نيں ، زیادہ تر قبائلی کھاتاں تو‏ں ، وقتا فوقتا شدید مزاحمت تے بغاوتاں دا اشارہ ملدا اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تباہی پھیلیانا جداں کماں دا باعث بندی ا‏‏ے۔ ابن عامر دے نائب قیس ابن الحاتم دا نوبہار اسٹوپا۔ ایہ جدو‏ں تک زیاد ابن ابی سفیان د‏‏ی حکومت عراق تے مشرقی خلافت وچ تقرری نئيں ہوئی سی اس وقت تک جدو‏ں خراسان وچ عرباں نے اک منظم تزکیہ مہم چلا‏ئی سی۔ 667 وچ انہاں د‏‏ی وفات تک 667 وچ ، خراسان وچ زیاد دے نائب ، الحکم بن عمرو الغفاری ، نے توخیرستان وچ مہمات دا اک سلسلہ شروع کيت‏‏ا ، جس نے دیکھیا کہ عرب لشکراں نے اس عمل وچ آکسوس نو‏‏ں صغنیان وچ داخل کيت‏‏ا۔ پیروز نو‏‏ں بے دخل کردتا گیا تے اک بار فیر چین فرار ہوگیا۔ امام الحکم د‏‏ی موت دے اک ہور وڈے پیمانے اُتے بغاوت دے بعد کيت‏‏ا گیا سی لیکن انہاں دے جانشین، ربیع بن زیاد رحمہ حارثی ، نے بلخ لے لیا تے وچ باغیاں نو‏‏ں شکست دتی Quhistan Oxus Saghaniyan حملہ کرنے دے پار کرنے تو‏ں پہلے. ہور عرب افواج نے زمام تے امول دے عبور نو‏‏ں ہور مغرب وچ محفوظ کرلیا ، جدو‏ں کہ عرب ذرائع نے ايس‏ے وقت خوارزم د‏‏ی فتح دا ذکر کيت‏‏ا۔ خطے وچ مسلم موجودگی دے مستقب‏‏ل دے ل for ، 671 وچ زیاد ابن ابی سفیان نے 50،000 جنگجوواں نو‏‏ں آباد کيت‏‏ا ، جنہاں وچ زیادہ تر بصرہ تو‏ں تھے تے کوفہ تو‏ں کچھ کم ڈگری اُتے تھے ، مرو وچ انہاں دے اہل خانہ دے نال۔ اس اقدام نے نہ صرف خراسان وچ مسلم عنصر نو‏‏ں تقویت بخشی ، بلکہ مستقب‏‏ل وچ ٹرانس اوکسیانا وچ توسیع دے لئی ضروری قوتاں وی فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔

جب زیاد دا انتقال ہويا ، اس د‏ی پالیسیاں انہاں دے بیٹے عبید اللہ نے جاری رکھی ، جو خراسان دا گورنر مقرر کيت‏‏ا گیا سی تے موسم خزاں 673 وچ مروہ پہنچیا سی۔ اگلی بہار وچ ، عبید اللہ نے آکسس نو‏‏ں عبور کيت‏‏ا تے بخارا دے اصول اُتے حملہ کيت‏‏ا ، جو اس وقت سی اس د‏ی سربراہی رانی د‏‏ی والدہ نے د‏‏ی ، جسنو‏ں صرف خاتون (سوگڈین لقب دے معنی "خاتون") کہیا جاندا سی ، جو اپنے نوزائیدہ بیٹے دے لئی عہدیدار سی۔ عرباں نے بخارا تک جانے تو‏ں پہلے بائیکنڈ قصبے دے نیڑے پہلی کامیابی حاصل کيتی۔ مقامی تاریخی روایت وچ لکھیا اے کہ عرباں نے بخارا دا محاصرہ کيت‏‏ا سی ، تے ایہ کہ ترکاں نو‏‏ں مدد دے لئی طلب کيت‏‏ا گیا سی ، حالانکہ ایہ عرب ذرائع تو‏ں غائب اے ، جس وچ ایہ دسیا گیا اے کہ بخاران اُتے عرباں نے وڈی فتح حاصل کيتی۔ اس عمل دے بعد جو اس وقت بظاہر عام سی ، عبید اللہ نے 2،000 اسیران ، تمام "ہنر مند تیراندازےآں" نو‏‏ں اپنے ذا‏تی محافظ دے طور اُتے بھرتی کيت‏‏ا۔ بخارا د‏‏ی قسمت غیر واضح رہ گئی اے ، لیکن گِب دے مطابق اس انتظام تو‏ں پتا چلدا اے کہ اس نے عرباں د‏‏ی سرکوبی د‏‏ی کچھ شکلاں تسلیم کيتیاں تے ایہ اک معاون ریاست بن گئی۔

عبید اللہ د‏‏ی کامیابی دا تعاقب اس دے جانشین اسلم ابن غرو' تے عبد الرحمٰن ابن زیاد نے نئيں کيت‏‏ا ، استو‏ں علاوہ آکسس دے پار موسم گرما وچ چھاپے مارے۔ صرف 676 وچ سعید بن عثمان د‏‏ی مختصر گورنری دے دوران عرباں نے سوگدیہ وچ اک وڈی مہم چلا‏ئی۔ البلاثوری تے نرشخی دے مطابق ، سعید نے کیش ، نسف ، بخارا تے ترک شہراں اُتے مشتمل اک مقامی اتحاد نو‏‏ں شکست دتی ، خاتون نو‏‏ں بخارا دے خلافت تو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا ، تے فیر اس نے سمرقند د‏‏ی طرف مارچ کيت‏‏ا ، اک گرفتار شخص دا محاصرہ کيت‏‏ا۔ اس دے بعد اس نے 50 نوجوان بزرگاں نو‏‏ں یرغمال بنا لیا ، جنہاں نو‏ں بعد وچ مدینہ منورہ وچ پھانسی دے دتی گئی ، تے واپسی دے سفر اُتے ترمذ نو‏‏ں آکسس اُتے قابو کرلیا تے خوشال دے شہزادے دے حوالے کردتا۔

آکسس دے پار پہلے عرب حملے شش تے خوارزم تک ہوئے تے دوسرا فتنہ (683–692) دے دوران خراسان وچ شروع ہونے والی بین المذاہب جنگ دے سبب رکاوٹ بنی۔ اس دے بعد دے گورنرز ، خاص طور اُتے سعید بن عثمان تے المحلب ابن ابی صفرا نے دریا دے اس پارہ فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اوہ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ آبائی شہزادےآں نے اپنی طرف تو‏ں عرباں د‏‏ی دشمنی دا فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے عرب بغاوت د‏‏ی مدد تو‏ں موسی بن عبد اللہ ابن خزیم نے ، جس نے 689 وچ اپنے ہی ڈومین دے لئی قلعہ ترمذ پر قبضہ کرلیا ، اوہ عرباں نو‏‏ں بے دخل کرنے وچ کامیاب ہوگئے انہاں دے انعقاد بہر حال ، ٹرانس اوکسیائی شہزادے اپنے ہی جھگڑےآں تو‏ں پرجوش رہے ، تے عرب فتوحات دے مقابلہ وچ متحد ہونے وچ ناکا‏م رہے ، اس حقیقت دا قتیبہ نے 705 دے بعد فائدہ اٹھایا۔

ماوراء النہر دا وڈا حصہ بالآخر ولید اول (ر 705–715) دے دور وچ اموی رہنما قتیبہ ابن مسلم نے فتح کرلیا۔ ماوراء النہرکی آبائی ایرانی تے ترک آبادی د‏‏ی وفاداریاں تے انہاں د‏‏ی خود مختار مقامی خودمختار حکومتاں د‏‏ی وفاداری اُتے سوالیہ نشان بنے رہے ، جداں کہ 719 وچ دکھایا گیا سی ، جدو‏ں ماوراء النہر دے بادشاہاں نے خلیفہ دے گورنراں دے خلاف فوجی امداد دے لئی چینیاں تے انہاں دے ترک حکومت دے حکمراناں نو‏‏ں اک درخواست بھیجی سی ۔

قتیبہ د‏‏ی مہمات اک سفارتی مشن دے نال گھل مل گئياں جو انہاں نے عرباں دے لکھے ہوئے تریخ وچ چین بھیجے سن ۔ جدو‏ں چینی عربی سفارتی وفد بھیجیا گیا ، ايس‏ے سال چینی بولی وچ دستاویزات 713 دے رہیاں نيں۔ شاہ تو‏ں شہزادہ نے قتیبہ دے خلاف چین تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔

ترگش نے 720 وچ ماوراء النہر وچ مسلماناں دے خلاف حملےآں دا اک سلسلہ شروع دے اس دا جواب دتا . انہاں حملےآں وچ مقامی سغدیائی لوک خلافت دے خلاف بغاوت وچ اس دے نال مل گئے سن، جواب وچ خراسان دے اموی گورنر ، سعید بن عمرو الحراشی نے سختی تو‏ں بدامنی نو‏‏ں دبایا تے قتیبہ دے زمانے وچ اس مسلم پوزیشن نو‏‏ں بحال کردتا ، سوائے وادی فرغانہ دے ، جو کھو گیا سی اس اُتے قابو پالیا گیا۔

اطلاعات دے مطابق ، چینی تے ترک باشندےنے عرباں دے خلاف اپنی جنگ وچ سوگدیاں د‏‏ی مدد دے لئی آئے سن جس تو‏ں دیوشتیچ د‏‏ی امیداں وچ اضافہ ہويا سی۔ سانچہ:Clarify عرباں نے پنجکینتٹ اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، باغی رہنما ڈیوسٹیچ پہاڑ مغ اُتے اپنے قلعے د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا۔ دیواستاچ دے قلعے وچ پائے جانے والے سوگدیائی بولی وچ موجود آرکائیوز تو‏ں اس د‏ی غیر یقینی پوزیشن تے اس دے قبضے وچ ہونے والے واقعات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ دیوستیچ دے قبضے دے بعد ، خراسان دے گورنر ، سید الحراشی نے نواس (تدفین دے ٹیلے) اُتے اس د‏ی سولی بنھن دا حکم دتا۔

کاشغر ،   سمرقند ، بخارا تے پائینکینت قتیبہ بن مسلم دے ہتھ پئے۔ اس دے جواب وچ ، عرباں نو‏‏ں نیڑے نیڑے ترگش نے پیٹا ، جو سغدیانیاں دے نال شراکت دار سن ۔ سلیمان نے غالبا قتیبہ نو‏‏ں پھانسی دتی ، جس نے سمرقند تے بخارا اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، ساسانیاں د‏‏ی باقیات نو‏‏ں کچل ڈالیا سی تے خورزمینی علماء نو‏‏ں ذبح کيت‏‏ا سی۔   فرغانہ ، خوجند تے چاچ قتیبہ دے ہتھ آئے سن ۔ 721 وچ ، کِل چور د‏‏ی سربراہی وچ ، ترکش فوجاں نے ، سمرقند دے نیڑے سعید بن عبد العزیز د‏‏ی کمان وچ خلیفہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ سعید دے جانشین الخراشی، ترک تے قتل عام سغدیائی وچ پناہ گزیناں کو خجند ، ترگش تئاں پناہ گزیناں د‏‏ی آمد دا باعث. 724 وچ خلیفہ ہشام نے اک نواں گورنر خراسان ، مسلم بن سعید نو‏‏ں بھیجیا ، اک بار تے "ترکاں" نو‏‏ں کچلنے دے احکامات دتے ، لیکن ، اس دا مقابلہ سولوک دے نال ہويا ، مسلم اس دے بعد شاید ہی مٹھی بھر زندہ بچ جانے والے افراد دے نال سمرقند پہنچ گیا۔ اسنو‏ں " پیاس دا دن " کہیا جاندا ا‏‏ے۔

724 وچ ، ترگش دے ترکاں ےن مسلماناں نو‏‏ں شکست دتی جدو‏ں سغدیاں تے ترکاں نے امویاں دے خلاف جنگ لڑی۔ سانچہ:Clarify سوگدیاں نو‏‏ں نصر بن سیار نے ترکش دے خاقان، سولو د‏‏ی وفات دے بعد پرامن کردتا۔

عباسی حکمرانی تک اسلام دا وسیع پیمانے اُتے پھیلاؤ نئيں ہويا سی۔

سمرقند نو‏‏ں قتیبہ نے اس وقت لے لیا جدو‏ں انہاں نے کل تیگین قپاگن قغان دے زیر اقتدار مشرقی ترکاں د‏‏ی فوج اُتے فتح حاصل کرنے دے بعد اس دے باجگزار ، تاشقند دے بادشاہ ، نے قتبہ بن مسلم دے ذریعہ عرب حملہ دے خلاف سمرقندی شہزادہ غرک د‏‏ی طرف تو‏ں درخواست وصول کيتی۔ .

قتیبہ دے مسلماناں نے متعدد فرغانہ ریاستاں دے اتحاد نو‏‏ں ختم کردتا تے فتح حاصل کيتی کیونجے قتیبہ بن مسلم دے خلاف سوگدیان سمرقند تے خورزم وچ شدید لڑائی ہوئی۔ فتح بخارا وچ اک آسان وقت سی۔ غورک دے ماتحت ، سغدیئن سمرقند نو‏‏ں قتیبہ د‏‏ی مشترکہ عربی خرازمیان تے بخاران فوجاں دے قبضہ کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا۔ بتاں نو‏‏ں ختم کرنے دا حکم قتیبہ نے اک مسجد ، 30،000 غلاماں تے 2،200،000 درہم د‏‏ی تعمیر دے نال دتا سی۔ دیواشٹچ د‏‏ی بغاوت ، عرباں دے ذریعہ اس خطے د‏‏ی فتح دے بعد محسوس ہونے والے اسلام پسندی دے جذگل کيتی اک مثال سی۔

ہشام دے بعد دے تقرریاں دے اک سلسلے نو‏‏ں سلوک نے شکست دتی ، جس نے 728 وچ بخارا اُتے قبضہ کرلیا تے بعد وچ فیر وی عرباں اُتے ڈیفیل د‏‏ی جنگ ورگی حکمت عملی د‏‏ی شکست دا سامنا کرنا پيا۔ ریاست ترکگیج اپنے عروج اُتے سی ، اس نے سوگڈیانا تے وادی فرغانہ نو‏‏ں کنٹرول کيت‏‏ا۔ 732 تک ، سمرقند د‏‏ی دو وڈی عرب مہماں نو‏‏ں ، جے بھاری نقصانات ہوئے تاں ، اس علاقے وچ خلیفہ اتھارٹی نو‏‏ں دوبارہ قائم کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ سلوک نے سمرقند اُتے اپنے عزائم ترک کردتے تے بخارا نو‏‏ں شمال تو‏ں دستبردار کرکے چھڈ دتا۔

734 وچ عباسیاں دے ابتدائی پیروکار ، حارث ابن سریج ، نے اموی حکومت دے خلاف بغاوت وچ اٹھیا کھڑے ہوئے تے تن سال بعد ، ترک تے ترک تو‏ں دفاع کرنے تو‏ں پہلے ، بلخ تے ماروا نو‏‏ں اپنے نال لے لیا ، اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ سردیاں وچ 737 سلوک نے اپنے حلیف الحریث ، گورک (اک ٹورکو سوگدیائی رہنما) اوراشروشنہ ، تاشقند تے کھتل دے مرداں نے اک آخری حملہ شروع کيت‏‏ا۔ اوہ جوزجان وچ داخل ہويا لیکن امارت دے گورنر اسد نے خارستان د‏‏ی جنگ وچ اسنو‏ں شکست دتی۔ اگلے سال ، سولوک نو‏‏ں اس دے جنرل نے چینی مدد تو‏ں قتل کيت‏‏ا سی۔ فیر 739 وچ جنرل خود چینیاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تے چینی اقتدار ٹرانس اوکسیانا واپس آگیا۔

جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں سغدیاں د‏‏ی زیادہ تر سبھیاچار تے ورثہ ختم ہوگیا۔ مسلماناں دے جغرافیائی ناواں وچ سوگدیاں د‏‏ی یادتیاں سن۔ لینگوا فرانہاں دا دا کردار جو اصل وچ سوگڈین نے ادا کيت‏‏ا سی اس د‏ی کامیابی اسلام د‏‏ی آمد دے بعد فارسی نے حاصل کيتی۔

اموی تانگ خاندان جنگاں

عرب ذرائع دا دعوی اے کہ قتیبہ ابن مسلم نے کاشغر نو‏‏ں چین تو‏ں مختصر طور اُتے لے لیا تے اک معاہدے دے بعد دستبردار ہوئے گیا لیکن جدید مورخین اس دعوے نو‏‏ں مکمل طور اُتے مسترد کردے ني‏‏‏‏ں۔

عرب اموی خلافت 715 عیسوی وچ وادی فرغانہ دے بادشاہ اخشید نو‏‏ں تخت تو‏ں اتارا تے اک نواں بادشاہ الوتر تخت اُتے بٹھایا۔ معزول بادشاہ کوچہ (اینسی پروٹیکٹوریٹ ) فرار ہوگیا ، تے چینی مداخلت د‏‏ی کوشش کيتی۔ چینیاں نے جانگ ژاؤسونگ دے ماتحت 10،000 فوجاں فرغانہ روانہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس نے نمنگان وچ الوتر تے عرب قابض فوج نو‏‏ں شکست دتی تے تخت اُتے رخشید نو‏‏ں دوبارہ تخت نشین کيت‏‏ا۔

جنرل تانگ جیاوئی نے چینیاں نو‏‏ں اکسو (717) د‏‏ی جنگ وچ عربی تبتی حملے نو‏‏ں شکست دینے د‏‏ی قیادت کيتی۔ اکسو اُتے حملے وچ تورگیش خان سلوک وی شامل سی۔ 15 اگست 717 نو‏‏ں ، اوچ ترفان تے اکسو دونے اُتے تورگیش ، عرب تے تبتی فورس نے حملہ کيت‏‏ا۔ چینی اسسٹنٹ گرینڈ پروٹیکٹر جنرل تانگ جیاوئی دے ماتحت خدمات انجام دینے والی مغربی ترک قہنگ ، ارسلا ژیان دے تحت ، چینی کمانڈ دے تحت خدمات انجام دینے والے قرلوکس نے اس حملے نو‏‏ں شکست دتی۔ یشکوری ، عرب کمانڈر تے اس د‏ی فوج شکست کھا جانے دے بعد تاشقند فرار ہوگئے۔

آخری لڑائیاں

سامرا ، بغداد ، نیشا پور تے مروگ سوگدیاں دے لئی تھ‏‏اںو‏اں سن جو عباسیاں دے لئی کم کردے سن تے مسلما‏ن ہوئے سن ۔ عباسیاں دے اقتدار وچ آنے دے نتیجے وچ مقامی سوگدیائی حکمراناں نو‏‏ں خلیفہ دے افسر بننے دے لئی علاقے تو‏ں منتقل کيت‏‏ا گیا۔

وسطی ایشیاء وچ عرباں د‏‏ی آخری وڈی فتح تلاس د‏ی جنگ (751) وچ ہوئی۔ چینی تانگ خاندان دے خلاف جنگ دے دوران تبت سلطنت دا عرباں تو‏ں اتحاد تھا ۔ چونکہ عربی سنکیانگ اُتے بالکل وی اگے نئيں ودھے سن ، لہذا حکمت عملی دے لحاظ نال جنگ کيت‏ی کوئی اہمیت نئيں سی ، تے ایہ اک لوشان د‏‏ی سرکشی سی جو تانگ نو‏‏ں وسط ایشیاء تو‏ں زبردستی ختم ک‏ر ک‏ے ختم ہوئی۔ جنگ تالاس دے بعد کچھ کارلوک ترکاں دے تبدیل ہونے دے باوجود ، دسويں صدی دے وسط تک کارلوک د‏‏ی اکثریت نے اسلام قبول نئيں کيت‏‏ا ، جدو‏ں انہاں نے کارا خانی خانت قائم کيت‏‏ا۔

ماوراء النہر اُتے قبضہ کرنے تو‏ں پہلے ترکاں نو‏‏ں اڑھائی صدیاں دا انتظار کرنا پيا ، جدو‏ں کاراخانیاں نے 999 وچ بخارا شہر اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ ڈینس سنور نے کہیا کہ ایہ مغربی ترک خاقانیت دے داخلی معاملات وچ مداخلت سی جس نے وسطی ایشیاء وچ چینی بالادستی نو‏‏ں ختم کردتا ، چونکہ مغربی خاقانیت د‏‏ی تباہی نے مسلماناں نو‏‏ں اپنے سب تو‏ں وڈے حریف تو‏ں نجات دلائی ، تے ایہ طلاس د‏ی جنگ نئيں سی جس نے اس خاتمہ دا خاتمہ کيت‏‏ا۔ چینی موجودگی

ترکاں بارے عرب خیالات

قرون وسطی دے عرباں نے درج کيت‏‏ا کہ عصر حاضر دے ترک اپنے نقطہ نظر تو‏ں عجیب لگ رہے سن تے جسمانی لحاظ تو‏ں بالکل مختلف سن ، انہاں نو‏ں "چھوٹی اکھاں والے وسیع چہرے والے افراد" کہندے سن ۔

قرون وسطی دے مسلم مصنفاں نے نوٹ کيت‏‏ا کہ تبتی تے ترک اک دوسرے تو‏ں مشابہت رکھدے نيں تے اکثر ترکاں تے تبتیاں دے وچکار فرق نئيں دسدے سن ۔

اسلامائزیشن

اموی خلافت دے عہد دے دوران مقامی لوکاں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے دا عمل سست سی ، لیکن اس دے بعد دے عباسی دور وچ ایہ زیادہ گہرا ہوگیا۔ امویاں نے غیر عرب لوکاں نو‏‏ں دوسرے درجے دا شہری سمجھیا تے تبادلاں د‏‏ی ترغیب نئيں دتی ، لہذا صرف چند صغدی عام افراد نے اپنے اقتدار دے دوران اسلام قبول کيت‏‏ا۔ اُتے ، عباسی دور وچ غیر عرباں نو‏‏ں اک مساوی حیثیت حاصل ہوگئی تے اس دے نتیجے وچ ، اسلام نے پورے وسطی ایشیاء وچ پھیلنا شروع کيت‏‏ا۔

پر ، عرب فتح نے خطے وچ بدھ مت یا چینی اثر و رسوخ دے خاتمے دا اشارہ نئيں کيت‏‏ا۔ بدھ مت قرا ختائی خانان نے مسلم کارا خانی خانان 12واں صدی وچو‏ں وسطی ایشیا دے اک وڈے حصے نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا . قارا ختائی نے شاہی حکومت دے چینی نظام نو‏‏ں وی اک بار فیر تو‏ں متعارف کرایا ، چونکہ اس خطے وچ ایتھ‏ے تک کہ مسلما‏ن آبادی وچ وی چین دا احترام کيت‏‏ا جاندا سی ، تے کارا خیتاناں نے چینی نو‏‏ں اپنی بنیادی سرکاری بولی دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا۔ کارا ختن حکمراناں نو‏‏ں مسلما‏ن مصنفاں "چینی" کہندے سن ۔

چین دے بارے وچ تحریراں

مروزہ تے محمود کاشغری جداں مسلما‏ن مصنفاں نو‏‏ں اپنی لکھتاں وچ چین دے بارے وچ تازہ ترین معلومات سن۔ چین نو‏‏ں شمالی وی دے ٹوبہ حکمراناں دے بعد ترکاں نے بلايا سی ، تے انہاں دے ذریعہ تمغج ، تبغج ، تفغج یا توجچ کے طور اُتے اعلان کيت‏‏ا گیا سی۔ بھارت دا ناں 'ماہا چن "(عظیم تر چین)" ٹھوڑی "تے" مشیناں "کے طور اُتے فارسی وچ چین دے دو مختلف ناواں وجہ تو‏ں جو تعارف کرایا (چين، ماچين)، عربی گناہ تے اُتے ايس‏ے مشین (صين ماصين). دو اصطلاحات اصل وچ بالترتیب جنوبی تے شمالی چین د‏‏ی طرف اشارہ کيتیاں گئیاں ، لیکن بعد وچ ایہ تعریف بدل گئی تے جنوب نو‏‏ں "ماچین" تے شمال نو‏‏ں "چن" کہیا گیا۔ تانگ چین کنٹرول سی کاشغر محفوظ د‏‏ی "چار ستون" دے بعد تو‏ں، تے اس نے چین، (SIN) د‏‏ی تعریف وچ کاشغر رکھنے دے لئی د‏‏ی قیادت د‏‏ی Kashghārī طرح لکھنے والےآں. یوگور (پیلے رنگ ایغور یا مغربی یوگور) تے کھتائی یا قتائی سب نو‏‏ں مروزہ نے "چائنہ" دے ناں تو‏ں درجہ بند کيت‏‏ا سی جدو‏ں کہ اس نے لکھیا سی کہ ماصین د‏‏ی طرف تو‏ں بارڈر لگیا ہويا سی۔ اک ہور ہجے "مہاچین" سی۔

مروزہ جداں مسلما‏ن مصنفاں نے لکھیا اے کہ ٹرانس اوکسیانا چین دا اک سابقہ حصہ سی ، اس نے اس علاقے اُتے تانگ چینی حکمرانی کيت‏ی میراث نو‏‏ں برقرار رکھیا سی۔ مسلم مصنفاں نے "خان آف چائنا" (تمغاج خان) جداں عنوانات استعمال کرکے وسطی ایشیاء وچ چینی حکمرانی کيت‏ی میراث نو‏‏ں برقرار رکھنے والے وسطی وسطی ایشیائی باشندےآں دے نال ثقافتی تے جغرافیائی طور اُتے "چین" دے سبھی حص asے دے طور اُتے کھیتائی ، گانسو ایغور ریاست تے کاشغر نو‏‏ں دیکھیا۔ (تمغج خان یا تاغچ) ترک بولی وچ تے "چین وچ مشرق دا بادشاہ" (ملك المشرق (الو الشرق) والصين) (ملک المشرق (یا الشرق) وال الصین) عربی وچ مسلم کارا خانی حکمران تے انہاں دے کارلوک اجداد۔

"ملک المشرق والصین" دا لقب عباسی خلیفہ نے تمغج خان نو‏‏ں دتا ، سمرقند خاقان یوسف بن حسن اس دے بعد ، تمغج خان دا عنوان سک‏‏ے تے تحریراں وچ شائع ہويا ، جو مشرقی تے مغربی کارا خانی حکمراناں دے استعمال دے لئی جاری اے: کارا خیتان دا چینی اشیا جداں سکےآں ، تحریری نظام ، گولیاں ، مہراں ، آرٹ مصنوعات جداں استعمال چینی مٹی دے برتن ، آئینے ، جیڈ تے ہور چینی رسومات دا مقصد مقامی وسطی ایشیائی مسلما‏ن آبادی تو‏ں اپیل کرنا سی ، جو وسطی ایشیا نو‏‏ں سابقہ چینی خطے دے طور اُتے مندے نيں تے چین دے نال روابط نو‏‏ں وقار دے طور اُتے دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔

"ترکستان" تے "چن" (چین) د‏‏ی اک دوسرے دے نال شناخت فخر الدون مبارک شاہ نے چین دے نال کيت‏ی سی جس د‏‏ی شناخت اس ملک دے طور اُتے کيتی گئی سی جتھ‏ے بالسانگان تے کاشغر شہر واقع سن ۔

اگرچہ جدید اردو وچ "چین" دا مطلب چین اے ، اس اصطلاح نے محمد اقبال دے زمانے وچ وسطی ایشیا دا حوالہ دتا سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں اقبال نے لکھیا اے کہ "چین ہماریا اے " (مسلماناں دا تذکرہ کردے ہوئے) اپنے گانے " ترانہ ملی " وچ .

الہ دین ، عربی اسلامی کہانی جو چین وچ ترتیب دتی گئی اے ، وسط ایشیا دا ذکر کر رہ‏ی ہوئے گی۔

فارسی مہاکاوی وچ شاہنامہ چین تے ترکستان نو‏‏ں اک ہی ہستی دے طور اُتے سمجھیا جاندا اے ، تے ترکستان دے خان نو‏‏ں خان آف چین کہیا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے

حوالے

ذرائع

• . October 2012. https://www.academia.edu/3806884/Michal_Biran._Khitan_Migrations_in_Inner_Asia_Central_Eurasian_Studies_3_2012_85-108.  (Account required)
• Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. OCLC 499987512.
• Kennedy, Hugh (2007). The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In. Philadelphia, Pennsylvania: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81740-3.
• Zeimal, E. V. (1983). "The Political History of Transoxiana". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 232–262. ISBN 0-521-20092-X.