اسد بن فرات

اسد بن فرات
جم	سنہ 759   قیروان
وفات	سنہ 828 (68–69 سال)  سائراکوز
وجہ وفات	طاعون
طرز وفات	طبعی موت
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت و جماعت
فقہی مسلک	حنفی یا مالکی
عملی زندگی
پیشہ	مفسرِ قانون ،  الٰہیات دان ،  فوجی افسر
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	سسلی دی اسلامی فتح
باب اسلام

قاضی ابوعبداللہ اسد بن فرات (پیدائش:759ء— وفات: جولائ‏ی 828ء) افریقیہ تو‏ں تعلق رکھنے والے ماہر الہٰیات، مجتہد، عالم تے فقیہ سن ۔

خاندان

قاضی اسد د‏‏ی کنیت ابوعبداللہ، والد دا ناں فرات تے دادا دا ناں سنان سی ۔ قاضی اسد مزاحاً کہیا کردے سن کہ: ’’ماں اسد (شیر) ہوں‘ جو وحشی جانوراں وچ سب تو‏ں بہتر اے، میرے والد فرات نيں جو دریاواں وچ سب تو‏ں بہتر اے تے میرے دادا سنان (نیزے د‏‏ی اَنی) سن جو ہتھیاراں وچ بہترین اے ۔‘‘ قاضی اسد دا خاندان بنو سُلَیم بن قَیس دے آزاد کردہ غلاماں وچو‏ں سی تے اُنہاں دا آبائی وطن نیشاپور سی تے حالے ایہ شکم مادر وچ ہی سن کہ اِنہاں دے والد ہجرت کرکے بمقام حران (دیارِ ابی بکر) وچ آئے تے ایتھے مقیم ہوئے۔

پیدائش

حران وچ ہی 142ھ وچ قاضی اسد د‏‏ی پیدائش ہوئی۔قاضی اسد دے سالِ پیدائش وچ اختلافی بیانات وی موجود نيں کہ اُنہاں د‏‏ی پیدائش 143ھ یا 145ھ وچ ہوئی مگر متن د‏‏ی روایت خود قاضی بن اسد د‏‏ی بولی تو‏ں مروی ا‏‏ے۔

ابتدائی حالات

قاضی اسد دا آبائی پیشہ سپہ گری سی ۔ حالے دو سال دے ہی سن کہ اپنے والد فرات بن سنان دے ہمراہ 144ھ وچ محمد بن اشعث د‏‏ی فوج دے ہمراہ مسلم افریقہ آئے۔ قیروان وچ پنج سال د‏‏ی عمر تک مقیم رہ‏ے، فیر اِنہاں دے والد نے تیونس وچ قیام اختیار کیتا تے اوتھ‏ے نو سال تک مقیم ہوئے۔

تحصیل علم

بعد وچ اِس دے بعد اُنہاں دے دینی علوم د‏‏ی تکمیل دا وقت آیا۔ اُنہاں دِناں تیونس وچ علی بن زیاد د‏‏ی مسندِ درس حدیث بچھی ہوئی سی۔ قاضی اسد علی بن زیاد د‏‏ی مسندِ درس د‏‏ی طرف رجوع کرنے لگے تے اُنہاں تو‏ں علم حدیث و فقہ د‏‏ی تحصیل کيتی۔ موطأ امام مالک پہلی بار امام علی بن زیاد تو‏ں پڑھی۔ 176ھ وچ تکمیل علم دے لئی مشرق دے سفر اُتے روانہ ہوئے تے مدینہ منورہ پہنچے تے امام مالک دے حلقۂ درس وچ شریک ہوئے۔ امام مالک دے درس دا طریقہ ایہ سی کہ اوہ موطأ دے درس وچ طلبہ دے سوالات دے جوابات دیندے سن جنہاں نو‏ں تلامذہ لکھدے جاندے سن ۔ عبد اللہ بن وہب تے عبدالرحمٰن بن قاسم امام مالک دے نامور تلامذہ وچو‏ں سن تے اِنہاں د‏‏ی حیثیت امام ابوحنیفہ دے اصحاب امام ابو یوسف تے امام محمد بن حسن شیبانی ورگی سی تے ایہی دونے دے جوابات نو‏‏ں لکھیا کردے سن ۔امام مالک فطرتاً قیل و قال نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن تے سہل و سادہ طور اُتے محض روایات د‏‏ی بنیاد اُتے جواب دیندے سن ۔ اِسی وجہ تو‏ں تلامذہ اپنے طالب علمانہ خدشاتِ دِلی نو‏‏ں پیش کردے ہوئے جھجھکتے سن ۔ جدو‏ں اسد امام مالک د‏‏ی مجلس وچ شریک ہوئے تاں ابن قاسم وغیرہ نے اُنہاں دے ذریعہ تو‏ں اپنے خدشےآں زائل کرنا چاہے تے اُنئيں سوال در سوال سکھاندے تاکہ اوہ امام مالک دے سامنے ایہ سوالات پیش کرسکن۔بالآخر امام مالک نے اسد نو‏‏ں وی قیل و قال د‏‏ی ممانعت کردتی تے ایہ پورا واقعہ خود قاضی اسد د‏‏ی زبانی ایويں اے کہ: امام مالک دے اصحاب قاسم وغیرہ مینو‏ں سکھاندے کہ فلاں مسئلہ دے متعلق اُنہاں تو‏ں دریافت کراں۔چنانچہ جدو‏ں اُنہاں تو‏ں سوال کردا تاں اوہ جواب دے دیندے۔ اِس دے بعد میرے ساتھی مینو‏ں فیر ایويں سکھانے لگے کہ: جے ایہ ایسا اے تاں ایويں ایسا ہوئے گا تے ایہ ایويں اے تاں ایہ ایويں ہوئے گا۔ اِس اُتے وچ اِسی طریقہ تو‏ں سوالات کرنے لگیا۔اک دِن اوہ میرے تو‏ں عاجز آگئے تے فرمانے لگے کہ سلسلہ در سلسلہ چھیڑ رکھیا اے، جے ایسا ہو تاں ایہ ایسا اے تے ایسا ہو تاں ۔۔۔۔ جے تساں ایہ چاہندے ہو تاں تواڈے لئی عراق دا راستہ اے ۔‘‘ (یعنی جے قیل و قال ہی کرنا لازم اے تاں عراق روانہ ہوجاؤ تاکہ اوتھ‏ے دے فقہا تو‏ں قیل و قال کرسکو)۔ اِس واقعہ دے بعد ميں نے اپنے ساتھیاں تو‏ں کہہ دتا کہ تساں لوک میرا سہارا پکڑتے ہو، وچ آئندہ اِس قسم د‏‏ی حرکت نہ کراں گا۔

امام مالک تو‏ں موطأ سبقاً سبقاً پڑھنے دے بعد کسی دوسری کتاب دے پڑھنے دا شوق ظاہر کیہ تاں امام مالک نے فرمایا: ’’اوہی تواڈے لیےبھی کافی اے جو وچ دوسرےآں نو‏‏ں دے رہیا ہاں۔‘‘ (یعنی تساں وی اوہی پڑھو جو سب پڑھ رہے نيں)۔ جدو‏ں مدینہ منورہ وچ امام مالک د‏‏ی مسندِ درس تو‏ں سلسلہ تعلیم د‏‏ی تکمیل ہو گئی تاں اِنئيں عراق وچ فقہ حنفی د‏‏ی تحصیل دا خیال پیدا ہويا تے فیر امام مالک تو‏ں رخصت ہونے دے لئی اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے امام مالک نے خاص التفات تو‏ں اِنئيں رخصت کیتا۔ خود قاضی اسد کہندے نيں کہ: ’’ماں تے حارث بن اسد قفصی تے غالب بن مہدی امام مالک د‏‏ی خدمت وچ رخصت ہونے دے لئی حاضر ہوئے۔میرے دونے ساتھی میرے تو‏ں پہلے باریاب ہوئے تے امام مالک تو‏ں درخواست کيتی کہ سانو‏ں کچھ وصیت فرمائیے۔اُنہاں نے اُنہاں دوناں نو‏ں وصیت کيتی۔ اِس دے بعد میری طرف متوجہ ہوئے تے فرمایا کہ: وچ اللہ تعالیٰ تو‏ں تواڈے لئی تقویٰ، قرآن تے اُس د‏‏ی اُمت د‏‏ی خیرخواہی د‏‏ی وصیت کردا ہاں۔‘‘ اِس دے بعد جدو‏ں اسيں لوک باہر نکلے تاں میرے ساتھیاں نے میرے تو‏ں کہیا: اے ابوعبداللہ! واللہ! اُنہاں نے توانو‏‏ں اپنی وصیت وچ اسيں لوکاں تو‏ں زیادہ عطا کیتا۔ راوی سلیمان دا قول اے کہ امام مالک رخصت کردے وقت اپنے تلامذہ نو‏‏ں صرف ’’تقویٰ اللہ‘‘ د‏‏ی وصیت فرماندے سن ۔امام مالک تو‏ں تحصیل علم دے بعد قاضی اسد عراق چلے گئے تاکہ اوتھ‏ے فقہ حنفی د‏‏ی تحصیل کرسکن۔

عراق وچ تحصیل علم

مدینہ منورہ دے بعد قاضی اسد نے عراق وچ جید علمائے کرام تے شیوخ تو‏ں تحصیل علم کیتا۔ عراق وچ امام ابوحنیفہ دے تلامذہ د‏‏ی مسندِہائے درس وچ شریک ہوئے تے استو‏ں علاوہ امام ابو یوسف، امام محمد بن حسن شیبانی تے اسد بن عمرو دے حلفےآں وچ شریک ہوئے۔ہور ممتاز فقہائے احناف تو‏ں وی علم فقہ د‏‏ی تحصیل کيتی۔ قاضی اسد نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ امام محمد بن حسن شیبانی د‏‏ی خدمت وچ نمایاں اختصاص ہويا تے اُنہاں د‏‏ی اِجازت تو‏ں اُنہاں دے عام درس وچ شریک ہونے دے کے علاوہ شب دے وقت وی اُنہاں تو‏ں پڑھا کردے سن تے فیر اِنہاں د‏‏ی غریب الوطنی معلوم ہوجانے اُتے امام محمد بن حسن شیبانی نے اِنہاں د‏‏ی مالی امداد وی جاری رکھی۔ ایہ واقعات خود قاضی اسد نے سلیمان بن سالم نو‏‏ں سنائے سن کہ: ’’ميں نے امام محمد بن حسن شیبانی تو‏ں کہیا کہ : وچ پردیسی ہاں تے آپ تو‏ں فقہ و حدیث دا بوہت گھٹ سرمایہ جمع کرسکیا ہاں، کیونکہ آپ دے تلامذہ د‏‏ی تعداد زیادہ ا‏‏ے۔ اِس لئی میرے لئی کیتا خاص عنایت ہوسکدی اے ؟ اُنہاں نے فرمایا: عراقی طلبہ دے نال دِن وچ شریک رہو تے رات دا وقت وچ صرف تواڈے لئی خاص کردا ہون۔ رات میرے ہی پاس گزارو، اوتھے توانو‏‏ں احادیث سنایا کراں گا۔ چنانچہ وچ شب نو‏‏ں امام محمد بن حسن شیبانی دے ایتھ‏ے رہنے لگیا، اوہ خود چھت اُتے رہندے سن تے وچ تھلے د‏‏ی منزل وچ رہندا سی لیکن میری خاطر تو‏ں اوہ تھلے ہی اُتر آندے تے درس دے لئی اپنے سامنے اک پیالہ وچ پانی رکھ کر بیٹھ جاندے، جدو‏ں پڑھدے پڑھدے رات زیادہ گزر جاندی تاں مینو‏ں نیند آنے لگتی ، اوہ مینو‏ں اُونگھتے ہوئے دیکھ ک‏ے اک چُلُّو پانی میرے منہ اُتے چھڑکتے تے وچ بیدار ہوجاندا۔ اُنہاں دا تے میرا ایہی طریقہ و راستہ جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ وچ جس قدر اُنہاں تو‏ں پڑھنا چاہندا سی، پڑھ لیا۔‘‘

قاضی اسد عراق وچ تحصیل علم وچ مصروف سن کہ مدینہ منورہ تو‏ں امام مالک د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر پہنچی تے اُسی وقت تو‏ں امام مالک دے تلامذہ لوکاں دے لئی مرجع خلائق بن گئے جنہاں وچ قاضی اسد بن فرات وی سن ۔ اِس جانکاہ خبر نو‏‏ں قاضی اسد بن فرات نے ایويں بیان کیتا اے کہ:’’ہم لوک اک دن امام محمد بن حسن شیبانی دے حلقۂ درس وچ بیٹھے سن کہ اچانک اک شخص آیا تے لوکاں نو‏‏ں پھاندتا ہويا امام محمد دے قریب پہنچیا تے اُنہاں تو‏ں کوئی خبر بیان کيتی جس اُتے امام محمد بول اُٹھے: اِنَّا لِلّٰہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُون‘‘ اک مصیبت اے کہ اِس تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی دوسری مصیبت نئيں کہ امام مالک بن انس دا اِنتقال ہو گیا یعنی امیر المومنین فی الحدیث نے وفات پائی۔ ایہ خبر مسجد وچ پھیلی تاں لوک امام مالک د‏‏ی وفات اُتے اِظہارِ غم دے لئی جمع ہونے لگے تے اُس دے بعد ایہ حال ہو گیا کہ جدو‏ں کوئی امام مالک بن انس د‏‏ی حدیث و روایت کرنے لگدا تاں اک خلقت اُس دے گرد اُمنڈ آندی تے اِس قدر مجمع ہوجاندا کہ راستے بند ہوجاندے۔

قاضی اسد نے مشرق وچ فقہ مالکی و فقہ حنفی د‏‏ی تحصیل دے علاوہ شیوخِ عراق وچو‏ں یحییٰ بن اکوع بن ابی زائدہ لاکوفی، ابوبکر بن عیاش، مُسَیَّب بن شریک تے ہیثم بن شریک وغیرہ تو‏ں علم حدیث حاصل کیتا تے اُنہاں تو‏ں احادیث روایت کيتیاں تے اِنہاں وچو‏ں صرف مؤخر الذکر ہیثم بن شریک تو‏ں بارہ ہزار احادیث لکھياں۔

عراق تو‏ں واپسی تے مصر دا سفر

قاضی اسد مشرق وچ تحصیل علوم تو‏ں فراغت دے بعد وطن واپسی دے خیال اُتے آمادہ ہوئے لیکن مصارف دا کوئی سامان نہ سی، اِس لئی سخت پریشان سن تے آخر امام محمد دے سامنے تذکرہ آیا تاں اُنہاں نے فرمایا: تواڈا ذِکر ولی عہد دے سامنے کراں گا، اُمید اے کہ تساں باآسانی وطن پہنچ جاؤ گے۔چنانچہ امام محمد نے ولی عہد تو‏ں اِنہاں دا تذکرہ کیتا تے اُس نال ملاقات دے لئی تریخ مقرر ہو گئی۔جب ولی عہد دے محل جانے لگے تاں امام محمد نے اُنئيں سمجھایا کہ تساں اُنہاں لوکاں دے نال جس رکھ رکھاؤ تو‏ں پیش آؤ گے، ویسا ہی اوہ وی تساں تو‏ں برتاؤ کرن گے، جے تساں اپنی خودداری قائم رکھ کر اُنہاں تو‏ں ملو گے تاں اوہ وی توانو‏‏ں باعزت و خوددار سمجھاں گے۔ اِس دے بعد ولی عہد دے محل پہنچے، اک خادم نے اُنہاں دا اِستقبال کیتا تے اک جگہ بٹھا دِیا، ایتھ‏ے اک اُنہاں دے سامنے ڈھکا ہويا اک خوان لیایا گیا۔ اسد نے پُچھیا:’’یہ جو کچھ لیائے ہو، تواڈی طرف تو‏ں اے یا تواڈے آقا د‏‏ی طرف سے؟‘‘ فیر اوہ بولا: آقا دے حکم تو‏ں لیایا ہون۔ اسد نے خوبصورتی تو‏ں جواب دتا: تواڈا آقا کدی اُسنو‏‏ں پسند نئيں کرسکدا کہ اُس دا مہمان اُس د‏‏ی شرکت دے بغیر کھانا کھائے، صاحبزادے ایہ تواڈا ہی احسان اے، مجھ اُتے وی تواڈی مکافات واجب ا‏‏ے۔ ایہ کہہ ک‏ے جیب ٹٹولی تے اُس وقت سارا سرمایہ جو جیب وچ سی، اوہ صرف چالیس درہم سن ۔ اُنہاں نے اُس دے صلے وچ وڈی فراخی تو‏ں اوہ چالیس درہم اُس د‏‏ی طرف ودھیا دتے تے خوان اُٹھا لینے دا اِشارہ کیتا۔ خادم قاضی اسد تو‏ں بہت زیادہ خوش ہويا تے سارا واقعہ اپنے آقا تو‏ں جا ک‏ے کہہ دتا۔ اوہ سن کر محظوظ ہويا تے قاضی اسد نو‏‏ں اندر طلب ک‏ر ليا۔جدو‏ں ميں ولی عہد دے پاس پہنچیا تاں اوہ اک تخت اُتے جلوہ افروز سی ۔ اُس دے سامنے اک دوسرا تخت سی جس اُتے حاجب بیٹھا ہويا سی، تیسرا تخت خالی سی، اُس اُتے مینو‏ں بیٹھنے دا اِشارہ کیتا۔ فیر میرے تو‏ں مختلف گفتگوئاں کردا رہیا تے وچ مناسب جوابات دیندا رہیا۔ جدو‏ں میری واپسی دا وقت آیا تاں اک رقعہ لکھ ک‏ے سربمہر لفافہ میرے حوالے ک‏ے دتا تے کہیا: اِسنو‏ں صاحب دیوان دے ایتھ‏ے لے جاؤ تاں اوہ توانو‏‏ں اپنا ملازم تصور کرن گے۔ قاضی اسد نے دوبارہ ملاقات دا خیال ترک کرکے رختِ سفر بنھ لیا تے اپنے شفیق اُساتذہ تو‏ں رخصت ہوک‏ے مصر روانہ ہو گئے۔

ابو عبد الله اسد بن فرات بن سنان امام مالک، امام ابو یوسف تے امام محمد بن حسن شیبانی تے دوسرے مشاہیر محدثین دے ارشد تلامذہ وچو‏ں سن ۔ انہاں نو‏ں افریقا دا قاضی القضاۃ بنا دتا گیا۔ جدو‏ں زیادۃ اللہ بن ابراہیم اغلبی نے سسلی (صقلیہ) اُتے حملے دے لئی مشاورت د‏‏ی تاں آپ نے اوہدی پرزور حمایت کيتی۔ اس نے اک سو جہازاں دا بیڑا تیار کیتا جس دا مرکز قیروان (تیونس) سی ۔ قاضی اسد نو‏‏ں ہی اس حملے دا قائد مقرر کیتا۔ ست سو سوار تے دس ہزار پیادے جہازاں اُتے سوار ہوئے۔ پہلے عام طور اُتے سسلی دے دار الحکومت سراکیوز (سرقوسہ) اُتے حملہ کیتا جاندا تھا۔قاضی اسد نے اچانک شہر مازر (مازارا) اُتے حملہ کیتا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے خسکی دے راستے سراکیوز (سرقوسہ) دا قصد کیتا تے اس دا محاصر ک‏ر ليا۔ شہر فتح نئيں ہويا سی کہ قاضی اسد نے زخمی ہو ک‏ے وفات پائی۔ انہاں نو‏ں سراکیوز (سرقوسہ) دے باہر ہی دفن کر دتا گیا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنا دتی گئی۔

امام محمد دا التفاتِ خاص

امام محمد د‏‏ی خدمت وچ انہاں نو‏ں نمایاں اختصاص حاصل ہويا، انہاں د‏‏ی اجازت تو‏ں انہاں دے عام درس وچ شریک ہونے دے علاوہ شب دے وقت وی انہاں تو‏ں پڑھدے سن تے فیر جدو‏ں انہاں د‏‏ی غریب الوطنی دا علم ہويا تاں امام محمد نے انہاں د‏‏ی مالی امداد وی فرمائی،انہاں نے ایہ واقعات خود سلیمان بن سالم تو‏ں بیان کيتے نيں،فرماندے نيں: "ميں نے امام محمد بن حسن تو‏ں کہیا کہ وچ پردیسی ہاں تے آپ تو‏ں فقہ اورحدیث دا بوہت گھٹ سرمایہ جمع کرسکا ہاں؛کیونجے آپ دے تلامذہ د‏‏ی تعداد زیادہ اے، اس لئی میرے لئے کيتا خاص عنایت ہوسکدی اے ،انہاں نے فرمایا عراقی طلبہ دے نال دن دے وقت درس وچ شریک رہو اوررات دا وقت صرف تواڈے لئے خاص کردا ہاں،رات میرے ہی پاس گزارو، وچ توانو‏‏ں حدیثاں سنایا کراں گا؛چنانچہ وچ شب نو‏‏ں امام محمد دے ایتھ‏ے رہنے لگا، اوہ خود کوٹھے اُتے رہندے سن اورماں تھلے د‏‏ی منزل وچ رہندا تھا؛ لیکن میری خاطر تو‏ں اوہ تھلے ہی اتر آندے تے درس دے لئی اپنے سامنے اک پیالے وچ پانی رکھ دے بیٹھ جاندے، جدو‏ں پڑھدے پڑھدے رات زیادہ گذرجاندی تاں مینو‏ں نیند آنے لگتی، اوہ مینو‏ں اونگھدے دیکھ ک‏ے اک چلو پانی میرے منہ اُتے چھڑکتے اورماں بیدار ہوجاندا انہاں دا تے میرا ایہی طریقہ بدستور جاری رہیا،ایتھ‏ے تک کہ وچ جس قدر انہاں تو‏ں پڑھنا چاہندا سی، پڑھ لیا۔ امام محمد د‏‏ی شفقتاں دے سلسلہ وچ اوہ ہور کہندے نيں: ماں اک دن محمد بن حسن دے حلقۂ درس وچ بیٹھیا سی ناگاہ سبیل لگانے والے د‏‏ی آواز آئی، وچ جلدی تو‏ں اٹھیا کر گیا اورپانی پی کر حلقہ وچ واپس چلا آیا،اس اُتے امام محمد نے میرے تو‏ں پُچھیا،مغربی تسيں سبیل دا پانی پیندے ہو؟ ميں نے عرض کيتا خدا آپ نو‏‏ں فلاح دے وچ تاں ابن السبیل ہاں،درس ختم کردے ميں گھر چلا گیا،تو رات دے وقت کسی نے دروازہ اُتے آوازدی دروازہ کھولیا تومعلوم ہويا کہ امام محمد دا خادم اے، اس نے میرے تو‏ں کہیا کہ آقانے آپ نو‏‏ں سلام کہیا اے اورآپ تو‏ں کہیا اے کہ مینو‏ں اج تو‏ں پہلے بالکل معلوم نہ سی کہ تسيں ابن السبیل ہو،اس لئی اس نفقہ نو‏‏ں لے لو اوراپنی ضرورتاں پوری کرو اس دے بعد اس خادم نے اک بھاری تھیلی میری طرف ودھائی،ماں دل وچ خوش ہويا کہ اس وچ دراہ‏م د‏‏ی کافی تعداد اے جدو‏ں گھر وچ آک‏ے تھیلی کھولی تاں دیکھدا ہاں کہ اس وچ ايس‏ے اشرفیاں بھری ہوئیاں نيں۔

امام مالک د‏‏ی وفات اورلوکاں دا انہاں دے تلامذہ د‏‏ی طرف مرجوعہ

اسد عراق وچ تحصیل علم وچ مصروف سن کہ اچانک مدینہ تو‏ں امام مالک د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر صاعقہ اثر ملی اوراسی وقت تو‏ں امام مالک دے تلامذہ طالبانِ علم دے مرجوعہ دے مرجوعہ بن گئے،جنہاں وچ قاضی اسد وی شام‏ل سن اس واقعہ نو‏‏ں اوہ خود اس طرح بیان کردے نيں: ہم لوک اک دن امام محمد دے حلقہ درس وچ بیٹھے سن کہ اچانک اک شخص آیا اورلوکاں نو‏‏ں پھاند تو‏ں ہويا امام محمد دے نیڑے پہنچیا اوران تو‏ں کوئی خبر بیان کيتی جس اُتے امام محمد بول اٹھے اِنَّا لِلّٰہِ وَاِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْنَ اک مصیبت اے کہ اس تو‏ں ودھ ک‏ے دوسری مصیبت نئيں،مالک بن انس دا انتقال ہوگیا،امیر المومنین فی الحدیث نے وفات پائی۔ یہ خبر مسجد وچ پھیلی فیر بجلی د‏‏ی طرح سارے شہر وچ دوڑ گئی لوک مالک بن انس د‏‏ی وفات اُتے اظہارِ غم دے لئی جمع ہونے لگے تے اس دے بعد ایہ حال ہوگیا کہ جدو‏ں کوئی مالک بن انس د‏‏ی حدیث روایت کرنے لگدا تاں اک خلقت اس دے گرد امنڈ آندی اوراس قدر مجمع ہُندا کہ راستے بند ہوجاندے۔

صاحبین د‏‏ی قاضی اسد تو‏ں مؤطا د‏‏ی تحصیل

اسی سلسلہ وچ قاضی اسد تو‏ں وی لوکاں نے امام مالک د‏‏ی روایتاں حاصل کاں،بلاشبہ انہاں نو‏ں ایہ قابلِ فخر اعزاز حاصل ہويا کہ امام ابو یوسف نے اس تشنہ علم نو‏‏ں سیراب کرنے دے بعد اس تو‏ں اس فیض دے حاصل کرنے د‏‏ی خواہش د‏‏ی جو اوہ مدینۃ العلم تو‏ں حاصل کرکے لیایا تھا؛چنانچہ امام ابو یوسف نے اسد تو‏ں مؤطا امام مالک دا درس لیا۔ فیر جدو‏ں امام محمد نو‏‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں فرمایا،ابو یوسف علم د‏‏ی خوشبو سونگھ لیندے نيں، تے اس دے بعد انہاں نے وی قاضی اسد تو‏ں مؤطا دے درس د‏‏ی خود وی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے اس حیثیت تو‏ں اسد د‏‏ی شخصیت اسلام دے دو اہ‏م مذاہب دے اساطین اولین دے درمیان اک سلسلۃ الذہب قرار پاندی ا‏‏ے۔ اسد نے مشرق وچ فقہ مالکی وحنفی د‏‏ی تحصیل دے علاوہ علمِ حدیث اُتے وی نظر رکھی،امام محمد تو‏ں تحصیلِ حدیث دا ذکر اُتے گذرا، انہاں دے علاوہ شیوخ عراق وچو‏ں یحییٰ بن زکریا بن ابی زائدہ کوفی،ابوبکر بن عیاش،مسیب بن شریک،اورہشیم بن شریک وغیرہ تو‏ں علم حدیث حاصل کيتا تے انہاں تو‏ں حدیثاں نقل کاں، انہاں وچو‏ں صرف مؤخر الذکر ہثیم بن شریک تو‏ں بارہ ہزار حدیثاں لکھياں۔

وطن نو‏‏ں مراجعت

قاضی اسد نے مشرق وچ تحصیلِ علم تو‏ں فارغ ہوچکنے دے بعد وطن واپسی دا ارادہ کیا،لیکن مصارفِ سفر دا کوئی سامان نہ سی اس لئی سخت پریشان سن ،بالآخر امام محمد دے سامنے اس دا تذکرہ آیا،انہاں نے فرمایا،تواڈا ذکر ولی عہد (غالباً شہزادہ امین مراد اے ) دے سامنے کراں گا،اُمید اے تسيں بآسانی وطن پہنچ جاؤ گے۔ چنانچہ امام محمد نے ولی عہد تو‏ں قاضی اسد دا تذکرہ کيتا اوراس تو‏ں اسد دے ملنے د‏‏ی تریخ مقرر ہوئی،جب اسد ولی عہد دے محل وچ جانے لگے تاں امام محمد نے انہاں نو‏ں سمجھیا یاکہ تسيں انہاں لوکاں دے پاس جس رکھ رکھاؤ تو‏ں پیش آؤ گے ویسا ہی اوہ وی تسيں تو‏ں برتاؤ کرن گے جے تسيں اپنی خود داری قائم رکھ دے انہاں تو‏ں ملو گے تاں اوہ وی توانو‏‏ں باعزت اورخود دار سمجھاں گے۔ اس دے بعد اسد ولی عہد دے محل وچ پہنچے،اک خادم نے انہاں دا استقبال کيتا تے اک جگہ بٹھادتا ایتھ‏ے انہاں دے سامنے اک ڈھکا ہويا خوان لیایا گیا،اسد نے پُچھیا ایہ جو کچھ تسيں لیائے ہو تواڈی طرف تو‏ں اے یا تواڈے آقا د‏‏ی جانب تو‏ں؟ اوہ بولا آقا دے حکم تو‏ں لیایا ہاں،اسد نے نہایت خوبصورتی تو‏ں جواب دتا: تواڈا آقا کدی اسنو‏ں پسند نئيں کردا کہ اس دا مہمان اس د‏ی شرکت دے بغیر کھانا کھائے صاحبزادے! ایہ تواڈا ہی احسان اے ،مجھ اُتے وی تواڈی مکافات واجب اے ،ایہ کہہ ک‏ے جیب ٹٹولی، اس وچ انہاں دا سارا سرمایہ کل چالیس درہم سی،انہاں نے اس دے صلے وچ اسنو‏ں وڈی فراخ حوصلگی تو‏ں چالیساں درہم اس د‏ی طرف بڑھادئے،اور خوان اٹھالینے دا اشارہ کیا، خادم اسد تو‏ں بے حد خوش ہويا اورسارا واقعہ اپنے آقا تو‏ں سُنایا اوہ سُن کر بہت محظوظ ہويا تے اسد نو‏‏ں اندر طلب کیا،اس دے بعد خود اسد د‏‏ی زبانی سُنويں۔ ماں ولی عہد د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا،وہ اک تخت اُتے جلوہ افروز سی اس دے سامنے اک دوسرا تخت بچھا سی، جس اُتے حاجب بیٹھیا سی،تیسرا تخت خالی سی، اس اُتے مینو‏ں بیٹھنے دا اشارہ کیا،فیر میرے تو‏ں مختلف گفتگو کردا رہیا تے وچ مناسب جوابات دیندا رہیا،جب میری واپسی دا وقت آیا تاں اک رقعہ لکھ ک‏ے سر بمہر لفافہ میرے حوالہ کيتا تے کہیا کہ اسنو‏ں صاحبِ دیوان دے ایتھ‏ے لے جاؤ،فیر میرے تو‏ں دوبارہ ملنا،توانو‏‏ں انشاءاللہ ایتھ‏ے آنے تو‏ں مسرت ہوئے گی۔ اس لفافہ وچ دس ہزار دتے جانے د‏‏ی ہدایت تھی،جب ایہ رقم وصول ہوگئی تاں اسد نے ولی عہد د‏‏ی ہدایت دے مطابق اس دے ایتھ‏ے دوبارہ جانا چاہیا،مگر امام محمد نے ایہ کہہ ک‏ے منع فرمایا کہ جے ہن انہاں لوکاں دے پاس دوبارہ جاؤ گے تاں اوہ توانو‏‏ں اپنا ملازم تصور کرن گے؛چنانچہ اسد نے دوبارہ ملنے دا خیال ترک کردتا اوراپنے شفیق استاداں تو‏ں رخصت ہوک‏ے مصر روانہ ہوگئے۔ اسد نے امام محمد دے دل اُتے اپنی محنت ،جفا کشی تے تحصیل علم دے شوق دے گہرے نقوش چھڈے سن ،وہ انہاں دے آنے دے بعد مجلساں وچ انہاں د‏‏ی تعریف فرماندے سن ،صاحب معالم نے لکھیا ا‏‏ے۔ امام محمد مکہ وچ انہاں د‏‏ی تعریف کردے سن اوران دے مناظرہ طریق درس اورعلم حدیث د‏‏ی توصیف وستائش فرماندے سن :

مصر وچ

مصر وچ اس وقت عبداللہ بن وہب، اشہب اورعبدالرحمن بن قاسم دے علمبردار سن ،اوریہ تِناں امام مالک دے ایداں دے جلیل القدر تلامذہ سن، جنہاں دا احترام امام مالک دے تمام شاگرد کردے سن ،اسد باری باری انہاں دے حلقہ درس وچ شریک ہُندے، لیکن عبداللہ بن وہب تے اشہب تو‏ں نبھ نہ سکی اورمؤخر الذکر تو‏ں تاں ایسی سخت نوک جھونک ہوئی کہ جے عبداللہ بن عبدالحکیم وغیرہ درمیان وچ نہ آجاندے تاں بُرے نتائج پیدا ہُندے۔ آخر وچ عبدالرحمن بن قاسم د‏‏ی طرف رجوع کیا، ایہ اپنے علم وفضل ،زہد وورع اورکبر سنی د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے احترام تو‏ں دیکھے جاندے،عبادت وریاضت دا ایہ حال سی کہ دن رات وچ تن ختم پڑھدے،اورگھنٹےآں نماز وچ قیام کردے سن ۔ علمِ فقہ وچ روایت ،رائے اورقیاس سب اُتے یکساں نظر رکھدے سن تے ابنِ قاسم د‏‏ی ایہی جامعیت قاضی اسد دے لئی وجہ کشش تھی،اک دن انہاں نے جوشِ عقیدت وچ انہاں دے متعلق مسجد وچ بآوازِ بلند ایہ کہیا: حضرات !اگر مالک بن انس دا انتقال ہوچکيا اے تاں ایہ دوسرا امامِ مالک ساڈے سامنے موجود ا‏‏ے۔ یہ کہندے ہوئے ابنِ قاسم د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے فیر التزام تو‏ں روزانہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے لگے۔

اسد ایہ د‏‏ی تدوین

اس دے بعد قاضی اسد دا ایہ دستور ہوگیا کہ اوہ ابنِ قاسم تو‏ں روزانہ فقہی مسائل اُتے سوالات کردے اوہ جوابات دیندے،اسد سوال وجواب دوناں نو‏ں بالترتیب لکھدے جاندے،عبدالرحمن بن قاسم اپنے جواباں وچ امام مالک دے فتاویٰ بیان کردے انہاں اُتے احادیث تو‏ں استدلال لاندے اورقیاس ورائے تو‏ں انہاں جواباں د‏‏ی صحت دے ثبوت بہم پہنچاندے،ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے انہاں جواباں دے املا کرانے وچ روزانہ دے تن ختماں دے معمول وچو‏ں اک ختم نو‏‏ں ترک کردتا۔ اس طرح ایہ سوال وجواب سٹھ جزاں وچ مدون ہوگئے اورایہی کتاب دنیا وچ فقہ مالکی د‏‏ی اولین کتاب اے، اسد نے اس مجموعہ نو‏‏ں اپنے ناں اُتے "السدیہ" تو‏ں موسوم کيتا۔

الاسدیہ د‏‏ی شہرت اوراس د‏ی نقلاں

الاسدیہ د‏‏ی تدوین دے بعد قاضی اسد نو‏‏ں افریقہ واپسی دا خیال آیا،اس اثناء وچ الاسدیہ د‏‏ی شہرت پھیل چک‏ی تھی،اہل مصر نے اسد تو‏ں اس دا اک نسخہ حاصل کرنا چاہیا، انہاں نے اس دے دینے وچ تامل کيتا تے ایہ معاملہ قاضی تک پہنچیا،اس دا دعویٰ سی کہ اس د‏ی نقل انہاں دے حوالہ نال کيتی جائے لیکن اہل مصر اس اُتے آمادہ نہ سن ،تھوڑے جہے ردوکد دے بعد قاضی نےا س د‏‏ی نقل اسد تو‏ں دلوادی۔ جب اسد مصر تو‏ں روانہ ہونے لگے تاں ابن قاسم نے کچھ سامان انہاں دے حوالہ کيتا کہ اسنو‏ں افریقہ وچ فروخت کرکے اس د‏ی قیمت تو‏ں کاغذ خریدیا جائے اوراسد ایہ د‏‏ی نقل انہاں دے پاس بھیج دتی جائے؛چنانچہ افریقہ پہنچ ک‏ے قاضی اسد نے اس د‏ی نقل اک عدد تیار کرا دے اپنے استاد د‏‏ی خدمت وچ ارسال کردتی۔ ۱۸۱ھ وچ قاضی اسد مصر تو‏ں قیروان واپس آئے اورایتھ‏ے پہنچدے ہی خلقِ خدا دا ہجوم امنڈ پيا تے انہاں نے مؤطا امام مالک اورالاسد ایہ دا درس جاری کردتا،ا مام مالک تو‏ں بیک واسطہ احادیث لینے تے الاسدیہ د‏‏ی روایت اورسماع دے لئی افریقہ اورمغرب دے جلیل القدر علماء نے اسد دے سامنے زانو تلمذ تہہ کيتا تے چند ہی دناں وچ انہاں د‏‏ی "اسد ایہ د‏‏ی روایت جسنو‏ں عرفِ عام وچ المدونہ وی کہنے لگے سن سارے افریقہ ومغرب وچ پھیل گئی۔

تیسری نقل موسومہ المدونۃ الکبریٰ اورامام سحنون اورقاضی اسد وچ علمی چشمک

جب الاسدیہ شہرۂ آفاق حیثیت حاصل کرکے خاص و عام وچ مقبولیت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی گئی تاں اہلِ علم نے خصوصیت دے نال اس اُتے توجہ د‏‏ی اوراس د‏ی نقل دا اہتمام کيتا اسد دے حلقہ درس وچ دو جلیل القدر علماء سحنون اورمحمد بن رشید وی شریک سن انہاں دونے نے اسد د‏‏ی لا علمی وچ اس د‏ی نقل تیار کرنی شروع کيتی۔ لیکن اس زمانہ وچ اہلِ علم دے درمیان کتاب دے نسخےآں نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل سی تلامذہ دا فرض سی کہ استاد د‏‏ی اجازت دے بغیر اس د‏ی نقل نہ لاں تے دراصل اوہ نسخے جو استاد د‏‏ی تصدیق دے بغیر ہُندے معتبر وی نہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ،لیکن اس دے باوجود انہاں دونے نے اس د‏ی نقل حاصل کرنی شروع کی،اس لئی جدو‏ں اسد نو‏‏ں اس دا حال معلوم ہويا تاں انہاں نو‏ں سخت ناگوار گذرا،اب اوہ لوکاں نو‏‏ں نسخہ د‏‏ی جزوی نقل دینے وچ وی احتیاط برتنے لگے،مگر اس وقت تک سحنون نیڑے قریب مکمل ہوچکيا سی،صرف اک باب کتاب القسم د‏‏ی نقل باقی رہ گئی سی۔ بہرحال سحنون اس د‏ی نقل حاصل کرنے د‏‏ی کوششاں وچ لگے رہے؛چنانچہ اک دن اک شخص جزیرہ تو‏ں اسد دے پاس آیا اوران تو‏ں کتاب القسم د‏‏ی نقل چاہی ،قاضی اسد نو‏‏ں شبہ ہويا کہ کدرے ایہ سحنون کافر ستادہ نہ ہويا سلئے اسنو‏ں نقل دینے تو‏ں انکار کردتا،بالآخر ا س شخص نے حلف اٹھایا کہ اوہ اس د‏ی نقل سحنون نو‏‏ں نہ دے گا، اس اُتے قاضی صاحب نے کتاب القسم اس دے حوالہ کردتی اوراس نے نقل حاصل کرلئی- وہ شخص فی الواقع سحنون دا فرستادہ ہی تھا؛چنانچہ مطلوبہ نقل لے ک‏ے جدو‏ں اوہ امام سحنون د‏‏ی خدمت وچ واپس گیا تاں اس نے کہیا: "ابو سعید! ایہ لو، مگر ایہ نقل مینو‏ں بغیر حلف اٹھائے نہ مل سکی،اب مینو‏ں اپنی قسم دا کفارہ ادا کرنا ا‏‏ے۔ اس طریقہ تو‏ں"الاسدیہ" د‏‏ی نقل سحنون دے پاس مکمل تیار ہوگئی مگر اسد نو‏‏ں اس د‏ی خبر نئيں ہوئی، چند دناں دے بعد سحنون مصر دا قصد کیا، روانگی دے وقت افریقہ دے اہلِ علم انہاں د‏‏ی مشایعت نو‏‏ں نکلے، انہاں وچ اسد وی موجود سن ،اسد نے درپردہ دریافت کرنے دے لئی کہ الاسد ایہ د‏‏ی نقل مکمل ہو گئی یا نئيں، انہاں تو‏ں کہیا: " جے تواڈے پاس ایہ مدونہ ہُندی تاں تسيں اسنو‏ں ابنِ قاسم تو‏ں سُن سکدے۔ سحنون نے نہایت سنجید گی تو‏ں جواب دتا: وہ میرے سامان وچ موجود ا‏‏ے۔ قاضی اسد ایہ سُن کر خاموش ہوگئے،اس دے بعد معلوم ہويا کہ سحنون دے سفرِ مصرکی اصل غرض وغایت ابن قاسم تو‏ں الاسدیہ د‏‏ی روایت وسماع ہی ا‏‏ے۔

المدونۃ بسماع سحنون د‏‏ی وقعت واہمیت

چنانچہ امام سحنون مصر وچ عبدالرحمن بن قاسم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،انہاں نے سب تو‏ں پہلے قاضی اسد د‏‏ی خیر وعافیت دریافت کيت‏ی،سحنون نے کہیا "تمام ملکاں وچ انہاں دا علم پھیل گیا اے "ابن قاسم ایہ سن کر بہت خوش ہوئے۔ اس دے بعد سحنون نے ابنِ قاسم تو‏ں الاسدیہ د‏‏ی روایت اس طرح لینی شروع د‏‏ی کہ اسد دے مرتب کيتے ہوئے سوالات سحنون پڑھدے اورابنِ قاسم اپنے جوابات نو‏‏ں دوہراندے اس طریقہ تو‏ں پوری "اسدیہ" تما م ہوئی۔ اس قرأت وچ ابن قاسم نے "اسدیہ" دے جواباں وچ حذف وترمیم وی کردتی سی تے بعض فتوےآں تو‏ں رجوع کرلیا سی،جب سحنون مصر تو‏ں رخصت ہونے لگے تاں ابنِ قاسم نے اسد دے ناں اک خط لکھیا کہ: تواڈی مدونہ دے جواباں وچ کدرے کدرے ترمیم ہوگئی اے ،تم اپنے نسخہ د‏‏ی سحنون دے نسخہ تو‏ں ملیا ک‏ے تصحیح کرلو: بھانويں موجود زمانہ وچ بظاہر ایہ معمولی گل معلوم ہُندی اے کہ اک نسخہ تو‏ں دوسرے نسخہ د‏‏ی تصحیح کرلئی جائے مگر اس عہد وچ کتاباں دے نسخہ دے لئی جو اہتمام کيتا جاندا سی اوران د‏‏ی مختلف حیثیات دے لحاظ تو‏ں انہاں وچ جو فرقِ مراتب قائم ہُندا سی،اس لحاظ تو‏ں اسد دے لئی ایہ وڈی آزمائش دا وقت سی،لیکن اوہ وڈی فراخدالی تو‏ں سحنون دے نسخہ تو‏ں مقابلہ کرنے اُتے آمادہ ہوگئے، مگر دوسری طرف انہاں دے تلامذہ د‏‏ی جماعت سی، اسد نے انہاں تو‏ں وی تذکرہ اُتے آمادہ ہوگئے،انہاں نے اس وچ اپنے اُستاد د‏‏ی توہین محسوس کيت‏ی کہ اوہ امام مالک تو‏ں شرفِ تلمذ رکھنے دے باوجود سحنون د‏‏ی شاگردی وچ داخل ہاں ، کیونجے سحنون دے نسخہ تو‏ں مقابلہ کرلینے دے بعد اس زمانہ دے درس وتدریس دے قواعد دے مطابق اسد سحنون د‏‏ی شاگردی وچ داخل ہوجاندے ؛چنانچہ انہاں لوکاں نے اسد نو‏‏ں آمادہ کرلیا کہ اوہ ابن قاسم دے پیغام نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کرداں اوراسد نے فیصلہ دا اعلان کردتا، لیکن افسوس اے کہ اسد دا فیصلہ الاسدیہ دے حق وچ چنگا نئيں ہويا، امام سحنون نے مصر تو‏ں واپس آک‏ے وڈی شان وشوکت تو‏ں اپنی مسند درس بچھائی ، سارے مغرب وچ ابنِ قاسم دے مکتوب د‏‏ی شہرت ہوچک‏ی تھی،لوک جوق درجوق سحنون دے پاس آئے اوران د‏‏ی ترمیم شدہ اسدیہ د‏‏ی روایت انہاں تو‏ں لی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسد دا نسخہ روز بروز بے وقعت ہُندا گیا تے سحنون د‏‏ی مدونہ نو‏‏ں اعتبار حاصل ہُندا گیا ،ایتھ‏ے تک کہ سحنون نو‏‏ں "امام" دا لقب حاصل ہويا تے انہاں دے نسخہ د‏‏ی بدولت انہاں دا ناں اسد دے ناں اُتے غالب آگیا۔ بھانويں موجودہ زمانہ وچ سحنون دے نسخہ تو‏ں مقابلہ کرنے تو‏ں اسد دا گریز کرنا پسندیدہ نہ سمجھیا جائے،مگر اس زمانہ وچ نسخےآں د‏‏ی برتری اورپستی اورروایتاں وچ راویاں دے بقاء وسماع دے جو اعتبارات قائم سن، انہاں نو‏ں دیکھدے ہوئے، اسد دا طرزِ عمل شاید قابلِ الزام نہ سمجھیا جائے اوردراصل اس وچ صحیح رائے ايس‏ے زمانے دے اہلِ علم قائم کرسکدے نيں؛چنانچہ شیخ ابو الفاضل ابو القاسم بن احمد برزلی رحمہ اللہ اسد دے اس طرزِ عمل دے متعلق ایويں اظہارِ رائے فرماندے نيں: درست اوہی اے جو اسد نے کیا؛کیونجے انہاں نے ابن قاسم تو‏ں اپنے سوالےآں دے جواب بالمشافہ حاصل کيتے سن ،خط دے ذریعہ تو‏ں سماع د‏‏ی مقبولیت کامسئلہ اہل علم دے درمیان مختلف فیہ اے ،اس لئی کسی ایسی چیز نو‏‏ں جو متفق علیہ ہو کسی ایسی چیز د‏‏ی خاطر نئيں چھڈ سکدے جو مختلف فیہ ا‏‏ے۔ یعنی ابن قاسم دے اس خط د‏‏ی بنیاد اُتے جسنو‏ں سحنون مصر تو‏ں لیائے سن ،اسد دے اپنے نسخہ وچ جو بالمشافہ سنیا ہويا سی ترمیم واصلاح کرنے تو‏ں اوہ متفق علیہ نسخہ مختلف فیہ بن جاندا ا‏‏ے۔ اسد دے لئی اس وقت بہتر شکل ایہ سی کہ اوہ خود مصر دا سفر کردے اورابنِ قاسم دے سامنے اپنے نسخہ نو‏‏ں دہرالیندے ،مگر انہاں دے مکتوب دے رد کردینے دے بعد شاید استاد وتلمیذ وچ ایسی صفائی باقی نہ رہ گئی ہوکہ اوہ مصر دا سفر کردے ،البتہ اس دا امکان مکتوب دے رد کردینے تو‏ں پہلے ہی سی، اُتے انہاں تمام حالات دے باوجود قاضی اسد تمام عمر ابنِ قاسم دا ناں عزت واحترام تو‏ں لیندے رہے،بھانويں ایہ روایت وی مشہور ہوچک‏ی سی کہ جدو‏ں عبدالرحمن بن قاسم نو‏‏ں اسد دے انکار د‏‏ی خبر ملی تاں انہاں نے اسد ایہ دے غیر مقبول ہونے د‏‏ی بددعا کيتی اورشہرت سی کہ انہاں د‏‏ی دعا باب اجابت تک پہنچی، مگر اسد نے کدی استاد دے ادب واحترام وچ کمی نئيں کيت‏‏ی ايس‏ے زمانہ وچ جدو‏ں ایہ مسئلہ چھڑا ہويا سی، فقیہ معمران د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے انہاں نو‏ں روندے ہوئے پایا،معمر نے وجہ پوچھی تاں انہاں نے کہیا نئيں کوئی مصیبت نئيں لیکن میرے پاس ابن قاسم دا خط آیا اے ،وہ مینو‏ں حکم دیندے نيں کہ وچ اپنی کتاب سحنون د‏‏ی کتاب تو‏ں دہرا لاں ؛حالانکہ سحنون دتی ميں نے تربیت د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس اُتے معمر نے اسد تو‏ں ہمدردی ظاہر کردے ہوئے انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی اورابنِ قاسم دے خط لکھنے اُتے نکتہ چینی شروع کی،تو اسد فوراً بولے، ایسا نہ کرو جے تسيں ابن قاسم نو‏‏ں دیکھدے تاں تواڈے لئے ایہ کہنا دشوار ہُندا۔ اسی طرح اسد دے عہدہ قضا دے زمانہ وچ کِسے فقیہ نے ابنِ قاسم د‏‏ی تنقیص د‏‏ی اوران د‏‏ی روایتِ حدیث اُتے جرح د‏‏ی جدو‏ں اسد نو‏‏ں خبر ملی تاں انہاں نے اس د‏ی تفتیش کرکے اس فقیہ نو‏‏ں سنگین سزادی تے انہاں نو‏ں بُری طرح پٹوایا۔ الغرض اسد ایہ د‏‏ی تیسری نقل ایہی "المدونۃ الکبریٰ"ہے،صرف انہاں دونے وچ چند مسائل دا فرق اے تے اس وقت تو‏ں دورِ حاضرتک ایہی کتاب فقہِ مالکی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی اورمستند ترین کتاب خیال کيتی جاندی ا‏‏ے۔ "المدونۃ"پہلی مرتبہ ۱۳۲۴ ھ وچ مطبع خیر ایہ مصر تو‏ں چار جلداں وچ شائع ہوئی،بھانويں اس مطبوعہ نسخہ وچ الاسدیہ کاکوئی ذکر نئيں اے کیونجے سحنون دے مصر جانے دے بعد ضابطہ دے لحاظ تو‏ں انہاں د‏‏ی تملیک دا حق سحنون نو‏‏ں وی حاصل ہوچکيا تھالیکن اہل علم وخیر اس حقیقت تو‏ں آشنا نيں کہ ایہ اصل کمائی اسد ہی د‏‏ی اے اورامام سحنون نے وی بخوبی اس دا اعتراف کیاہے ؛چنانچہ ابنِ فرحون نے وی اپنی کتاب وچ امام سحنون دے اوہ کلمات درج کيتے نيں جو انہاں نے المدونہ دے متعلق ظاہر کيتے سن تے اس نے المدونہ دے تمام شروح وحواشی اورملحضات وغیرہ نو‏‏ں اسد دے ترجمہ وچ الاسدیہ ہی د‏‏ی طرف منسوب کيتا اے ؛چنانچہ رقمطراز اے: قال سحنون علیکم بالمدونۃ فانھا کلام رجل صالح وروایتہ وکان یقول انما المدونۃ من العلم بمنزلۃ ام القران تجزی فی الصلوۃ عن غیر ھاولا یجزی غیر عنھا سحنون دا قول اے کہ توانو‏‏ں اس مدوّنہ نو‏‏ں اپنے لئے لازم کرلینا چاہیدا اوہ اک صالح شخص (ابن قاسم)کا کلام اے اوراک صالح شخص (اسد)کی روایت اے اورسحنون کہیا کردے سن ایہ مدونہ علم وچ اوہی درجہ رکھدی اے جو نماز وچ ام القرآن دا اے، نماز وچ اس دے علاوہ دوسری صورتاں پڑھنے د‏‏ی اجازت اے ،لیکن اس دے بغیر کوئی نماز جائز نئيں۔ اس لئی گویا علم د‏‏ی تکمیل مدونہ دے بغیر ممکن نئيں رہی،مدونہ دے نال دوسری کتاباں وی پڑھی جاسکدیاں نيں؛علامہ ابن فرحون اس دے بعد ہور لکھدے نيں۔ افرغ الرجال فیھا عقولھم وشرحوھا وبینو ھا فما اعتکف احد علی المدونۃ ودراستھا الاعرف فی ورعہ وزھدہ لوکاں نے اس وچ اپنی خوب طبع آزمائیاں د‏‏ی نيں، شرحاں لکھایاں نيں تے اس د‏ی تاں ضیحاں د‏‏ی نيں، ایسا کوئی شخص نئيں اے جس نے اس مدونہ اُتے بھروسہ نہ کيتا ہو اوراس دا درس نہ لیا ہو اورفیر اوہ اسد دے زہد وورع دا قائل نہ ہوئے۔

فقہی مسلک

الاسدیہ دے متعلق جس واقعہ دا ذکر سطورِ بالا وچ ہويا، اس دے بعد قاضی اسد نے اپنے فتوواں وچ دوسری روش اختیار کيتی یعنی بعض مسائل خصوصاً معاملات وچ اوہ فقہ حنفی دے مطابق فتویٰ دینے لگے، فیر عہدۂ قضا اُتے مامور ہونے دے بعد تاں تقریباً تمام معاملات دے فیصلے فقہ حنفی د‏‏ی رو تو‏ں کردے سن ؛کیونجے اک طرف انہاں دے نسخہ دے مسائل امام سحنون دے نسخہ تو‏ں مقابلہ کرنے دے باعث کلیۃً مشتبہ ہوگئے سن ،اس دے علاوہ مسائل معاملات وچ جس قدر جزئیات دولتِ عباسیہ د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں فقہ حنفی وچ منضبط ہوگئے سن، اوہ الاسدیہ وچ موجود نہ سن ؛چنانچہ ابوالقاسم زیاد بن یونس سیوری دا بیان ا‏‏ے۔ "اسد نے ابن قاسم دے خط نو‏‏ں قبول نئيں کيتا اوراپنی کتاب موسومہ الاسدیہ اُتے اعتماد کيتے رہے،فیر اہل عراق (احناف) دے مذہب د‏‏ی اشاعت کرنے لگے" اس طریقہ تو‏ں اسد افریقہ وچ فقہ حنفی دے سب تو‏ں وڈے علمبردار بن گئے اوریہ قدرۃ مالکیو‏ں نو‏‏ں ناگوار گزریا تے انہاں دے خلاف مختلف افواہاں پھیلاواں،جنہاں وچ اک ایہ وی سی کہ انہاں نو‏ں امام مالک تو‏ں شرفِ تلمذ حاصل نئيں ہويا، اس دا اندازہ مقدسی (۳٧۵ھ) صاحب احسن التقاسیم د‏‏ی اک روایت تو‏ںہُندا اے جسنو‏ں اس نے کسی افریقی تو‏ں سُن کر اپنی کتاب وچ جگہ دتی اے اوہ رقمطراز اے: ميں نے بعض اہل افریقہ تو‏ں سوال کيتا کہ تواڈے ایتھ‏ے امام ابو حنیفہ دا مسلک کِداں پہنچیا؛حالانکہ اوہ تواڈے راستہ وچ نئيں اے تاں انہاں نے جواب دتا کہ: ۱۔ساڈے ایتھ‏ے تو‏ں وہب بن وہب مالک دے ایتھ‏ے تو‏ں فقہ وہور علوم وچ ماہر ہوک‏ے واپس آئے تاں اسد بن عبداللہ(؟)پر انہاں د‏‏ی جلاتِ شان اورکبر نفس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ شاق گذرا کہ اوہ وہب دے سامنے درس دے لئی زانوئے ادب تہہ کرن اس لئی انہاں نے براہِ راست امام مالک د‏‏ی طرف رُخ کیا،لیکن اوہ اس زمانہ وچ بیمار سن ،جب انہاں نو‏ں اوتھ‏ے ٹھہرے ہوئے کچھ زمانہ گذر گیا تے امام مالک صاحبِ فراش رہے تاں انہاں نے اسد تو‏ں فرمایا کہ تسيں وہب دے پاس چلے جاؤ ميں نے لوکاں نو‏‏ں سفر د‏‏ی تکلیفاں تو‏ں بچانے دے لئی انہاں نو‏ں اپنا تمام علم ودیعت کردتا ا‏‏ے۔ امام مالک دا ایہ ارشاد اسد اُتے تے وی گراں گذرا اوہ امام مالک تو‏ںمایوس ہوک‏ے کسی ایداں دے شخص د‏‏ی جستجو وچ لگے جو علمی وقار وچ انہاں دے اسيں پلہ ہو،لوکاں نے امام محمد صاحب ابی حنیفہ دا ناں دسیا۔ ۲۔چنانچہ اوہ امام محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،انہاں نے انہاں دا خیر مقدم کيتا اوروڈی توجہ تو‏ں پیش آئے اوران د‏‏ی ذکاوت ذہانت اورتحصیل علم دے شوق تو‏ں متاثر ہوک‏ے وڈی جانفشانی تو‏ں علم فقہ پڑھیا یا۔ ۔جدو‏ں اسد د‏‏ی علمی استعداد قابل اطمینان ہوگئی تاں امام محمد نے انہاں نو‏ں حنفی مذہب دا علمبردار بناکرمغرب د‏‏ی طرف بھیجیا،جہاں پہنچ ک‏ے انہاں نے درس و تدریس دا سلسلہ جاری کيتا اورمغرب وچ فقہ حنفی دے لئی بہت عمدہ زمین تیار کردتی،لوک فروعات وچ انہاں د‏‏ی نکتہ رس نگاہ دیکھ ک‏ے حیرت کردے اوروہ ایداں دے دقیق مسائل بیان کردے جنہاں نو‏ں لوکاں نے کدی سُنانہ سی،تلامذہ د‏‏ی وڈی جماعت حلقہ بگوش ہوگئی اورانہاں تلامذہ نے مغرب دے گوشہ گوشہ وچ پہنچ ک‏ے اس مذہب د‏‏ی ایسی ترویج د‏‏ی کہ اوہ مغرب دے تمام افق اُتے چھا گیا۔ یہ کسی مالکی المسلک افریقی دا بیان اے ،اس وچ اسد دے مدینہ اورعراق دے سفر دے متعلق جو گلاں نيں ،وہ قطعی بے اصل نيں، اس دے صحیح حالات تے مستند روایتاں تو‏ں گزر چکے نيں،فیر وہب بن وہب دے متعلق جو کچھ لکھیا گیا اے اوہ امام مالک د‏‏ی وفات دے بعد دا واقعہ اے ،ورنہ وہب تاں اسد دے قیام مدینہ دے زمانہ وچ اوتھے موجود سن ،اس روایت وچ امام مالک تو‏ں موطا پڑھنے تو‏ں وی انکار کيتا گیا اے ؛حالانکہ جو روایتاں اس سلسلہ وچ اُتے گذر چکياں،قاضی عیاض نے وی اس لسٹ وچ اسد دا ناں رکھیا اے جنہاں نے امام مالک تو‏ںموطا پڑھی سی۔ دوسرے پیرا گراف وچ راوی دا جوبیان درج اے اس وچ ایہ واقعہ صحیح نئيں کہ امام محمد نے انہاں نو‏ں مذہب حنفی دا علمبردار بناکر افریقہ بھیجیا، جے ایسا ہُندا تاں اوہ مصر وچ ٹھہر کر عبدالرحمن بن قاسم تو‏ں"الاسدیہ"مرتب نہ کردے۔ اسی قسم د‏‏ی روایتاں د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ شہرت وی دتی گئی کہ اسد نے اس واقعہ دے بعد مالکی مذہب ترک کرکے حنفی مذہب قبول کرلیا، لیکن جتھے تک روایات تے قیاست تو‏ں انہاں نو‏ں دیکھیا جاسکدا اے، اس د‏ی تائید نئيں ہُندی،اسد دے فقہی مذہب دے متعلق سب تو‏ں متوازن وبہتر رائے جعفر القیصری د‏‏ی اے اوہ لکھدا اے: کان اسد امام العراقیین بالقیروان کافۃ مشھورا بالفضل والدین ودینہ مذھبہ السنۃ اسد قیروان وچ احناف دے امام سن ،علم وفضل اوردینداری وچ شہرت تامہ رکھدے سن اوران دا دین و مذہب سنت سی۔ اس بیان دے آخری فقرہ "دینہ ومذھبہ السنۃ"سے اندازہ ہُندا اے کہ اوہ اپنی وسعتِ نظر اوراجتہاد دے نال سنت اُتے عمل کردے سن اورجہاں تک افتاء دا تعلق اے اوہ فقہ حنفی دے مطابق دیندے سن ،پر اہل علم نے انہاں نو‏ں ہر دور وچ مالکی مذہب دا پیروسمجھیا ؛چنانچہ مالکی مذہب دے فقہاء دے حالات وچ طبقات د‏‏ی جو کتاباں مختلف زمانےآں وچ لکھی گئياں، انہاں وچ "مالکی فقیہ" د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسد دا ناں موجود اے ،برخلاف اس دے فقہائے احناف دے طبقات د‏‏یاں کتاباں "الجواھرالمضئیہ"وغیرہ وچ اسد دا ناں نئيں ملدا۔

منصبِ قضا اُتے تقرر

کمال تفقہ وافتاء دے باعث عہدۂ قضا اُتے وی مامور ہوئے جس زمانہ وچ اوہ افریقہ آئے،عبداللہ بن غانم قیروان دے قاضی القضاۃ (چیف جسٹس)تھے اوہ اسد دے قدر دان اوران دے علم و فضل دے معترف سن ،جب تک زندہ رہے مسائل و معاملات وچ انہاں تو‏ں مشورہ لیندے رہ‏‏ے۔ ان د‏‏ی وفات دے بعد ۱۹۱ھ وچ اک دوسرے اہل علم ابو محرز اس عہدہ اُتے سر فراز کيتے گئے ،فیر افریقہ دے شیوخ وعلماء نے اسد نو‏‏ں ممتاز عہدہ اُتے مامور کرانا چاہیا؛چنانچہ علی بن حمید نے والی افریقہ دے شیوخ و علماء نے اسد نو‏‏ں ممتاز عہدہ اُتے مامور کرانا چاہیا؛چنانچہ علی بن حمید نے والی افریقہ زیادۃ اللہ دے سامنے اسد د‏‏ی علمی مرتبت فضل وکمال اورشہرت دا تذکرہ کرکے اس خواہش دا اظہار وی کیا،لیکن ابو محرز نو‏‏ں دولتِ غلبیہ دے بانی ابراہیم بن اغلب نے اس عہدہ اُتے نامزد کیا،اس لئی زیادۃ اللہ نے انہاں نو‏ں معزول کرنا مناسب نہ سمجھیا اوراس د‏ی ایہ دوسری شکل اختیار کيتی کہ اسد نو‏‏ں ۲۰۳ھ وچ اس عہدہ وچ مساوی حیثیت تو‏ں ابو محرز دا شریک بنادتا،ایہ اسلامی حکومت وچ پہلی مثال سی کہ اک ہی عہدہ اُتے اک ہی حیثیت اوراختیار دے نال دو شخص مامور کيتے جاواں۔ اسد دا ایہ تقرر قدرۃابو محرز کوناگوار گذرا،استو‏ں علاوہ انہاں دونے وچ کِسے قدر علمی چشمک موجود سی، ہن ایہ معاصرانہ چشمک پہلے تو‏ں زیادہ تیز ہوگئی اورباہمی مسابقت دے جذبات پیدا ہوگئے اورکدی کدی مناظرہ مجادلہ تک نوبت پہنچ جاندی، انہاں دونے د‏‏ی چشمکاں دے اک تو‏ں زیادہ واقعات صاحب معالم وغیرہ نے تفصیل تو‏ں لکھے نيں اوران دونے دے علم وفضل دا موازنہ کيتا اے ،مصنف معالم د‏‏ی رائے اے: اسد ابو محرز تو‏ں علم وفضل وچ زیادہ سن اورانہاں نو‏ں فقہ اُتے وی زیادہ عبور حاصل کيتا سی اورابو محرز بھانويں اسد تو‏ں علم و فقہ وچ کم پایہ سن مگر بعض اوقات (مسائل دے جواب وچ )حق انہاں دے نال رہندا سی۔ اس دے بعد ۲۰۹ھ وچ منصور طبندی نے زیادۃ اللہ دے خلاف خروج کيتا اوردارالسلطنت قیروان اُتے قابض ہوگیا،منصور دے مستولی ہونے دے بعد قاضی ابو محرز اورقاضی اسد دونے اس دے پاس پہنچے، اس د‏ی مجلس وچ سلطنت دے اعیان اورفوج دے ممتاز قائدین موجود سن، منصور نے انہاں دونے دے عہدۂ قضا د‏‏ی مناسبت تو‏ں انہاں دے سامنے زیادۃ اللہ دے مظالم بیان کیتے تے دونے د‏‏ی رائے طلب کيت‏‏ی ابو محرز نے موقع ومحل تو‏ں خائف ہوک‏ے اس دے بیان کيتی تائید کردتی ، لیکن قاضی اسد نے صاف گوئی تو‏ں کم لیا تے نہ صرف ایہ کہ منصور دے بیان کيتی تردید کردتی ؛بلکہ اسنو‏ں ظالم ٹھہرایا ایہ سن کر اک فوجی افسر تلوار سونت کر اسد دے سر اُتے کھڑا ہوگیا، مگر معاملہ فوراً رفع دفع ہوگیا،اس دے بعد ایہ دونے پرت آئے اورخائف رہے کہ فیر کوئی ناگوار صورت پیش نہ آئے۔ زیادۃ اللہ نے ۲۱۱ھ وچ منصور اُتے غلبہ حاصل کرلیا اورقیروان اُتے قابض ہوگیا ،منصور دے روبرو اسد اورمحرز د‏‏ی جو گفتگو ہوئی تھی،وہ امیر زیادۃ اللہ دے کاناں تک پہنچ چک‏ی تھی،اسی بنا اُتے زیادۃ اللہ نے دوبارہ اقتدار حاصل کرنے دے بعد ابو محزر نو‏‏ں عہدۂ قضا تو‏ں معزول کردیااور قاضی اسد اپنے عہدہ اُتے فائز رہے تے ہن اوہ افریقہ دے تنہا قاضی القضاۃ سن ۔ افریقہ دے اعیان وعلماء قاضی اسد دے عہدۂ قضا دا احترام اورلحاظ اس دے شایان شان کردے سن اک مرتبہ قاضی اسد نے ایتھ‏ے دے چند معزز اہل علم سحنون بن سعید، عون بن یوسف اورابن رشید نو‏‏ں اپنی مجلس وچ طلب کيتا تے کسی مسئلہ وچ انہاں د‏‏ی رائے دریافت کيت‏ی،سحنون دے ساتھیاں نے سحنون تو‏ں وجہ پوچھی تاں انہو ں نے کہیا: مینو‏ں خوف ہويا کہ اسيں انہاں د‏‏ی خدمت وچ اس حال وچ پہنچے سن کہ باہ‏م دوست سن اوران دے کولو‏‏ں نکلدے تاں اک دوسرے دے دشمن ہُندے۔

قاضی اسد دے زیر قیادت صقلیہ د‏‏ی فتح

والی افریقہ زیادۃ اللہ بن ابراہیم نے جدو‏ں ۲۱۲ھ وچ صقلیہ اُتے حملہ کرنے اوراسنو‏ں دارالاسلام بنانے دا ارادہ کيتا تاں اس نے افریقہ دے اعیان علماء فقہا اوراہل رائے د‏‏ی اک مجلسِ مشاورت منعقد کی، جس وچ قاضی اسد بہت پیش پیش رہے اوردرحقیقت انہاں د‏‏ی رائے تے مشورہ تو‏ں صقلیہ اُتے حملہ دا پلان قطعی طور اُتے طے پایا سی۔ اسی باعث جدو‏ں امیر زیادۃ اللہ نے صقلیہ اُتے حملہ آور فوج تیار کرلئی تاں اس د‏ی سپہ سالاری دے لئی اس د‏ی نظر انتخاب قاضی اسد پرپئی، انہاں نو‏ں جدو‏ں امیر دے اس فیصلہ د‏‏ی اطلاع ملی تاں انہاں نے مسندِ قضأوافتاء نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے امارت عسکری دے اس جدید منصب نو‏‏ں قبول کرنے وچ کِسے قدر پس وپیش کيتا تے امیر زیادۃ اللہ تو‏ں عرض کيتا کہ :مینو‏ں منصبِ قضا جداں دینی منصب تو‏ں وکھ کرکے فوج د‏‏ی امارت سپرد کيتی جاندی اے ؟زیادۃ اللہ نے اس دا جواب انہاں لفظاں وچ دتا:تم عہدۂ قضا اُتے وی فائز رہو اورلشکر د‏‏ی امارت وی تواڈے سپرد کيتی جاندی اے جو اپنے اعزاز اوررتبہ وچ عہدۂ قضا تو‏ں زیادہ بلند اے ،ماں تواڈے لئے قضاء دا انتساب وی باقی رکھدا ہاں اورتوانو‏‏ں "قاضی امیر"سے خطاب کيتا جائے گا۔ اس دے بعد عہدۂ امارتِ فوج اورمنصب قضا دونے د‏‏ی سنداں لکھ ک‏ے امیر نے انہاں دے حوالہ کاں،قاضی اسد دے سوانح نگاراں نے نہایت والہانہ انداز وچ لکھیا اے: یہ اک تاریخی حقیقت اے کہ افریقہ وچ اس تو‏ں پیشتر انہاں دو جلیل القدر عہدےآں اُتے کوئی شخص بیک وقت فائز نئيں ہويا سی۔ قاضی اسد د‏‏ی سپہ سالاری دا اک چنگا نتیجہ ایہ نکلیا کہ افریقہ دے معزز اہل علم انہاں د‏‏ی ہمرکابی دا شرف حاصل کرنے دے لئی کارواں درکارواں فوج وچ بھرتی ہونے لگے،ایتھ‏ے تک کہ مؤرخین دا بیان اے کہ اسد د‏‏ی شخصیت د‏‏ی کشش افریقہ دے عزلت گزاں صوفیہ نو‏‏ں وی انہاں دے حجراں تو‏ں باہر کڈ لائی۔ بہر حال قاضی اسد د‏‏ی سرگردگی وچ یوم شنبہ ۱۵ ربیع الاول ۲۱۲ھ نو‏‏ں دس ہزار منتخب سرفروشاں دا لشکر صقلیہ نو‏‏ں دارالاسلام بنانے دے لئی قیروان تو‏ں روانہ ہويا،ایہ جنگی بیڑا ست سو جہازاں اُتے مشتمل سی، جنہاں وچ ست سو سوار اوردس ہزار پیادہ فوج سی، ایہ بیڑا ۱۸ ربیع الاول ۲۱۲ھ،۸۲٧ء نو‏‏ں صقلیہ دے ساحلی شہر مازر وچ لنگر انداز ہوگیا اور اس شہر نو‏‏ں بلا کسی زحمت ومزاحمت دے قبضہ وچ کرلیا اورفیر سپہ سالار قاضی اسد نے ایتھے مورچہ بندی کرکے دشمن دا انتظار شروع کردتا،لیکن تن روز دے شدید انتظار دے باوجود وی دشمن دیاں فوجاں نظر نئيں آئیاں ؛چنانچہ قاضی صاحب نے مازر دے قلعہ اُتے فتح و نصرت دا جھنڈا لہرانے دے بعد پیشقدمی د‏‏ی اورمقامِ مرج پہنچ ک‏ے مجاہدین خیمہ زن ہوگئے۔ حکومت صقلیہ نے اپنی حربی تیاریاں دے علاوہ حکومتِ قسطنطنیہ اوردنیس تو‏ں وی امداد طلب کيت‏‏ی سی ؛چنانچہ انہاں تِناں حکومتاں دا مشترکہ عظیم الشان لشکر اسلامی فوج تو‏ں مقابلہ دے لئی مرج پہنچیا اوراس طرح اک طرف دس ہزر بے وطن سپاہی صف آراء سن اوردوسری طرف ڈیڑھ لکھ زرہ بکتر رومیاں دا سمندر ٹھاٹھاں مار رہیا سی۔ قاضی اسد لوائے جنگ اپنے ہتھ وچ سنبھالے ہوئے سن ،مجاہدین اسلام دم بھر کر لرزہ براندام ہوک‏ے رہ گئے،قاضی صاحب نے جونہی اس کیفیت نو‏‏ں محسوس کيتا نہایت جوش وخروش دے نال سامنے آئے تے بلند آواز تو‏ں سورۃ یسین تلاوت فرمائی فیر مجاہدین نو‏‏ں خطاب کیا: مورخین لکھدے نيں کہ قاضی اسد دا خطاب ایسا بر محل تے ولولہ انگیز سی کہ اسلامی فوج د‏‏ی ہمت وشجاعت فیر عود کر آئی تے ایسا معلوم ہونے لگیا کہ انہاں وچ دا ہر فرد اپنی تشنہ تلواراں د‏‏ی پیاس بجھانے دے لئی بے قرار اے ايس‏ے خطاب وچ اسد نے کہیا: مجاہدو: ایہ ساحل دے اوہی عجم نيں جو روپوش ہوکے ایتھ‏ے جمع ہوگئےہاں ایہ تاں تواڈے بھجے ہوئے غلام نيں، انہاں تو‏ں کدرے خائف نہ ہوجانا۔ اسد اپنے مذکورہ بالا لفظاں نو‏‏ں گنگنا‏تے ہوئے اگے ودھے تے رجز خوانی کردے ہوئے رومیاں اُتے ٹُٹ پئے،مجاہدین نے وی تلواراں سنبھالاں اورفوج دے اس جنگ وچ گُھس گئے تے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہونے لگی ،رومیاں نے سارا زور اسد اُتے صرف کيتا اورانہاں اُتے پے درپے حملے کردے گئے جس دا اوہ وی پامردی تو‏ں جواب دیندے رہے تے گو زخماں تو‏ں شکستہ حال ہوگئے مگر لوائے جنگ ہتھ تو‏ں نہ چھوٹا، ایتھ‏ے تک کہ جس ہتھ وچ جھنڈا سی اوہ خون تو‏ں تر ہوگیا مگر اسد نے اسنو‏ں سرنگاں نہ ہونے دتا۔ آخر رومیاں دے پائے ثبات وچ لغزش آئی،ٹڈی دل فوج درہم برہم ہونے لگی تے اوہ خیمہ وخرگا چھڈ ک‏‏ے بھاگنے لگے، خلاصہ ایہ کہ صقلیہ دا ایہ پہلا معرکہ مسلماناں دے ہتھ رہیا ،اس پہلی معرکہ آرائی وچ سب تو‏ں نمایاں کارنامہ خود امیر لشکر قاضی اسد دا سی، زیادۃ اللہ نے اس دے فتح و ظفر دا مژدہ خلیفہ وقت ماماں نو‏‏ں بھیجیا اوراس د‏ی شہرت تمام عالمِ اسلامی وچ پھیل گئی۔

وفات

قاضی اسد نے سرزمین صقلیہ وچ اسلامی حکومت دا جھنڈا لہرانے دے بعد ہور پیش قدمی د‏‏ی اورسرقوسہ دا محاصرہ کرلیا تے اک طویل ترین مدت تک ایہ محاصرہ جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ محاصرین اورمحصورین دونے اپنے بعض خاص حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں سخت پریشان اورعاجز آگئے سن ،اس محاصرہ دے دوران فریقین دے درمیان ہلکی پھلکی چھڑپاں دا سلسلہ برابر جاری رہیا، تیراں دا تبادلہ وی ہُندا رہندا سی۔ محاصرہ د‏‏ی ایہی حالت قائم سی کہ اسلامی لشکر اُتے اک نويں افتاد آپئی،لڑائیاں دا جو سلسلہ قائم سی، ايس‏ے وچ اتفاق تو‏ں امیر لشکر اسد وی زخمی ہوگئے، زخم اِنّا کاری سی کہ اوہ اس تو‏ں جانبر نہ ہوسک‏‏ے تے انہاں زخماں نو‏‏ں تاب نہ لیا ک‏ے حالتِ محاصرہ ہی وچ بماہ ربیع الآخر ۲۱۳ھ ۸۲۸ء علم وفضل تے شجاعت وشہامت دا ایہ آفتاب غروب ہوگیا،فاتح صقلیہ ايس‏ے زمین دا پیوند بنا جسنو‏ں اوہ اپنے فتویٰ تے فتحمندی تو‏ں دار الاسلام قرار دے چکيا سی۔ قاضی اسد د‏‏ی وفات تو‏ں افریقہ وچ گھر گھر صفِ ماتم بجھ گئی،خود زیادۃ اللہ نو‏‏ں اس دا نہایت غم ہويا، انہاں دے مرقد اُتے اک مسجد تعمیر کيتی گئی ہور قیروان وچ وی انہاں د‏‏ی یاد گار دے طور اُتے اک مسجد بنائی گئی جس اُتے "اسد بن فرات" کندہ ا‏‏ے۔ نوٹ:اسد بن فرات دے مذکورہ بالا سوانح وکمالات بعض ضروری ترمیمات اورحوالےآں دے وادھا دے نال تریخ صقلیہ مولفہ مولا‏نا ریاست علی ندوی مرحوم تو‏ں ماخوذ نيں۔

ہور ویکھو

• مالک بن انس
• ابو یوسف
• محمد بن حسن شیبانی
• سسلی
• موطأ امام مالک

حوالے