سلجوق تے اتابکان
سلجوق تے اتابکان
سلجوقی ترکاں دا اک قبیلہ سی۔ انہاں دا نسب دقاق دے بیٹے سلجوق توں جاندا اے۔ اس خاندان دا پہلا بادشاہ طغرل (۴۲۹-۴۵۵ھ) اے، اس دے بعد اس دا بھتیجا ارسلان (۴۵۵-۴۶۵ھ) تخت اُتے بیٹھیا۔ ملک شاہ ولد ارسلان نے ۴۶۵ توں ۴۸۵ ہجری تک حکومت کيتی۔ سلجوقی عراق دے سلجوق، شام دے سلجوق، کرمان دے سلجوق تے روم دے سلجوق دی شاخاں وچ تقسیم نيں۔ انہاں وچوں کچھ نے ۸ويں صدی دے آغاز تک حکومت کيتی تے آخر کار عثمانی بادشاہاں نے تریخ دے حوالے کے دتا۔
درحقیقت، اتابکان معلم سی جنہاں نوں سلجوقی بادشاہاں نے اپنے بچےآں نوں تعلیم دے لئی سونپ دتا سی۔ انہاں غلاماں وچوں کچھ اپنی قابلیت دی وجہ توں اختیارات دے عہدےآں اُتے پہنچے۔ جدوں سلجوقی بادشاہ کمزور ہو گئے تاں انہاں نے سلجوقی علاقےآں وچ اپنے لئی حکومت قائم کيتی۔ سلجوقیاں دے علاقے وچ ، آزاد تے نیم خودمختار خانداناں دے ناں نيں: اتابکان فارس ، اتابکان آذربائیجان، اتابکان لرستان، اتابکان موصل ، اتابکان یزد، اتابکان دمشق تے اتابکان سنجار ۔
سلجوقیاں تے اتابکاناں دے دور وچ ایران دی سماجی تے ادبی صورت حال[سودھو]
ایران دی تریخ وچ سلجوقیاں دا اک اہم اثر سی۔ انہاں دے دور وچ ملک محفوظ تے آرام دہ سی۔ فتوحات مرکزی علاقے دے مغرب تے مشرق وچ ہوئیاں۔ ہنرمند تے باشعور وزیر بادشاہاں دے حوصلے بلند کرنے وچ کارگر سن ۔ خواجہ نظام الملک طوسی نے بغداد تے نیشابور وچ ملٹری سکول بنائے۔ سرکاری اہلکاراں نے اس گل نوں یقینی بنانے دی کوشش کيتی کہ لوکاں دی املاک نوں تجاوزات توں محفوظ رکھیا جائے تے سڑکاں محفوظ رہیاں۔ اسماعیلی فرقہ جسنوں تریخ وچ حشاشین کہیا جاندا اے تے درحقیقت غیر ملکی حکمراناں دے خلاف ایرانیاں دی مزاحمتی قوتاں سی، سلجوقی دور وچ نمودار ہوئیاں تے ایشیا وچ دہشت پیدا کی، جداں کہ خواجہ نظام الملک نوں انہاں دے ہتھوں قتل کيتا گیا۔ سلجوقی دور وچ فارسی شعر و ادب تقریباً پہلے دی طرح جاری رہیا، لیکن اس دے دائرہ کار وچ وادھا ہويا۔ آذربائیجان جداں دور دراز علاقےآں وچ ایداں دے شاعر سن جنہاں نے شاندار شاعری کيتی۔ اس دور وچ شاعری درباراں توں دور تے خانقاہاں دے نیڑے ہو گئی۔ صوفیانہ شاعری سامنے آئی۔ عطارنیشابوری نے اس قسم دی شاعری نوں کمال دی چوٹی تک پہنچایا۔ آزاد نظم دیوان انوری وچ شائع ہوئی۔ اس دور وچ عربی ادب دا اثر ودھ گیا۔ امجد دے بوہت سارے لفظاں فارسی بولی وچ داخل ہوئے۔ اس مثنوی وچ رومانیت دی وی نمایاں مثالاں ملدی نيں جنہاں وچوں خمیس نظامی وی اک نيں۔ اس دور وچ فارسی شاعری دی تن نمایاں شاخاں دا تعین کيتا جا سکدا اے۔ فروخی دے ابتدائی اسلوب دی پیروی کرنے والے تے اس اسلوب وچ جدت پیدا کرنے والے پہلے شاعر ایران دے مشرق وچ سن تے خراسان، انوری تے امیر موزی ايسے شاخ توں نيں۔ دوسرے اوہ شاعر جو آذربائیجان وچ رہندے سن تے خاص اظہار خیال کردے سن، خاقانی، نظامی تے فلکی شیروانی ايسے گروہ توں نيں۔ تیسرا، عراقی شاعر جو ایران دے مرکز وچ سن تے انہاں دے انداز بیان وچ پچھلی دو شاخاں توں اختلاف سی۔ جمال الدین عبدالرزاق دا تعلق ايسے شاخ توں اے۔ اس دور وچ فلسفیانہ اقتباسات دی تشکیل کرکے خیام نے شاعری نوں فلسفہ تے فلسفہ نوں شاعری وچ لایا۔ دربار توں ہٹ کر اسماعیلیہ دا رخ کر کے ناصر خسرو شاعری نوں مذہبی تے اخلاقی عقائد دی خدمت وچ لے آئے۔ سلجوقی دور وچ فارسی نثر ودھ پختہ اے۔ کماں تے موضوعات دی تعداد وچ وادھا ہويا اے۔ بعض تحریراں وچ عربی لفظاں دیکھے جا سکدے نيں۔ اس دور وچ صوفی دی نثر ودھ پروان چڑھدی اے۔ عطار دا تذکرہ اولیاء اس دی بہترین مثال اے۔ صوفیہ دی نثر سادہ تے فطری اے تے اس وچ لفظی صفات کم استعمال ہُندیاں نيں۔ اتابکان دے دور وچ خوارزم شاہاں تے منگولاں دے نال سمجھوتہ کرنے دی وجہ توں انہاں دا علاقہ حملےآں تے تباہی توں محفوظ رہیا۔ فارس وچ عمارتاں بنی سی۔ خراسان تے عراق عجم دے شاعراں تے ادیباں نے فارس وچ پناہ لی تے محفوظ رہے۔ صوفیہ دی نثر سادہ تے فطری اے تے اس وچ لفظی صفات کم استعمال ہُندیاں نيں۔ اتابکان دے دور وچ خوارزم شاہاں تے منگولاں دے نال سمجھوتہ کرنے دی وجہ توں انہاں دا علاقہ حملےآں تے تباہی توں محفوظ رہیا۔ فارس وچ عمارتاں بنی سی۔ خراسان تے عراق عجم دے شاعراں تے ادیباں نے فارس وچ پناہ لی تے محفوظ رہے۔ صوفیہ دی نثر سادہ تے فطری اے تے اس وچ لفظی صفات کم استعمال ہُندیاں نيں۔ اتابکان دے دور وچ خوارزم شاہاں تے منگولاں دے نال سمجھوتہ کرنے دی وجہ توں انہاں دا علاقہ حملےآں تے تباہی توں محفوظ رہیا۔ فارس وچ عمارتاں بنی سی۔ خراسان تے عراق عجم دے شاعراں تے ادیباں نے فارس وچ پناہ لی تے محفوظ رہے۔
سلجوق تے اتابکان دور دے مشہور شاعر[سودھو]
تشریح: اس باب وچ نہ صرف اسيں تمام مقررین تے انہاں دی تخلیقات دے بارے وچ گل نئيں کر سکدے بلکہ انہاں سب دا ناں لے کے ذکر وی نئيں کر سکدے، کیونجے لباب الباب دی تذکرہ وچ سلجوق خاندان دے اک سو اٹھ شاعر دا ذکر اے۔ محمد عوفی دسويں باب وچ ۔ اس باب وچ اسيں دو لوکاں دی زندگیاں دے بارے وچ مختصراً گل کرن گے، تے اسيں اپنے آپ نوں مشہور ترین شاعراں دے ناواں تک محدود رکھن گے:
فخرالدین اسد گورگانی[سودھو]
اوہ گورگان دے لوکاں توں اے تے طغرل سلجوقی دا ہم عصر اے۔ اس دی طرف توں چھڈیا جانے والا واحد قابل ذکر کم ویس تے رامین دی محبت دی کہانی اے، جو غالباً پارسی دور نال تعلق رکھدی اے۔ اک دن اصفہان وچ عمید الفاتح مظفر نیشابوری دی مجلس وچ جسنوں طغرل نے اصفہان دی حکومت اُتے مقرر کيتا سی، ویس تے رامین دی گل ہوئی، اس چیتاؤنی نے فخر الدین نوں ترتیب دتا۔ اس نے اس کہانی دی ترتیب وچ سادگی تے فصاحت نوں رکھیا اے تے ہر باب دے آخر تے شروع وچ اپنا مواد شامل کيتا اے۔ کیونجے بعض صورتاں وچ ایہ کتاب اخلاقی تے اسلامی معیار دے مطابق نئيں اے۔ اس دی مقبولیت وچ کمی آئی اے۔ فخرالدین اسد دا انتقال ۴۴۶ھ دے بعد ہويا۔ کتاب دے آغاز توں اک مختصر نمونہ:
اس بادشاہ دا شکریہ تے برکت جس نے گیندی تے سانوں تخلیق کيتا۔
جائیداد تے بادشاہ دا ہونا خوبصورت اے جو کدی اپنی جائیداد توں وکھ نئيں ہونا چاہندا
خدا پاک تے بے مثال تے بے بس اے، سوچ تے نظر دونے توں دور اے۔
اوہ نہ مینوں اپنی اکھاں توں دیکھ سکدا اے، نہ میرے بارے وچ سوچ سکدا اے ۔
اسدی طوسی[سودھو]
حکیم ابو نصر علی ابن احمد اسدی طوسی دا شمار پنجويں صدی ہجری دے مہاکاوی مصنفاں تے ماہر لسانیات وچ ہُندا اے۔ خراسان دی بدامنی دی وجہ توں اوہ آذربائیجان ہجرت کر گئے۔ آذربائیجان وچ ، اسدی نے اپنے ہم عصر شاعراں دے لئی فارسی بولی دے ناں توں اک سبھیاچار لکھی جو آران تے اس دے گردونواح وچ سن ۔ لفظاں نوں آخری حروف دی ترتیب توں ترتیب دتا گیا اے۔ اسدی دے پاس دو خیالی چیزاں دے درمیان بحث کيتی صورت وچ نظماں نيں جو اک دوسرے توں جھگڑ رہیاں نيں۔ آذربائیجانی بولنے والےآں وچ بحث عام سی اک ہور مثنوی گرشاسبنمہ اے، تقریباً دس ہزار آیات۔ اسدی نے اس نظم نوں بنانے وچ نثری ذرائع دا استعمال کيتا اے جداں کہ ابوالموید بلخی دی گرشاسبنمہ۔ اسدی نے ۴۶۵ھ وچ وفات پائی۔ انہاں دی نظم دا اک مختصر نمونہ:
گھنٹی ورگی رات، دھند وچ کوے توں وی کالی، چراغ دے ہتھ وچ
اس دی سیاہی تاریک سمندر دی لہراں دی طرح سیاہ اے۔
تسيں اِنّے اندھیرے ہو کہ زیب دے گرجتے ہونٹاں توں اس دے کاناں تک اندھیرے نوں سنائی نئيں دیندے …
ناصر خسرو[سودھو]
حکیم ابو معین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی عرف "حجت" فارسی بولی دے قابل ترین شاعراں تے ادیباں وچوں اک نيں۔ انہاں دی وفات ۳۹۱ھ وچ ہوئی۔ اوہ قبادیان، بلخ وچ پیدا ہوئے۔ سب توں پہلے حکومت وچ شامل ہوئے تے ۴۳۷ھ وچ ۔ اس نے اک خواب دیکھیا تے اس وچ تبدیلی آگئی ايسے سال اس نے اپنے بھائی دے نال ست سال دا سفر شروع کيتا۔ اس نے کئی اسلامی ملکاں دیکھے۔ آپ نے چار مرتبہ حج کيتا۔ اوہ مصر گئے تے فاطمی خلیفہ المستنصر باللہ (۴۲۷-۴۸۷ھ) دے نال مل کے اسماعیلیہ وچ شامل ہوئے۔ اسنوں داعی دا درجہ ملیا تے خلیفہ دے حکم توں فاطمی دعوت دی اشاعت دے لئی خراسان گئے تے حجت خراسان دا خطاب پایا۔ بلخ آیا تاں فون کرنے لگا۔ اس دے مخالفین ودھ گئے۔ بظاہر اسنوں قتل کرنے دا فتویٰ جاری کيتا گیا سی۔ ناصر لامحالہ نیشابور تے مازندران گیا۔ اختتام یمکن یا یمگان اے۔) نے پناہ منگی تے اپنی زندگی دے آخر تک اوتھے رہے۔ ناصر خسرو دا شمار فارسی شاعری دے مسلم استاداں وچ ہُندا اے۔ اوہ اپنے خیالات دے اظہار دے لئی شاعری دا استعمال کردا اے، امیراں دی تعریف دے لئی نئيں۔ بعض اوقات انہاں دی شاعری وچ پیچیدگی نظر آندی اے۔ مشکل ترین پرسوڈی وچ اوہ اپنے مقاصد نوں انتہائی ٹھوس انداز وچ بیان کردا اے۔ دیوان دے علاوہ ناصر خسرو دی شاعری تے نثر دے تے وی کم باقی نيں۔ ایض تے حکمت وچ "روشنی" تے حکمت وچ "سعادت نامی" دو اشعار نيں۔ انہاں دی نثری لکھتاں نصیحت وچ خواں اخوان، خواجہ ابو الحاتم دی فلسفیانہ نظم دی تفصیل وچ جامع الحکمتین، کلام بطنیہ وچ زاد المسافرین، اسماعیلی شریعت دے لفظاں تے قواعد وچ مذہب دا چہرہ، اس دے دروازے کھولنا شامل نيں۔ کئی سوالےآں دے جواب وچ تے انہاں دا دوسرا سفرنامہ جو کہ انہاں دے ست سالہ سفر دی رپورٹ اے کہ اس وچ بہت تفصیلی معلومات موجود نيں۔ ناصر خسرو ۴۸۱ھ وچ ۔ انہاں دا انتقال یامگان وچ ہويا۔ انہاں دے اشعار دے چند اشعار:
کیہ تسيں نے نئيں سنیا کہ تسيں کدو دے تھلے کھڑے ہو کے ویہويں دن تک بھج گئے؟
اس نے پُچھیا تواڈی عمر کِنّی اے ؟ کہنے لگے دو سو ہوݨ چاہئاں تے ہن ودھ نئيں۔
تم ہنسے، وچ ویہہ دن تسيں توں بہتر سی، دسو ایہ کِداں دی سستی اے ؟
اسنوں پودے نے کہیا سی کہ اج وی میرا فیصلہ کرنے دا وقت نئيں آیا
کل جدوں آپ تے مجھ اُتے مہرگان دی ہويا چلین گیاں تاں پتہ چلے گا کہ کون مرد اے تے کون مرد
خیام[سودھو]
حکیم ابوالفتح غیاث الدین عمر بن ابراہیم نیشاابوری، جسنوں خیام یا خیامی دے ناں توں جانیا جاندا اے، ۵ويں-۶ويں صدی وچ ایران دے ریاضی داناں، ڈاکٹراں، باباواں تے شاعراں وچوں اک اے۔ انہاں دا آبائی شہر نیشابور اے۔ انہاں توں وکھ وکھ لکھتاں رہ گئیاں نيں لیکن انہاں دی شہرت انہاں دی قرائن دی وجہ توں اے جنہاں وچوں بعض دا شمار اک سو ۷۸ قطبین وچ ہُندا اے تے بعض نے انہاں دی طرف اک ہزار توں ودھ قرأتاں منسوب کیتیاں نيں۔ کوارٹیٹ شاعری دی سب توں مشکل شکل اے، کیونجے ایہ مختصر اے تے اس دیاں شرطاں تے پابندیاں نيں۔ پہلے تن بند چھوٹے تے وڈے نيں تے چوتھا بند منطق وچ نتیجہ اے۔ شاعر وچ اِنّی طاقت ہونی چاہیے کہ اوہ اپنے طویل معنی نوں اس شکل وچ شامل کر سکے۔ خیام دی تقریر بالآخر فصیح و بلیغ ہُندی اے تے ذہن وچ واضح رہندی اے تے بورنگ توں دور ہُندی اے۔ خیام اپنی تقریر نوں سنوارنے دی کوشش نئيں کردا تے نہ ہی شاعرانہ ترتیب دا استعمال کردا اے تے نہ ہی اوہ شاعرانہ تخیلات دی تلاش وچ اے۔ خیام دی گفتگو دی اک خصوصیت لطیف ذائقہ تے شدید جذبات اے۔ ایہ خاص طور اُتے اک ایسا اثر اے جو عام طور اُتے پیاراں تے لوکاں دی موت دا اظہار کردا اے۔ اس دا مزاج، سنجیدگی تے سنجیدگی ہن کوئی رکاوٹ نئيں اے۔ جے اسيں درست ہونا چاہن تاں انہاں دی تقریر دا مرکز تن نکات توں ودھ نئيں اے: موت دی یاددہانی، زندگی دی عدم استحکام اُتے افسوس، تے زمانے دی بے اعتباری۔ خیام دی وفات ۵۰۹ یا ۵۱۷ یا ۱۲ محرم ۵۲۶ ہجری وچ ہوئی۔ لکھیا اے بظاہر، حالیہ تریخ ودھ درست اے۔ اوہ تجویز کردے نيں کہ کیونجے ۴۳۹ھ وچ ۔ اوہ پیدا ہوئے تے وفات دے وقت انہاں دی عمر تریاسی سال سی یقیناً ایہ امکانات اس دی زندگی توں متعلق بوہت سارے شکوک و شبہات نوں ختم کر دیندے نيں۔ انہاں دے quatrains وچوں اک: یقیناً ایہ امکانات اس دی زندگی توں متعلق بوہت سارے شکوک و شبہات نوں ختم کر دیندے نيں۔ انہاں دے quatrains وچوں اک: یقیناً ایہ امکانات اس دی زندگی توں متعلق بوہت سارے شکوک و شبہات نوں ختم کر دیندے نيں۔ انہاں دے quatrains وچوں اک:
بادل آکے فیر رویا ہری گھاہ پر، زعفران دی ہوا دے بغیر جینا نئيں چاہیے۔
ایہ سبزہ کون اے جو اج ساڈی مٹی دا سبزہ دیکھ رہیا اے ؟
انوری[سودھو]
احدالدین علی ابن محمد بن اسحاق انوری ابیوردی خراسان دے شہر خواران وچ پیدا ہوئے۔ پہلے خاوری اس دا تلفظ کيتا کردا سی، فیر بدل کے انوری ہو گیا۔ حکمت، ریاضی تے فلکیات وچ کمال حاصل کرنے دے بعد اس نے کافی علم جمع کر ليا۔ اپنے والد دی موت دے بعد، جسنوں اک وڈی وراثت ملی سی اوہ عیش و عشرت وچ مبتلا ہو گیا تے دیوالیہ ہو گیا۔ لامحالہ شاعری دی طرف متوجہ ہويا، سلطان سنجر، سلیمان شاہ، قلاج تمگچ، سنجر دی بہن، ایستر خوارزمشاہ، ترکان سواݨی وغیرہ دی تعریف کيتی ۔ انوری فارسی بولی دے عظیم شاعراں وچوں نيں تے عربی تے فارسی اُتے عبور رکھدے نيں۔ اوہ ٹکڑےآں، نظماں تے سونیٹاں دی کمپوزنگ وچ بہترین نيں۔ انہاں نے سعدی توں ودھ محبت دیاں نظماں لکھياں۔ ٹکڑےآں وچ کدی کدی بولی خراب ہُندی اے ۔ان دے دور وچ کئی وڈے شاعر ہوئے جداں خاقانی، نظامی، راشد وغیرہ ۔وہ ہم عصر سن ۔ اس دے دیوان وچ سانوں اشارے، استعارات، تشبیہات، تشبیہات تے خاص طور اُتے مبالغہ آرائی دا سامنا کرنا پڑدا اے۔ انہاں دی شاعری دی اک خصوصیت ایہ اے کہ انہاں دی بولی بول چال دے نیڑے اے تے بعض اوقات انتہائی سادگی دی وجہ توں عام گفتگو دے نیڑے ہُندی اے۔ لیکن بعض اوقات ایہ فلکیاتی، سائنسی اصطلاحات تے اس طرح دے استعمال کیتی وجہ توں پیچیدہ ہو جاندا اے تے اس دی وضاحت کيتی لوڑ ہُندی اے۔ اس وجہ توں انہاں نے اس اُتے تفصیل لکھی اے۔ جج نوراللہ ششتری نے انہاں دا تعارف شیعہ دے طور اُتے کرایا اے۔ انہاں دا ایہ قول قابل قبول نئيں کیونجے نہ صرف انہاں دے دیوان وچ کوئی ایسی آیت نئيں مل سکدی جس توں انہاں دے شیعیت نوں ثابت ہو، انہاں دا زمانہ وی تعصب دا دور سی، سلطان دے قول دے خلاف رائے دا اظہار ممکن نئيں سی۔ . انوری دی وفات ۵۸۳ھ وچ ہوئی۔ اینڈو نے اپنی شاعری دا اک مختصر نمونہ لکھیا:
کیا کراں، آسمان اُتے کھیلدا ہوݨ، کيتا کراں، دنیا توں الجھ کر؟
میں اپنے ہر کم اُتے پچھتاواں گا، مینوں کيتا کرنا چاہیے تاکہ مینوں معلوم ہو کہ کیہ کرنا اے ؟
خاقانی[سودھو]
افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شیروانی غالباً ۵۲۰ھ وچ ۔ اوہ شروان وچ اک عیسائی نسطوری ماں دے ہاں پیدا ہويا سی۔ انہاں دے والد نجم الدین علی نجار سن ۔ اپنے والدین دی موت دے بعد، اس نے لڑکے نوں بُنائی تے کھانا پکا کر سنبھالیا۔ شاعر دے چچا کفی الدین عمر بن عثمان، جو اک ڈاکٹر سن، اپنے بھتیجے دی پچیہہ سال دی عمر تک دیکھ بھال کردے رہے۔ اس دے بعد، اس نے اپنا ناں خاقان سنجار فخر الدین منوچربن فریدون شرون شاہ دے ناں توں بدل کے خاقانی رکھ لیا۔ اس نے ابوالعلائی گنجاوی دی دھی نوں اپنی بیوی بنا لیا تے فیر انہاں دونے شاعراں دے تعلقات اُتے سٹھ(طنز) کيتا۔ خاقانی دی زندگی خوشگوار نئيں سی پہلے اس نے غربت توں شروعات کيتی۔ اس دا کوئی قریبی سجݨ نئيں سی۔ اس نے اپنے والد نوں اودوں کھو دتا جدوں اوہ جوان سی تے اس دے چچا دا کچھ عرصہ بعد انتقال ہو گیا۔ ۵۷۱ھ وچ انہاں دا جوان پُتر رشید الدین انتقال کر گیا۔ فیر اس نے اپنی جوان دھی تے بیوی نوں کھو دتا۔ سلطان دی خدمت قبول کرنے توں انکار دی وجہ توں اوہ تقریباً اک سال تک قید رہے۔ اپنی زندگی دے آخر وچ تبریز چلے گئے تے پرہیزگار ہوئے تے آخر کار ۵۹۵ ہجری وچ وفات پائی۔ انہاں دا انتقال تبریز وچ ہويا تے محلہ سورخاب وچ شاعراں دی قبر وچ دفن ہوئے۔خاقانی ایران دے مشہور شاعراں وچوں اک ہور فارسی شاعری دے ستوناں وچوں اک نيں۔ انہاں دی شاعری ٹھوس اے، انہاں دی فکر پختہ اے، انہاں دی ترکیباں ہنر مند، اختراعی تے قدیم نيں۔ انھاں نے اپنے زمانے دے بیشتر علوم و فنون نوں اپنی شاعری وچ شامل کيتا سی، اس لئی قارئین دے لئی انہاں دی نظماں نوں سمجھنا مشکل اے۔ خاقانی دی اک مثنوی وی اے جسنوں توحفہ العراقین کہندے نيں، جو انہاں دا حج شاعری دا سفرنامہ اے۔ خاقانی دی سہولتاں دے ناں سٹھ دے نیڑے خطوط نيں۔ حج دے بعد خاقانی نے اک نظم لکھی جو فارسی دور دی خوبصورت ترین نظماں وچوں اک اے۔ دے چند ٹکڑے خاقانی دی سہولتاں دے ناں سٹھ دے نیڑے خطوط نيں۔ حج دے بعد خاقانی نے اک نظم لکھی جو فارسی دور دی خوبصورت ترین نظماں وچوں اک اے۔ دے چند ٹکڑے خاقانی دی سہولتاں دے ناں سٹھ دے نیڑے خطوط نيں۔ حج دے بعد خاقانی نے اک نظم لکھی جو فارسی دور دی خوبصورت ترین نظماں وچوں اک اے۔ دے چند ٹکڑے ایوان میڈین دی نظم:
اے دلِ عبرت، سکھا جو تاں نے دیکھیا اے۔
دجلہ دے زرہ بکتر دا اک ٹکڑا مدین دی طرف جاندا اے، تے دوسرا دجلہ مدین دی سرزمین اُتے گرجتا اے۔
دجلہ خود اس قدر رویا کہ گویا اس دے خون دی گرمی توں خون بہہ رہیا سی، اس دی ناک دی پلکاں توں اگ ٹپک رہی سی دجلہ دے ہونٹ اس دے آٹے دے منہ وچ جھگ دی طرح سن ۔
نظامی[سودھو]
حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن ذکی بن موید نے ۵۳۵ ہجری دے لگ بھگ اپنے آپ نوں فوجی خدمت دے لئی وقف کر دتا۔ اوہ گنجا شہر وچ پیدا ہوئے۔ بعض نے اسنوں اہل قم یا تفرش وچوں بلا وجہ سمجھیا اے۔ ایہ معلوم نئيں کہ نظامی صاحب دی عمر سینتِیہہ سال سی یعنی سنہ ۵۷۲ ہجری وچ ۔ مخزن العصر کس نے لکھیا تے اس نے زندگی کِداں گزاری۔ نظامی فلکیات تے ہور علوم توں وابستہ سن ۔ انہاں دیاں نظماں نعتاں، سونیٹاں، ٹکڑےآں تے کوٹریناں دی شکل وچ نيں۔ لیکن انہاں دی شہرت انہاں دی مثنوی دی وجہ توں اے جو کہ پنج (چھ) کتاباں وچ نيں تے خمسہ دے ناں توں مشہور نيں۔ اوہ پنج (چھ) کتاباں ایہ نيں:
۱: رازاں دا ذخیرہ: ایہ اک اخلاقی مثنوی اے، تے بلاشبہ اس کتاب وچ حدیقہ صنعاء دے بارے وچ نظامی دی رائے سی
۲: خسرو شیريں: ایہ ۵۷۶ ہجری وچ ساسانی دور دیاں کہانیاں وچوں اک اے۔ اتبک شمس الدین محمد دے ناں توں لکھیا گیا سی۔
۳: لیلی تے مجنون: گرے ہاؤنڈ دا اک شعر، بظاہر ۵۸۴ ہجری وچ ۔ ایہ اختان بن منوچہر شروان شاہ دے حکم توں لکھیا گیا سی۔
۴: ست شخصیتاں: بہرام گور دے بارے وچ کہانیاں۔ ۵۹۳ھ وچ ۔ اسنوں مراگاہ دے بادشاہ ارسلان نے علاء الدین دے ناں اُتے تعمیر کروایا سی۔
۵: اسکندر نامہ: اس کتاب دے دو حصے نيں:
ج: شرف نامہ جس وچ سکندر نوں اک عظیم فاتح دے طور اُتے پیش کيتا گیا اے۔
ب: اقبال نامہ، جس وچ سکندر اک بابا تے نبی دے طور اُتے ظاہر ہُندا اے۔
جوانی وچ نظامی شاعری نوں حکمت تے اخلاق دے اظہار دا ذریعہ سمجھدے نيں۔ مخزن العصر وچ اس دا ایہی خیال اے۔ لیکن خسروشیرین وچ اوہ شاعری نوں صرف تعلیم دا ذریعہ نئيں بلکہ تفریح کا ذریعہ وی سمجھدے نيں۔ خمس نظامی اس قدر مقبول ہوئے کہ ستويں صدی دے بعد توں شاعراں نے انہاں مثنوی دی تقلید کيتی۔ امیر خسرو دہلوی، خجوئی کرمانی، حتفی، وحشی بافغی، عرفی شیرازی تے کلینی وغیرہ نے انہاں دی تقلید دی اے۔
چند بکھری ہوئی آیات جنہاں وچ تمثیل پائی گئی اے:
شیر دی طرح اپنے کردار دا بچہ بنو
اوتھے کيتا کرو تاکہ پانی نکلے، اوتھے کوئی رگ کھولو تاکہ خون بہہ جائے۔
جونیپر دا پانی صاف تے بوریت توں بھریا ہوئے۔
یہ شیران سی کہ زمین اودوں تک لومڑی اُتے نئيں ہنستی جداں تک ہويا اس دی طرف نہ دیکھدی
جو کم وچ سخت سی، اس دا ورک آرڈر ڈسٹرب ہو گیا۔
امیر معاذ[سودھو]
عبداللہ محمد بن عبدالملک معاذ نیشابوری، عبدالمالک برہانی دے بیٹے نيں، جو ملک شاہ سلجوق دے دربار وچ شاعر سن ۔ اس نے اپنا لقب ملک شاہ دے لقب توں حاصل کيتا جو معز الدنیا تے الدین سن ۔ انہاں دی تعریف اس لئی کيتی گئی اے کہ اوہ اپنی نظماں نوں عمدہ تے عنصری سمجھدے سن ۔انوری نے کہیا اے کہ دو درباراں دا خون انہاں دی وجہ توں اے۔ معاذ دی شاعری سادہ اے۔ اوہ بغیر کسی پیچیدگی دے آسان لفظاں وچ بہت سارے معنی بیان کردا اے۔ کہیا جاندا اے کہ اس دی موت دی وجہ ایہ سی کہ اک دن شکار دے میدان وچ سلطان دی کمان توں نکلیا تیر اس دے دل اُتے لگیا لیکن بظاہر ایہ واقعہ ۵۱۱ ہجری وچ پیش آیا۔ ایہ ہويا تھا. معاذ ۵۱۸ یا ۵۲۱ ہجری تک۔ زندہ رہیا اے انہاں دے اشعار دے چند اشعار:
صنم اسيں دور دور تک آئے نيں، درد تے لوڑ لے کے تیرے سر اُتے آئے نيں۔
جب اسيں آپ دے نیڑے سن تاں اسيں سست تے پرسکون سن، اسيں نشے وچ تے الجھن وچ آپ دے پاس واپس آئے
ہم پانی تے گیت خریدݨ آئے نيں مالا تے دعاواں ویچݨ نئيں۔
۹ : تبریزی قطران: ابو منصور تبریزی قطران سلجوقی دور دے مشہور شاعراں وچوں نيں۔ اوہ پہلے شخص نيں جنہاں نے آذربائیجان وچ دری شاعری کيتی۔ قطران اک طاقتور تے خوش گفتار شاعر اے، ابو نصر دی تعریف وچ لکھے گئے اس دے کچھ اشعار نصر بن احمد سامانی دی تعریف وچ روداکی دے اشعار دے نال ملے ہوئے نيں جنہاں نوں ابو نصر دا لقب دتا جاندا سی۔ تران ۴۶۵ھ دے بعد۔ انتقال ہو گیا اے اس نے ۴۳۴ ہجری وچ آنے والے تبریز دے زلزلے دے بارے وچ اک غزل لکھی جو انہاں دی مشہور نظماں وچوں اک اے۔ اس شعر دے چند اشعار:
میرے لئی ایسی دنیا دی امید رکھنا ناممکن سی جو کدی اک ورگی نئيں رہے گی۔
جس وقت توں دنیا کٹھی وچ سی دنیا پلٹنے والی سی لیکن لگدا نئيں تھا
تم بدلو مگر اوہی شب و روز سی تسيں بدلو مگر اوہی مہینہ تے سال سی، قسمت کہنے دے لئی ناممکن اے نا ممکن اے۔
اس دور دے ہور مشہور مقررین:
ازراغی ہروی (۵۲۶ھ توں پہلے)، برہانی (معززی دے والد)، بخارائی (۵۴۲ یا ۵۴۳ھ)، سوزنی سمرقندی (۵۶۲ یا ۵۶۹ھ)، راشدی سمرقندی (۶ويں صدی ہجری)، ادیب صابر ترمازی (۵۳۸-۵۴۳ھ دے درمیان قتل ہوئے۔ )، اثیر اخصیطی (۵۷۷ھ)، ظاہر فریابی (۵۹۸ھ)، جمال الدین اصفہانی (۵۸۸ھ) تے درجناں دوسرے شاعر۔
سلجوق تے اتابکان دور دے مشہور مصنف[سودھو]
ناصر خسرو[سودھو]
انہاں دا ذکر شاعر دی لسٹ وچ پچھلے حصے وچ آیا اے۔
خواجہ نظام الملک طوسی[سودھو]
قیام الدین ابو علی حسن بن علی بن اسحاق جو نظام الملک دے ناں توں مشہور نيں ۴۰۸ھ وچ ۔ اوہ طوس دے اک پنڈ وچ پیدا ہويا۔ اس نے طوس، نیشابور تے مرو وچ شافعی فقہ تے حدیث دی تعلیم حاصل کيتی۔جدوں ارسلان نے ۴۵۱ھ وچ خراسان نوں فتح کيتا۔ خواجہ سرا نوں وزارت دے لئی منتخب کيتا۔ سنہ ۴۸۵ ہجری وچ ۔ ملک شاہ دی جانشینی تے کیراگ نوں ترجیح دینے اُتے ترک سواݨی دے نال تنازعہ دی وجہ توں انہاں نوں وزارت توں برطرف کر دتا گیا سی۔ ايسے سال دے رمضان وچ اسنوں حسن صباح دے اک عقیدت مند نے نہووند دے راستے وچ قتل کر دتا۔ خواجہ نے بطور وزیر تِیہہ سال تک سلجوقیاں اُتے حکومت کيتی۔ فقہ تے عرفان وچ دلچسپی دی وجہ توں، نظام الملک نے نظامیہ دے ناں توں مشہور اسکولاں دی نیہہ رکھی۔ انہاں مدارس وچ امام الحرمین جوینی (۴۷۸ھ) تے امام محمد غزالی (۵۰۴ھ) جداں لوک پڑھاندے سن تے نظام الملک نے جداں کہ اوہ خود بیان کردے نيں، ملک شاہ سلجوقی دے حکم توں "پنجاہ ابواب" یا "سر الملوک" یا "پولیٹش نام" دے ناں توں اک کتاب لکھی جو فارسی کتاباں وچ اس لحاظ توں منفرد اے۔ ساخت دی وضاحت، مواد دی وضاحت، تے وکھ وکھ موضوعات۔ "حکمت تے تمثیلاں تے قرآن دی تفسیراں، پیغمبر دیاں خبراں، انبیاء دے قصے تے بادشاہاں دے قصے دونے نيں۔لیکن اس کتاب وچ اپنی تمام تر فصاحت و بلاغت دے نال نال تاریخی معاملات وچ وی غلطیاں نيں تے مذہبی معاملات وچ خواجہ سرا دے تعصب دی وجہ توں دوسرے مذاہب دے مننے والےآں اُتے الزامات تے نفی دی اجازت دتی گئی اے ۔اس کتاب وچ اس دے بارے وچ قیمتی معلومات نيں۔ تنظیم سلجوقی دور وچ ایران دی سیاسی تے ریاست حاصل کيتی جا سکدی اے ۔نظام الملک دا اک خط وی اے جو اس نے اپنے بیٹے نظام الدین ابوالفتح فخر الملک نوں لکھیا سی تے انہاں دی طرف توں اک وصیت باقی اے۔
خواجہ عبداللہ انصاری[سودھو]
شیخ الاسلام ابو اسماعیل عبداللہ بن محمد انصاری ہراوی ابو ایوب انصاری دے بیٹےآں وچوں نيں جنہاں دے گھر مکہ توں مدینہ ہجرت دے دوران حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے قیام فرمایا۔عبداللہ ۲۹۶ھ وچ ہرات وچ پیدا ہوئے۔ کیونجے ایران وچ ، فارسی بولی دے بولنے والےآں تے مصنفاں وچ ، خاجہ دا شمار پنجويں صدی وچ ایران دے عظیم مفسرین تے شاعراں وچ ہُندا اے۔ اس دی یادداشت بہت مضبوط سی سن ۴۱۷ ہجری وچ ۔ حصول علم دی نیت توں نیشابور گئے تے کچھ عرصہ بعد بغداد تشریف لے گئے تے حج کيتا۔ واپسی اُتے ابوالحسن خرقانی نال ملاقات کيتی تے ابو سعید ابو الخیر توں ملاقاتاں کیتیاں۔ آخر کار ہرات وچ سکونت اختیار کيتی تے شیخ الاسلام بنے تے درس و تدریس دا آغاز کيتا تے سنہ ۴۸۱ ہجری انہاں دا انتقال ہرات وچ ہويا۔ خواجہ عبداللہ نے نثر وچ مقالے لکھے نيں جنہاں وچ انہاں دی بہت ساریاں نظماں شامل نيں۔ انہاں وچ سب توں مشہور مناجات نامہ ايسے نثر وچ لکھی گئی اے جس دی اس توں پہلے کوئی تریخ نئيں سی خواجہ عبد اللہ نے اپنے لفظاں نوں عام نثر توں چھڈ کے اپنے لفظاں نوں شاعری دے نیڑے لیاݨ دا ارادہ کيتا اے تاکہ ایہ ودھ خوشگوار تے حفظ کرنے وچ آسانی ہوئے۔ خاجہ دے لفظاں بوہتے شاعرانہ نثر تے ردھم والے نثر نيں۔ انہاں دے ہور مقالے ایہ نيں: رسالہ دیل وجان، کنز السالکین، محب نامہ، تے انہاں وچوں، جو انہاں دے رسالے دے مجموعے وچ جمع نيں۔ خواجہ عبداللہ توں متعلق دو تے کتاباں دا تذکرہ کيتا جائے: کشف الاسرار تے اداہ الابرار جو رشید الدین میبدی دی تصنیف اے جو اک عظیم تفسیر اے۔ جدوں رشید الدین نے خواجہ عبداللہ دی لکھی ہوئی تفسیر نوں مختصر پایا تاں اوہ اس دی وضاحت دے لئی کھڑے ہوئے تے اک بار اس دا ترجمہ کيتا تے دو مرتبہ اس اُتے تبصرہ کيتا۔ اوداں وی اس تفسیر دا مختصر ماخذ خجہ توں اے۔ اک ہور کتاب طبقات صوفیہ اے جو کہ اصل وچ ابو عبدالرحمٰن سلمی (۴۱۲ھ) دی عربی وچ لکھی گئی کتاب اے، خواجہ نے اس کتاب نوں پنجويں صدی وچ اپنے لیکچرز وچ امجد ہیروی دے ناں توں ہجے کيتا۔
ابوالحسن خرقانی[سودھو]
شیخ ابوالحسن خرقانی بستم دے نیڑے دیہ خرقان وچ پیدا ہوئے۔ کہیا گیا اے کہ اوہ کھڑکچی سی، جس دا مطلب اے کہ اس نے گدھے کرائے اُتے لئی سن، تے اوہ امّی آدمی سن ۔ صوفی کتاباں اسرار التوحید تے تذکرہ الاولیاء وچ خرقانی دے بوہت سارے لفظاں نقل کيتے گئے نيں۔ مولانا جلال الدین نے مثنوی وچ انہاں توں متعلق چند حکایات بیان کيتی نيں۔ ایسا لگدا اے کہ اس دے لفظاں لکھݨ والے لوک سن ۔ انہاں دا مجموعہ کلام نور العالم نامی کتاب وچ جمع اے۔ خرغنی دے کلام وچ بوہت سارے جھوٹھ دا ذکر کيتا گیا اے۔ انھاں نے لکھیا اے کہ اوہ بایزید بسطامی دی قبر دی زیارت دے لئی پیدل بسطام آیا۔ انہاں دی وفات ۴۳۵ھ وچ ہوئی۔ ایہ ہويا.
محمد غزالی[سودھو]
امام حجۃ الاسلام ابو حمید محمد بن محمد غزالی اک عام اون اسپنر دے بیٹے سن جو پڑھنا لکھنا وی نئيں جاݨدے سن ۔ والد دے عہدِ وصیت دے موقع اُتے انہاں نوں غزالی دا لقب دتا گیا۔ محمد دا اک بھائی وی سی جس دا ناں احمد سی۔ اپنے والد دی وفات دے بعد انہاں دونے بھائیاں نوں جو تھوڑی جہی وراثت ملی سی ابو حامد محمد بن احمد اردقانی دے زیر نگرانی چلی گئی۔ اس نے گورگان تے نیشابور وچ تعلیم حاصل کيتی تے ايسے شہر وچ امام الحرمین جوینی توں تعلیم حاصل کيتی۔ تھوڑے ہی عرصے وچ انہاں دی صلاحیتاں دا انکشاف ہويا۔ ستائیہہ سال دی عمر وچ اس نے ملک شاہ، خواجہ نظام الملک تے مشہور علماء دی موجودگی وچ مناظرہ کيتا تے جِت کر خواجہ نظام الملک دی توجہ دا مرکز بن گئے۔ ۴۸۴ھ وچ ۔ جدوں انہاں دی عمر چونتِیہہ یا پینتِیہہ سال ہوئی تاں نظام الملک نے انہاں نوں بغداد دے نظامی وچ درس و تدریس اُتے مامور کيتا۔ انہاں نے چار سال تک پڑھایا، کہیا جاندا اے کہ اودوں تک اوہ ستر دے نیڑے کتاباں تے مقالے لکھ چکے سن ۔ اُنتیہہ سال دی عمر وچ انہاں دے اندر اک بہت وڈا انقلاب برپا ہويا۔ اوہ حج اُتے گئے تے کچھ دیر یروشلم وچ عبادت کيتی۔ اس نے پشمینہ لباس پہنا تے ايسے دوران اس نے اپنی مشہور کتاب احیاء علم الدین لکھی۔ ۴۹۸ھ وچ ۔ اک سال بعد بغداد واپس آکے اوہ اپنے آبائی شہر طوس گئے تے پنجاہ سال دی عمر وچ اپنی دوسری مشہور کتاب کیمیا آف ہیپی نیس لکھی۔ غزالی ۵۰۵ھ وچ ۔ انہاں دا انتقال پچپن یا چھپن سال دی عمر وچ ہويا تے انہاں دی لاش نوں طبران طوس وچ دفن کيتا گیا۔ اج قبر دا ناں و نشان نئيں اے۔ غزالی سائنس دی تعلیم دے سائے وچ اعلیٰ ترین سائنسی سطحاں اُتے پہنچے تے انہاں نوں حج الاسلام دا لقب دتا گیا، جداں کہ انہاں دناں جدوں عنوانات اعزازی نئيں سن ۔ غزالی نوں فلسفہ تے تصوف تے مذہب دونے وچ مکمل مہارت حاصل سی غزالی دا انداز بالکل نواں سی۔ اس دا خیال سی کہ کسی وی چیز نوں اودوں تک یقینی تے سچا نئيں سمجھیا جانا چاہیے جداں تک اس دی سچائی نوں سائنسی دلیل تے عقلی دلیل توں ثابت نہ کر دتا جائے۔ تے اس ثابت شدہ سچائی اُتے ہمیشہ شک کيتا جائے، تے اس اُتے بحث کرنے دا راستہ کھلا رکھیا جائے، تے جداں ہی اوہ غلط ثابت ہو، اسنوں مسلم میدان توں باہر کڈ دتا جائے، تے ہر چیز دی وجہ دریافت کيتی جائے۔ کچھ لوکاں نے غزالی دی تخلیقات نوں ۲۰۰ یا اس توں وی ۴۰۰ کتاباں تے مقالے سمجھیا اے۔ اساں متن وچ انہاں وچوں سب توں مشہور دا ذکر کيتا اے۔ تحفۃ الفالصافہ، مقاصد الفلصافہ، المنقدمن الضالال انہاں دی ہور مشہور لکھتاں وچوں نيں۔ اس نے سلطان سنجر سلجوق نوں بہت معنی خیز خط لکھیا۔ اسنوں غزالی دے فارسی مکاتب وچ پڑھنے دی سفارش کيتی جاندی اے جسنوں جانہار(مرحوم) عباس اقبال، امیر کبیر، ص ۱۱-۱۴ نے مرتب کيتا اے۔
احمد غزالی[سودھو]
اوہ محمد غزالی دے بھائی نيں۔ انہاں دی سب توں مشہور تصنیف عاشقاں دی سوانح عمری اے، جو کہ اک بہت ہی سادہ کتاب اے، لیکن نال ہی دماغاں توں بھری ہوئی اے، تے اس دے تاثرات وچ آپ شاعری دی رعنائی تے مزاج دیکھ سکدے نيں۔ احمد غزالی دی وفات ۵۲۰ھ وچ ہوئی۔ ایہ قزوین وچ ہويا، اس دی قبر ہن وی اوتھے اے۔
۷: عین القضات ہمدانی: عین القضات ابوالمعالی عبداللہ بن محمد میاںجی ہمدانی سن ۴۹۲ ہجری دے لگ بھگ۔ اوہ ہمدان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے آباؤ اجداد متوسط طبقے دے لوک سن ۔ اسيں فوراً ایہ وادھا کردے نيں کہ عین القضات ۵۲۵ ہجری وچ ۔ جس دی عمر تینتِیہہ سال توں ودھ نہ سی پھانسی دے دتی گئی۔ جوانی وچ علم حاصل کيتا تے خوب شہرت پائی۔ اس لئی اس اُتے فقہاء تے علمائے کرام نے حملہ کيتا۔ اس دے عہد وچ عام لفظ اسنوں قائل نئيں کردا سی۔ اوہ محمد غزالی دے کماں توں اک حد تک واقف ہو گئے۔
ملا۔ فیر احمد غزالی نال ملاقات ہوئی۔ احمد نوں عین القضات وچ بہت دلچسپی سی عین القضات اپنی رائے دے اظہار وچ لاپرواہی دا مظاہرہ کے رہی سی تے ایہی لاپرواہی سی جس دی وجہ توں قانون سازاں نے اسنوں خارج کر دتا۔ انہاں نے اسنوں ہمدان توں بغداد بھیجیا تے اوہ کچھ عرصے دے لئی جیل وچ چلا گیا۔ اسنوں سلطان سنجر دے وزیر ابوالقاسم درغرینی دے حکم توں ہمدان لیایا گیا۔ اُنہاں نے اُس دی کھل اُتار کر اُس دی لاش نوں لٹکا دتا تے فیر اُسنوں تیل تے بوریا توں اگ لگیا دتی۔
اس نے خود پیش گوئی دی سی
اساں خدا توں موت تے شہادت منگی اے تے تن چیزاں منگی نيں۔
اگر کوئی سجݨ ایسا کرے جداں کہ اساں کہیا اے تاں اساں اگ، تیل تے تیل منگیا اے۔
ہور ایہ کہ عین القضات دے ناحق خون نے غزنی وچ تے ۵۲۷ ہجری وچ ابو القاسم دی گود لئی۔ اسنوں اس دے جرم دی سزا سنائی گئی تے اسنوں پھانسی دے دتی گئی۔ عین القضات دی عربی تے فارسی وچ بہت ساریاں تخلیقات نيں۔ رزق انہاں دی مشہور کتاباں وچوں اک اے۔ کتاب دا نثر مصنف دے وڈے جذبے تے محبت توں ملیا ہويا اے۔ عین القضات دے خطوط اوہ نوٹ نيں جو روزانہ تیار کيتے جاندے سن تے عین القضات نے انہاں نوں لکھیا ہويا کہیا سی۔ الاوطان اُتے الفارب دی شکوی عربی بولی وچ اے جسنوں عین القضات نے بغداد دی جیل وچ پھانسی توں چند ماہ پہلے لکھیا سی تے ایہ اک طرح دا کھلا خط اے جو اہل علم دے ناں اے۔ عین القضات توں اک نرم حلقہ:
اے میرے دل دے غلام، میری جان لے، میرا دل و جان لے، میرا ناں و نشان لے
اگر کچھ باقی نہ رہے تاں اسنوں میرے توں جائز تاخیر دے عالم وچ لے جانا
قاضی حمید الدین بلخی[سودھو]
اوہ بلخ دے قاضی تے اپنے وقت دے بااثر ترین آدمیاں وچوں اک سن ۔ حمیدی دی اتھارٹیز نامی کتاب وچ چوویہہ مضامین تے اک نتیجہ اے، جو اس نے حریری تے بدیع الزمان ہمدانی دے حکام دی تقلید وچ لکھیا اے۔ حکام آسان تے سادہ نيں لیکن شان و شوکت دے لحاظ توں کلیلہ تے دیمنیہ دے درجے تک نئيں پہنچدے۔ حامد الدین ۵۵۹ھ وچ ۔ ماضی وچ اے
سمرقندی عروضی نظامی[سودھو]
احمد بن عمر بن علی سمرقندی نظامی اک شاعر تے ادیب نيں۔ شاعری وچ اس دی کوئی نیہہ نئيں اے۔ لیکن نثر وچ ، انہاں دی اک کتاب اے جسنوں چار مضامین کہندے نيں، جو تحریر، شاعری، طب تے فلکیات دے شعبےآں وچ نيں۔ ایہ کتاب نثری تحریر دے لحاظ توں فارسی دی سب توں فصیح کتاباں وچوں اک اے، لیکن تریخ دے اعتبار توں ایہ ضعیف اے۔ دوسرا مضمون، جو شاعری دے لئی وقف اے، سامانی، غزنوید تے سلجوقی دور دے قدیم ایرانی شاعراں دے اک گروہ دے ناں شامل نيں۔ لفظاں دی روانی تے مواد دی وضاحت تے معانی دا تصور تے مکمل تے باریک بیان اس کتاب دی خصوصیات نيں۔
ابوالفتوح رازی[سودھو]
اوہ نیشابور دے لوکاں توں سی تے ایسا لگدا اے کہ اوہ عرب سن کیونجے انہاں دی پرورش ایران وچ ہوئی سی تے فارسی بولنے والے بن گئے سن ۔ ابو الفتوح دی اک تفسیر اے جسنوں روح الجنان تے روح الجنان کہندے نيں۔ اس تشریح وچ لغوی تے گرائمری فائدے شامل نيں تے اس دی سادہ نثر دی وجہ توں بہت اہم اے۔ ابو الفتوح بظاہر ۵۵۲ ہجری وچ ۔ ماضی وچ آپ نوں حضرت عبد العظیم وچ امام زادہ حمزہ وچ دفن کيتا گیا۔
شہاب الدین سہروردی[سودھو]
شہاب الدین ابو الفتوح یحییٰ بن حبش بن عامر سہروردی، شیخ اشراق دے ناں توں مشہور یا قتل یا شہید، ۵۴۹ ہجری وچ ۔ اوہ سہرود وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے مراگاہ وچ شیخ مجد الدین گیلی توں حکمت تے فقہ سکھیا۔ کیونجے بوہت سارے معاملات وچ اس نے قدیماں دے برعکس سوچیا تے اپنی بہت ساریاں اصطلاحات زرتشت مذہب توں لئی۔ جنونیاں نے پنج رجب ۵۸۷ ہجری نوں مصر تے شام دے حکمران صلاح الدین ایوبی دے حکم توں اسنوں ملحد قرار دتا۔ انہاں نے جیل وچ اس دا گلا گھونٹ دتا۔ پھانسی دے وقت شہاب الدین دی عمر اڑتِیہہ سال سی شہاب الدین حکمت دے فروغ دینے والے تے ایران دے عظیم فلسفیاں وچوں اک نيں۔ شہاب الدین دی تخلیقات عربی تے فارسی وچ نيں۔ انہاں دا فارسی وچ لکھݨ دا انداز سادہ تے روانی اے۔ آوازپر جبریل، موران دی لغت، اقل سورخ مقالہ وغیرہ انہاں دی فارسی لکھتاں وچوں نيں۔ حکم الاشراق انہاں دی سب توں مشہور عربی تصنیف اے۔
سعدالدین وراوینی[سودھو]
مشہور کتاب مرزبان ناں دا مترجم، جو بظاہر طبری بولی وچ اسفہد مرزبان بن رستم بن شیروین نے طبرستان دے مالک نے چوتھی صدی دے آخر وچ الباوند توں لکھی سی ۶۰۷-۶۲۲ ہجری دے درمیان اتبک ازبک بن محمد دے دور وچ مترجم۔ اس نے کتاب دا ترجمہ کيتا اے۔ مرزبان ناں فارسی بولی دے شاہکاراں وچوں اک اے تے اسنوں نثر وچ بنایا گیا اے۔ اپنے ترجمے وچ مترجم نے کلیلہ دے ترجمے اُتے تبصرہ کيتا۔ مترجم دی موت ستويں صدی وچ ہوئی۔ وراوینی توں پہلے روم دے اک رئیس محمد بن غازی نے جو ایشیا مائنر دے شہراں نال تعلق رکھنے والے ملطبہ دے لوکاں وچوں سی، مرزبان نے سلیمان شاہ سلجوق (۵۸۸-۶۰۰ ہجری) دے دور وچ روضہ العقول نامی کتاب اُتے نظر ثانی دی تے اس دی تالیف کيتی سی )۔
سماک عیار[سودھو]
ایہ فارسی بولی دے مصنفاں وچوں اک اے جسنوں فرامرز بن خداداد بن عبداللہ مصنف نے صدقہ ابو القاسم نامی کہانی کار دے لفظاں توں تیار کيتا اے۔ بظاہر، تحریر چھیويں صدی وچ ہوئی سی ۵۸۵ھ وچ اس قصے نوں جمع کرنا۔ شروع کیتا، اس کتاب نوں فارسی بولی دی اختراعات وچ شمار کيتا جانا چاہیے۔ تمام افسانےآں دیاں کتاباں دا ایہ فائدہ اے کہ اوہ عام تے بول چال دی بولی وچ لکھی جاندیاں نيں۔