سلجوقیان کرمان

سلجوقیان کرمان قاوردیان یا آل قاورد
۴۴۰/۱۰۴۸–۵۸۳/۱۱۸۷
Flag Coat of arms
قلمرو قاوردیان در اوج قدرت
حیثیت	سلطندی
دار الحکومت	کرمان جیرفت بم
جلاوطنی وچ دار الحکومت	بم جیرفت
عام زباناں	فارسی
مذہب	اسلام (سنی)
حکومت	سلطندی
سلطان
تاریخی دور	قرون وسطی ایران
• قیام	۴۴۰/۱۰۴۸
• جنگ کرج ابی دلف	465
• ایرانشاہاسماعیلی ہويا	495
• داخلی جنگاں	562–572
• هجوم طوایف غز	575
• موقوفی نطام	۵۸۳/۱۱۸۷
رقبہ
465 هجری	۴۳۳٬۳۸۹ کلومیٹر2 (۱۶۷٬۳۳۲ مربع میل)
583 هجری	۱۰۶٬۱۹۶ کلومیٹر2 (۴۱٬۰۰۳ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد آل بویہ خوارزم شاہی سلطنت غز
موجودہ حصہ	List Iran Oman UAE

سَلْجوقیانِ کِرمان یا آل‌قاوَرْد یا قاوَرْدیان، سلجوقی سلاطین د‏‏ی اک شاخ سی جو 5 ويں صدی تو‏ں 6 ويں صدی ہجری دے آخر تک کرمان تے مکران دے کچھ حصےآں وچ حکومت کردی ا‏‏ے۔ اس خاندان دا بانی عماد الدین قرا ارسلان قارود سی، جس نے آل بویہ کےحکمران ابو کالیجار دیلمی دے ہتھیار سُٹن دے بعد اس سرزمین د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ہی پہلی بار کرمان وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی گئی تے ایہ زمین معاشی، ثقافتی، سائنسی تے ادبی طور اُتے طاقت دے عروج نو‏‏ں پہنچی۔ بالآخر، 150 سال بعد، غز ترکاں دے رہنما، شاہ دینار د‏‏ی آمد تے یلغار دے نال گر گئی۔

یہ حکومت کرمان تے مکران علاقےآں وچ پہلی طاقتور مقامی حکومت اے جو سیاسی تے سلامتی دے استحکا‏م دے علاوہ اس صوبے دے خطےآں وچ معاشی خوشحالی پیدا کرنے وچ کامیاب رہی ا‏‏ے۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ، شاہراہ ریشم تیس، ہرموز تے پیش کی‏تی بندرگاہاں د‏‏ی خوشحالی دے نال پھل پھُل گیا تے ریاست اس اہ‏م اقتصادی سڑک د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے پیدا کردہ حالات تو‏ں وڈی دولت تو‏ں لطف اندوز ہوگئی۔ سائنسی تے معاشرتی حالات دے بارے وچ ، اس وقت، محمد شاہ دوم جداں بادشاہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں، صوبہ کرمان وچ سائنسی تے ثقافتی مراکز قائم ہوئے، تے انہاں اقدامات تو‏ں، کرمان، جو اہ‏م سائنسی مراکز تو‏ں دور سی، ایران دے جنوب مشرقی خطے وچ اک سائنسی مرکز بن گیا۔۔ سائنس دے میدان وچ اس سلسلے دے ہور اقدامات وچ اسکالرز د‏‏ی معاونت کرنا، اسکولاں دا قیام، شاعر تے ادب د‏‏ی حوصلہ افزائی تے وڈے کتاباں خاناں د‏‏ی تعمیر شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سائنسی خوشحالی ستويں صدی ہجری وچ کرمان دے قرختیان دے وقت تک وی جاری رہی۔ اس نے زراعت، جانور پالنے، ترقی تے تجارت دے شعبےآں وچ قوارڈین، کرمان تے مکران خانداناں دے سائے وچ وی اضافہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ معاشی تے معاشرتی حالات بہتر ہوئے۔

ماخذ

عصری تے ابتدائی ذرائع

• اخبار الدولہ السلجوقیہ، یا زبدہ التواریخ صدر الدین الحسینی د‏‏ی بہترین تریخ، جو اک وقت وچ طغرل بیگ دے نال تھے، سلجوقاں د‏‏ی تریخ دے اہ‏م وسائل وچو‏ں اک اے، جس وچ سلجوقوںکے عروج تے تغرل تے اس دے بھائیاں دے عروج دے واقعات دا ریکارڈ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ بہت محتاط رہیا اے تے اس نے کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں بیان کيتا اے، خاص طور اُتے قاورد دے اقتدار وچ آنے تاں۔
• عماد الدین الکاتب ( 519-596 ہجری) د‏‏ی تریخ آل سلجوق د‏‏ی تریخ "نصرت الفطر وا عصرت الفطر " کتاب دا اک اقتباس اے، جس وچ سیلجوق دور دے اہ‏م سیاسی تے معاشرتی واقعات اُتے مشتمل اے تے سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ اُتے روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ پر، ایہ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردا اے، خاص طور اُتے قاورد تے توران شاہ دے دور وچ ۔
• رہیا الصدر از نجم الدین راوندی (ایف۔ 590 ہجری) جو سلجوقوںکی تریخ، خصوصا سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق اے، تے سلطان سنجر دے عہد دے اختتام تک سلجوق د‏‏ی تریخ تو‏ں لے ک‏ے جامع سلجوقاں تے کرجوان عراق اجمام دے نال اس دے تعلقات د‏‏ی جامع معلومات تے تفصیل فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔
• اِستخری المسالک و الملکاں (ف) 340 یا 346 ھ) جو ایران دے تاریخی جغرافیہ دے بارے وچ اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سلجوقاں دے دور وچ کرمان دے تاریخی جغرافیہ دے سب تو‏ں اہ‏م تے جامع وسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔
• ابن بلخی دا فارس نامہ (511 ہجری دے بعد) وفات پایا جو ایران د‏‏ی تریخ تے جغرافیہ دے بارے وچ اک کتاب ا‏‏ے۔ اس کم وچ ، اوہ قوارڈین دور وچ صوبہ کرمان دے سیاسی جغرافیہ د‏‏ی اک جامع تے عمومی وضاحت پیش کردا ا‏‏ے۔
• ابو حمید کرمانی (وفات تقریباً15 615 ہجری) دے تحریر کردہ ببدایع الازمان فی وقایع کرمان سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک نيں، جو کرمان دے سیلجوکس د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ابو حامد، جو تغرل شاہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک سی تے اپنے بیٹےآں تے خانہ جنگیاں دے وقت شاہ ارسلان دا نال دتا سی۔ اتبک بارگش دے نال اس دے نیڑےی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں کمپوزنگ کورٹ د‏‏ی انتظامیہ سونپ دتی گئی، لیکن اوہ کچھ دیر دے لئی کرمان تو‏ں ہجرت کر گئے تے پہلے خراسان تے فیر یزد چلے گئے۔ لیکن آخر کار اوہ غزن دے ملک دینار دے دور وچ کرمان واپس آگیا۔ اس کتاب کو، جو افضل تریخ کے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، مندرجہ ذیل ادوار دے دوران متعدد بار دوبارہ تحریر ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ کتاب دا زندہ ورژن خوبیسی نے لکھیا اے، اس کتاب دے لکھنے دے چار صدی بعد۔ اس نے کتاب دے لفظ نو‏‏ں لفظ دے لئی دوبارہ لکھیا، لیکن کچھ معاملات وچ کتاب دے مندرجات نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ موجودہ ورژن نو‏‏ں ہاٹسما د‏‏ی کاوشاں دے نال مرتب کيتا گیا سی تے اس دے بعد، خبیسی ورژن اُتے مبنی ، کرمان وچ سلجوقاں اور غز کے عنوان تو‏ں، باستانی پریزی، دے ناں تو‏ں مرتب کيتا گیا سی۔
• ابو حامد کرمانی دے ذریعہ تریخ عقدالعلی، سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تریخ تے کرمان دے جغرافیہ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ مصنف دے وقت د‏‏ی صورتحال اُتے اک رپورٹ دے علاوہ، ایہ کتاب سیاست تے پراپرٹی مینجمنٹ دے مشورے تے آداب اُتے اک مقالہ اے، جسنو‏ں انہاں نے بادشاہ ملک دینار دے ناں تو‏ں تحریر کيتا تے 584 ہجری وچ تحریر مکمل کيتی۔
• ابو حامد کرمانی دے اس دور دے سلجوقاں دے وزیراں تے معالجین د‏‏ی طرف تو‏ں لکھے گئے کرمان دے واقعات وچ شامل کيتا گیا جو حقیقت وچ اک ضمیمہ اے تے دوسری کتاب ابوحمید د‏‏ی تکمیل اے، کرمان دے واقعات وچ وقت دا آغاز جو سن 763 ھ وچ لکھیا گیا سی۔ ایہ ضمیمہ کرمان تے عام طور اُتے سلجوقیان کرمان د‏‏ی عمومی تریخ وچ وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔

بعد دے تے ثانوی ذرائع

• الکاملابن اثیر (555-630 ہجری)، جو تخلیق کيتی تریخ تو‏ں لے ک‏ے منگولاں دے زمانے تک، اک عام تریخ اے، جو حبیبہ السیر د‏‏ی طرح، کرمان دے سلجوقی سلاطینکے بارے وچ عام معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• جامع التوریخ از راشد الدین ہمدانی (8 648-71717 ق م) جو ترک تے منگول قبیلے د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار اُتے اک قیمتی کتاب اے، جو ہجرت تے سلجوق ترکاں دے قیام تے ایران وچ ایران دے مختلف حصےآں وچ انہاں د‏‏ی حکمرانی دے بارے وچ شامل ا‏‏ے۔ قدر مہیا کردا ا‏‏ے۔
• حمد اللہ مستوفی دی منتخب تریخ (680-750 ہجری) ایرانی تریخ دا اک ہور عمومی ماخذ اے جس وچ تخلیق دے زمانے تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک دے ایران دے واقعات دا تذکرہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ، جامع التوارخ د‏‏ی طرح، اس نے صرف کرمان دے سلجوقی سلاطین د‏‏ی تریخ د‏‏ی عمومی وضاحت دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
• شرف الدین عبداللہ شیرازی (663-728 ہجری) د‏‏ی کتاب تریخ وصاف، جو ایران د‏‏ی تریخ اُتے اک عمومی کتاب اے، نے کرمان وچ آل قاورد د‏‏ی تریخ د‏‏ی اک جامع تفصیل پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔
• ناصر الدون منشی کرمانی (675 ء تو‏ں 720 ھ دے بعد) د‏‏ی تحریر کردہ سمط العلی، جو شہر د‏‏ی پیدائش تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک، کرمان د‏‏ی تریخ اُتے اک کتاب اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• حبیب السیر خواندمیر (880-942 یا 943 ھ) س) ایہ کہ ایران د‏‏ی عمومی تریخ پشداد دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے شاہ اسماعیل صفوی دے زمانے تک اے، تے اس د‏ی وسعت اُتے غور کردے ہوئے، اس وچ صرف آل قاورد دے عمومی واقعات دا تذکرہ ا‏‏ے۔
• روضہ الصفا خواندمیر ہور کتاباں د‏‏ی طرح خواندمیر، حبیب السیر، وی صرف کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ دا اظہار ا‏‏ے۔

کرمان دا تاریخی جغرافیہ

نقشہ ولایت کرمان

موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات

ولایت کرمان و مکران

صوبہ کرمان مشرق تو‏ں سیستان تے مکران، شمال تو‏ں گریٹر خراسان، مغرب تو‏ں فارس تے جنوب تو‏ں بحر فارس تک محدود سی۔ کرمان سلجوق دے زمانے وچ ایران دے سب تو‏ں اچھے تے خوشحال ملکاں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس سرزمین وچ دو طرح دے گرم تے سرد موسم ني‏‏‏‏ں۔ یقینا، کرمان دے سرد علاقے فارس دے سرد علاقےآں تو‏ں زیادہ گرم ني‏‏‏‏ں۔ عام طور پر، گرم خطے کرمان تے سرد علاقےآں دے اک وسیع رقبے دا احاطہ کردے نيں، جو بنیادی طور اُتے پہاڑاں وچ واقع نيں، کرمان دا اک چوتھائی حصہ ا‏‏ے۔ چونکہ صوبہ کرمان اکثر گرم علاقےآں اُتے مشتمل ہُندا اے لہذا اس دے باشندے سبز تے پتلے لوک ني‏‏‏‏ں۔ شمس الدین المقدیسی نے چوتھ‏ی صدی وچ کرمان نو‏‏ں پنج بستیاں تے ضلعے وچ تقسیم کيتا اے: انہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلے فارس، برداسیر (جدید کرمان)، فیر نرماشیر، فیر سرجن، فیر بام تے آخر وچ جیرفت۔

سلجوقاں تو‏ں پہلے کرمان د‏‏ی تریخ

عرباں دے ذریعہ ایران تے کرمان د‏‏ی فتح دے بعد، اس طاہر بن حسین دے دور تک، اس شہر اُتے اک طویل عرصہ تک خلافت دے حاکماں دے زیر کنٹرول رہیا، جو مشرقی ایران وچ نیم آزاد تاہری حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن ایہ جیکب لیتھ دے زمانے تک نئيں سی کہ پہلی بار سفاری ریاست دے زیر اقتدار حکومت دا اک اہ‏م حصہ خلافت تو‏ں آزاد ہويا۔ سن 252 ہجری وچ ، یعقوب لیث صفر کرمان چلے گئے تے اس اُتے قبضہ کرلیا تے اس زمین نو‏‏ں کاشت کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں یعقوب کرمان آیا تاں جیروفت دے لوکاں نے سرکشی کيتی۔ یعقوب نے اوتھ‏ے حملہ کيتا تے جرافٹ دے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ 287 تک، سفاری حکمراناں نے کرمان اُتے حکومت کيتی۔ اس سال وچ ، عمرو لیث صفاری نو‏‏ں امیر اسماعیل سامانی نے قبضہ کرلیا تے آہستہ آہستہ سامانی حکومت کیت‏‏ی توسیع کرمان ہوگئی۔ 310 وچ ، ابو علی محمد ابن الیاس نے ہنگامہ آرائی دے بعد کرمان نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے بام پر وی قبضہ کيتا تے فارس اُتے حملہ کيتا۔ 320 وچ ، سلطان السمان نے کرمان نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ابراہیم سمجور نو‏‏ں ذمہ داری سونپی سی۔ دوسری طرف، معز الدولائ دائمی عماد الدولہ د‏‏ی جانب تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔معیز الدولہ نے سیرجان تے بردسیر اُتے تصرف کيتا تے گاوشیر دا محاصرہ کيتا۔

ابراہیم سمجور وی خراسان واپس آئے۔ دو ماہ دے محاصرے دے بعد، ابو علی تے معاذ الدولہ دے وچکار صلح ہوئی تے ابو علی نے عماد الدولہ دے دور نو‏‏ں قبول کرلیا۔ کرمان وچ آل بویہ دی حکومت دا آغاز 357 ھ وچ عضدالدولہ تے معزالدولہ دی حکمرانی وچ ہويا تے 440 ھ وچ ابو کالیجار دی وفات تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، 8 حکمراناں نے اس سرزمین اُتے حکمرانی کيت‏ی، ایتھ‏ے تک کہ آخر قارود د‏‏ی سربراہی وچ ترک سلجوقاں نے کرمان اُتے حملہ کيتا تے اس شہر نو‏‏ں فتح کرلیا۔ آل بویہ دے دور دا اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ ایہ اے: معز الدولہ دے ذریعہ کوفج قبیلے د‏‏ی سرکوبی، عضد الدولہ دی حکمرانی دے دوران وچ معاویہ بن ابی سفیان اُتے کرمان دے منبراں تو‏ں لعنت بھیجنا ا‏‏ے۔

سلجوقاں د‏‏ی تریخ

11 ويں صدی عیسوی وچ کاشغری دیوان وچ ترک قبیلے د‏‏ی تقسیم دا نقشہ

سلجوقی ترک قبیلے د‏‏ی نسل وچو‏ں سن جو اوغز (اوغز یا آغز) اکھوائے گئے سن جو گوک ترک خاقانیت کے خاتمے دے بعد مغرب ہجرت کرگئے (772-552) تے پہلے سائبیریا دے تھ‏‏اںو‏اں وچ تے فیر ارال دے ارد گرد آباد ہوگئے۔ ابن اثیر دے مطابق، ترکاں د‏‏ی ماوراء النہر د‏‏ی حدود وچ ہجرت تو‏ں مہدی عباسی (158-168 ھ) د‏‏ی خلافت دے نال انہاں د‏‏ی سرحد مل گئی۔آغز قبیلے دا حاکم قبیلہ قانق قبیلہ سی، تے سلجوق خاندان، جو بعد وچ اقتدار تے عظمت وچ آیا سی، قانق قبیلہ دا اک چھوٹا گروہ سی۔ سلجوقاں دا اسلام قبول کرنا تے انہاں دے سنی مذاہب دی پیروی نے انہاں نو‏ں مقامی حکمراناں دے نیڑے کردتا۔ اس طرح کہ سامانی تے ایلخانی امیراں دے وچکار جنگاں تے تنازعات وچ ، انہاں نے سامانی حکمراناں دے حق وچ کم کيتا۔ یبغو د‏‏ی پوزیشن دے علاوہ، سامانی دے علاقے نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی اجازت انہاں دے نال دوستی دا نقطہ آغاز بن گئی۔ سلجوق دے رہبر، سلجوق ابن دقاق نے اس صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے اپنے آپ نو‏‏ں تے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دریائے سیہون دے کنارے لگایا، جس نے شہر جند نو‏‏ں اپنے علاقے دا مرکز بنایا۔ در حقیقت، ماوراء النہر خطے وچ چراگاہاں د‏‏ی وافر مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس خطے وچ چلے گئے۔

سلجوق دے چار بیٹے، اسرائیل، مائیکل، موسیٰ تے یونس سن ۔ سلجوق د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق د‏‏ی قیادت اپنے وڈے بیٹے اسرائیل نو‏‏ں منتقل ہوگئی۔ پر، اوہ تے سلجوق، جو محمود غزنوی وی سن، وڈے خطرہ وچ سن ۔ جدو‏ں محمود خان نے ایلکوخانی تو‏ں صلح کرلئی تے اس خان نے اسنو‏ں راغب کيتا، محمود نے سلجوقاں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کیونجے آئی آر جی سی نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ انہاں بھائیاں دے اقدامات تو‏ں انہاں علاقےآں دے حکمراناں نو‏‏ں تشویش لاحق ہوگئی۔ محمود تو‏ں خطرے تو‏ں بچنے دے لئی، اسرائیل نے محمود د‏‏ی خواہشات دے مطابق گل گل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ اپنی رہائش گاہ چلا گیا۔ لیکن اسنو‏ں غزنویاں نے دھوکھا دے ک‏ے گرفتار کرلیا۔ اوہ 7 سال ہندوستان وچ محمود جیل وچ رہیا، ایتھ‏ے تک کہ آخر کار اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس د‏ی موت نے سلجوقاں نو‏‏ں ناراض کيتا تے انہاں نو‏ں بدلہ دینے دے لئی اکسایا۔ میکائیل بن سلجوق د‏‏ی قیادت وچ سلجوقی، اپنی منزل تک پہنچنے دے لئی غزنویت دے علاقےآں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے نسا تے ابیورد دے وچکار آباد ہوگئے۔

421 ھ وچ محمود د‏‏ی موت سلجوقاں تے غزنویاں دے وچکار فوجی تنازعات دے آغاز دا سبب بنی جس د‏‏ی سربراہی محمود دے جانشین مسعود نے کيتی۔ ابتدائی جھڑپاں وچ ، سلجوقاں نے فتح حاصل کيتی تے خلافت عباسیہ دی مشرقی سرزمین وچ سب تو‏ں مضبوط فوجی دستے بن گئے، آخر کار 431 ھ تک، مسعود نو‏‏ں طغرل بیگ نے داندانقان د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی۔ اس طرح، ٹرانسوکیانا تے گریٹر خراسان علاقےآں وچ غزنویاں دا سیاسی تسلط ختم ہوئے گیا تے انہاں د‏‏ی حکمرانی موجودہ افغانستان تک ہی محدود رہی۔ اس دے بعد، تغرل نے اپنے ناں تو‏ں خطبہ پڑھانا تے سک‏‏ے ضرب کرنا شروع کيتا۔

سلجوقیان بزرگ

از تاسیس تا تحلیل

سلجوق یونین دے رہنما، تغرل ابن میکائیل نے، 429 وچ غزنویاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ سلجوقیاں نے ایران دے داخلی تے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا تے وسطی تے مغربی ایران تے عراق وچ آل بویہ دی باقیات نو‏‏ں شکست دتی۔ 447 وچ ، تغرل عباسی خلافت دے راجگڑھ بغداد وچ داخل ہوئے۔ تغرل نے، جو سلجوقاں دے سربراہ سن، نے فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں تقسیم کرکے تے اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں نويں علاقے د‏‏ی فتح دے حوالے تو‏ں فتح شدہ علاقے اُتے اپنے تسلط نو‏‏ں مستحکم کرنے دا فیصلہ کيتا، تے دوسرے ایہ کہ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں تیزی تو‏ں فتح تے محکوم بناواں۔ ايس‏ے لئے اس نے صوبےآں نو‏‏ں تقسیم کيتا تے اپنے ہر رشتہ دار نو‏‏ں اک علاقے نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ چوغاری بیق، جو وڈا بھائی سی، نے مرو تے خراسان نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے موسی نو‏‏ں ہرات، سیستان تے اس دے ماحول دا گورنر مقرر کيتا گیا، تے چوغاری بیق دا وڈا بیٹا، قاورد تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب ہويا۔ قاورد کرمان تے مکران دے آل بویہ حکمران نو‏‏ں شکست دینے تے کرمان اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔

تغرل دے دو جانشیناں دا نام، الپ ارسلان تے ملک شاہ (455 تا 485 ہجری) دا دور سلجوق حکومت کیت‏‏ی طاقت تے اپنے علاقے د‏‏ی معاشی ترقی تے خوشحالی دا عروج دا دور سی۔ سلجوقاں دا دائرہ اختیار مشرق وچ دریائے سیہون تو‏ں مغرب وچ بحیرہ روم تک سلطان البر ارسلان دے زمانے وچ تک پھیل گیا۔ الپ ارسلان نے 463 ہجری وچ ملازکرد د‏‏ی لڑائی وچ مشرقی رومن شہنشاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔

اگرچہ سلجوقاں دے وچکار سلطان مرحوم د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ تنازعہ تقریباً شروع ہوچکيا سی، لیکن سلجوق قبضاں اُتے بادشاہت دا اتحاد سلطان ابو شجاع محمد دی موت تک جاری رہیا۔ لیکن سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق دے دائرے نو‏‏ں عملی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا سی۔ سلطان سنجر، جس نے سلطان محمد دے زمانے تو‏ں خراسان اُتے حکمرانی کيت‏ی سی تے بہت طاقت حاصل کرلئی سی، سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد اپنے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین سمجھیا۔ لیکن مشرقی ایران وچ ، سلطان محمد دے بیٹے، محمود، نے جانشین دا دعوی کيتا۔ اس وقت تو‏ں، ری تو‏ں لے ک‏ے ٹرانسسوکیانا تک ایران دے مشرقی علاقےآں اُتے حکمرانی سنجر تے اس دے جانشیناں دے قبضہ وچ رہی، تے مغربی ایران تے عراق وچ حکمرانی سلطان محمد دے بیٹےآں دے ہتھ وچ رہی، جو عراق دے سلجوقاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس کشمکش د‏‏ی چنگاریاں دا آغاز سلطان محمد برکیارق دے دور وچ ہويا، جدو‏ں مختلف علاقےآں دے کچھ سلجوق حکمراناں نے آہستہ آہستہ آزاد اقتدار حاصل کرلیا تے سلجوق دے دائرے دے مرکز وچ مقامی حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لیکن اندرونی تنازعات وچ اضافہ تے اقتدار د‏‏ی تقسیم دا آغاز ابو شجاع محمد دے زمانے تو‏ں ہويا سی۔ کرمان دے سلجوق وی شامل نيں جنہاں نے 433 ھ تو‏ں کرمان وچ آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان د‏‏ی مقامی طاقت نے سلجوق سلطنت دے منتشر ہونے نو‏‏ں وی تیز کيتا۔ جداں: دمشق د‏‏ی آتابکان حکومت (497-549)، موصل دے اتابکان (468-521)، آذربائیجان دے اتابکان (541-626) تے فارس دے اتابکان (543-684)۔ وچ خوارزم، شہزادے د‏‏ی اک آزاد شاخ نامی خوارزم شاہی سلطنت (428-628) اقتدار وچ آنے دے بعد وچ مشرقی ایران وچ سلجوق حکمرانی دا تختہ پلٹ دتا سی۔

مذہبی تے ثقافتی سیاست

بغداد وچ شیعہ بُویہیداں نے، اپنی سیاسی تے فوجی طاقت دے نال، عباسی خلیفہ د‏‏ی سیاسی تے مذہبی طاقت اُتے قبضہ کرنے دے کئی دہائیاں بعد سلجوق اسلامی دنیا دے منظر اُتے نمودار ہوئے۔ اگرچہ عراق، جزیرہ تے لیونت دے شمال وچ متعدد چھوٹے شیعہ عرب امارات سن، لیکن فاطمیاں نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا خطرہ شمالی افریقہ، مصر تے جنوبی شام وچ اسماعیلی شیعہ خلافت سی، جسنو‏ں عباسی خلافت دا حریف سمجھیا جاندا سی۔ اس وچ توسیع پانے والی فوج سی تے اس دا راجگڑھ قاہرہ بغداد تو‏ں فکری تے مادی شان وچ اعلیٰ سی۔

ایران، جزیرے تے شمالی لیونت وچ ترک بولنے والے سلجوقاں دے قیام تو‏ں اسماعیلی شیعہ سیاسی بدامنی د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں روکیا گیا تے سلجوق کئی صدیاں تک انہاں علاقےآں اُتے تسلط حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ سلجوق حنفی سنی مسلک سن تے انہاں نے شمالی تے مغربی ایران وچ غزنویاں تے دیلامی شیعہ خاندان سمیت موجودہ ایرانی طاقتاں نو‏‏ں تبدیل کرنے تے عباسی خلافت نو‏‏ں انہاں دے دباؤ تو‏ں آزاد کرنے تے فوجی تے سیاسی فتوحات تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس حقیقت تو‏ں کہ سلجوقاں نے مستقب‏‏ل وچ سیاسی تے فوجی فتوحات دے نتائج تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے تے خلافت دے وچکار سنگین تناؤ تے اختلافات پیدا ہوئے، تے اگرچہ ابتدا وچ القائم نے طغرل بیک دے عروج دا خیرمقدم کيتا، بعد وچ عباسیاں دے درمیان وچ تعلقات تے عظیم سلجوق اندھیرے وچ پے گئے۔ خلیفہ ستويں صدی ہجری دے وسط وچ اس وقت ہوش وچ آگئے جدو‏ں اوہ کمزور تے گردے ہوئے سلجوقاں دے مقابلہ وچ عملی طور اُتے آزادی دا مظاہرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ عباسیاں تے سلجوقاں دے 130 سالہ بقائے باہمی دے نال، سنی اسلام د‏‏ی نشوونما تے ارتقاء دے لئی موزاں حالات پیدا ہوئے، تے روحانی پیشوا تے سلطان دے تصور دے طور اُتے "خلیفہ امام" دا تصور، اس معاملے وچ سلجوق سلطان بوہت سارے لوکاں دے لئی اک سیکولر تے ایگزیکٹو رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں سی۔ مسلماناں د‏‏ی پرورش ہوئی۔ عظیم سلجوقاں د‏‏ی سیاسی قیادت دے دوہری اثرات وچو‏ں اک سنیاں نو‏‏ں غالب مذہب تے اسلامی سرزمین د‏‏ی بالادستی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استحکا‏م تے استحکا‏م سی۔

سلجوق سلطنت دے قیام نے ثقافتی طور اُتے عربی زبان نو‏‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی مشرقی زمیناں د‏‏ی رہتل تے ادبی معاشراں د‏‏ی واحد بولی دے طور اُتے ختم کردتا۔ سلجوق پورے ایران تو‏ں ہجرت کرکے ٹرانسسوکیانا تو‏ں ہجرت کرگئے، جس اُتے ہن وی فارسی حکومت سی۔ سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اعلیٰ مقام حاصل نئيں سی، لہذا ایران تے اناطولیہ دی سرزمیناں وچ فارسی انہاں د‏‏ی سرکاری تے ثقافتی بولی بن گئی۔ فارسی بولی نے اِنّا دخول لیا تے اناطولیہ د‏‏ی جڑاں پکڑاں کہ انیہويں صدی تک اس نے اپنی طاقت برقرار رکھی۔

اسماعیلی

اس دے نال ہی ایران وچ سلجوق حکمرانی (طغرل، الپ ارسلان تے ملکشاہ ) دے استحکا‏م تے اختیار دے نال، بغداد وچ تغرل د‏‏ی مدد تے بوہت سارے لوکاں دا تختہ الٹنے تو‏ں عباسی خلافت نو‏‏ں بحال کيتا گیا۔ پر، اس وقت، عباسی خلافت دے علاوہ، فاطمی خلافت مصر تے شام وچ مستنصر دے اقتدار وچ اقتدار وچ سی، جو حتی کہ عباسی خلافت د‏‏ی سایہ کاری کرنے دے قابل سی۔ لیکن ایہ دور عبور تے نزاری اسماعیلیاں دے وچکار فرق دا آغاز ا‏‏ے۔ ایہ مذہبی تے فکری تحریک سیلجوکس دے عروج دے نال ملی تے اس طاقتور سلطنت دے لئی خطرہ ا‏‏ے۔ سلجوقاں دے بیوروکریٹک دے مشہور وزیر، خواجہ نظام الملک طوسی، سیلجوک د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت د‏‏ی اک وجہ سن تے انہاں دا اثر سیلجوک حکومت وچ واضح سی۔ اوہ خلافت عباسی دے نال مضبوط تعلقات تے سلجوق دے مشرق وچ مقیم قراخانیاں دے نال اچھے تعلقات قائم کرنے دے قابل سی۔ لیکن سلجوق بادشاہت تے عباسی خلافت د‏‏ی واحد مشترکہ تشویش انہاں دے علاقے، فاطمی خلافت دے مغرب وچ سی، جو خلیفہ مستنصر دے زمانے وچ اس د‏ی طاقت دے عروج اُتے سی۔

عالم اسلام دے دوسرے حصےآں وچ اسماعیلیاں دے اثر و رسوخ تے مختلف خطےآں وچ ڈیز بھیجنے دے بعد، اس دے نتیجے وچ انہاں دے پیروکار تے حمای‏تی ایران تے لیوینت وچ ودھ گئے۔ انہاں لوکاں وچو‏ں اک شخص حسن صباح سی، جو کچھ عرصے دے بعد مشہور اسماعیلی ڈیس، امیرہ زراب، ابو نصر سراج، تے آخر کار عبد الملک ابن عاطش تو‏ں متاثر ہويا، اس وچ اک مذہبی تبدیلی واقع ہوئی۔ 469-473 ہجری وچ ، اوہ یاترا اُتے گیا تے فیر مصر تے قاہرہ وچ مستنصر فاطمی د‏‏ی زیارت دے لئی گیا۔ سلجوقاں تے عباسی خلافت د‏‏ی مخالفت کرنے دے خواہاں، اس نے داعیان، قاہستان تے ہور اسماعیلی سرزمین وچ فاطمی خلیفہ تو‏ں مصر وچ داعی دا خطاب حاصل کيتا۔ مصر تو‏ں واپسی پر، انہاں نے ہور آگاہی حاصل کرنے دے لئی اپنے مذہبی تے سیاسی سفر شروع کیتے۔ انہاں مذہبی تے سیاسی پس منظر دے نال، اس نے اسماعیلی داؤس دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں ودھایا تے اس حد تک اگے ودھیا کہ 6 رجب 483 ھ (10 ستمبر، 1090 ء) نو‏‏ں اوہ ایران دے قلعےآں وچ اسماعیلی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب رہیا، جس وچ الموت، لمسار تے س… اس دے قیام دے لئی بعد وچ ، سلطان شہزادہ تے مستنصر دے جانشین، نیزر دے قتل دے بعد، انہاں نے نزاری دے ناں تو‏ں اپنی سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں جاری رکھن۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، اوہ ایران، شمال مغرب، مشرق تے وسط وچ ایران دے اسماعیلیاں دے وچکار تمام اعلیٰ قلعےآں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

سلجوق دہشت گردی اس وقت شدت اختیار کر گئی جدو‏ں حسن صباح فاطمی خلیفہ تو‏ں شام تو‏ں لے ک‏ے البرز پہاڑاں، بحیرہ اسود دے ساحل، اصفہان، فارس، کرمان، تخارستان، غوثستان تے قوم دے آس پاس داعی د‏‏ی حیثیت حاصل کرنے دے بعد تھوڑی ہی دیر وچ اپنی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تے انہاں علاقےآں تے ایتھ‏ے تک کہ سیلجوک عدالت اُتے اثر و رسوخ ڈالاں۔ شروع وچ اپنے اہداف نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی، حسن صباح نے عباسیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جو سلجوقاں تے عباسیاں تو‏ں متفق افراد نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے تے خلافت عباس تے اس دے حامیاں دا تختہ الٹنے دے اپنے مشترکہ مقصد نو‏‏ں اگے ودھایا۔

ان دا پہلا نشانہ خواجہ نظام الملک سی، جسنو‏ں اسماعیلی شہدا د‏‏ی لاٹھی تو‏ں بے نقاب کيتا گیا سی، جسنو‏ں حشاشین دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، تے ماریا گیا سی۔ تے خجاج انہاں اہ‏م افراد وچو‏ں اک سی جو بادشاہت تے خلافت دے لئی نظاماری د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دے راستے اُتے روشنی ڈال سکدے سن ۔ لہذا، سلجوکس تے نیزاریاں دے وچکار تنازعہ ناگزیر ہوگیا۔ پر، پہلی جھڑپاں کچھ عرصہ پہلے الف ارسلان دے دور وچ ہوئیاں سن، جدو‏ں ارسلانٹاش نامی اک شہنشاہ نیزاریاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ لیکن الموت دے اسماعیلیاں دے خلاف پہلے سنگین حملے بادشاہ دے دور وچ ہوئے تے خواجہ د‏‏ی موت دے جواب وچ ، انہاں وچو‏ں کسی دا وی مثبت نتیجہ نئيں نکلیا۔ پنجويں صدی ہجری دے آخر تک بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق بادشاہت د‏‏ی بے چین صورتحال (داخلی تنازعات، غیر ملکی خرابیاں وغیرہ) اسماعیلیاں د‏‏ی طرف سلجوق پالیسی د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں ختم کرنے دا سبب بنی۔ پر، اس پریشان کن صورتحال وچ نظاماری دا وی بالواسطہ دخل سی۔ لیکن کسی وی براہ راست کارروائی تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ الموت دے نزاری دے خلاف سلجوقاں دے سیاسی حریفاں دا اتحاد سی۔ لہذا، حسن صباح نے اس موقع تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھایا تے اپنے اقتدار نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ پر، اس نے البرز تے غوثستان وچ سلجوکس دے نال لڑائیاں وچ فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی کمان وچ اس علاقے نو‏‏ں ودھایا۔ جدو‏ں سنجر خراسان وچ برسراقتدار آیا، حسن صباح نے پُر امن تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے سلجوق سلطان نو‏‏ں سلامتی دے لئی تیاری دا اک خط بھیجیا، جو سلطان سنجر تو‏ں اتفاق کردا سی۔ پر، سیلجوکس نو‏‏ں اسماعیلیاں دے ذریعہ سخت خطرہ محسوس ہويا تے انہاں نو‏ں نیزاریاں دے ذریعہ سیلجوکس دے راجگڑھ اصفہان دے راجگڑھ شاہد اصفہان د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔

بلاشبہ، اس طرح د‏‏ی فتوحات نے سلجوق شہنشاہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ جانشیناں نو‏‏ں نظامی اقتدار نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کوشش وچ اک دوسرے تو‏ں ہمدردی دا باعث بنے۔ لیکن کنبہ دے اندر ہنگامہ خیز تعلقات نے نظاماری دے خلاف سنگین کارروائی روک دی۔ نیزاری نے انہاں مواقع نو‏‏ں اپنے تے اپنے قلعےآں نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کيتا۔

ملک قاورد و تشکیل حکومت

جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، چغری بیگ دے وڈے بیٹے، قاورد نو‏‏ں تغرل نے تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب کيتا سی۔ چنانچہ صوبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں د‏‏ی فتح اس دے سپرد کردتی گئی۔ لیکن کرمان پہنچنے دے وقت تے انہاں دے ذریعہ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت کیت‏‏ی تشکیل دے بارے وچ مختلف رائے ني‏‏‏‏ں۔

کرمان د‏‏ی فتح

اس وقت، بہرام بن لشکرستان ابو کالیجار دیلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کرمان دا حاکم سی تے سلجوقاں دے خلاف اس د‏ی حفاظت کرنے د‏‏ی کوشش کردا سی۔ لیکن چونکہ اوہ مزاحمت نئيں کرسکدا سی، لہذا اس نے جنگ یا خونریزی دے بغیر اس شہر نو‏‏ں سرنڈر کردتا۔ اس وقت، ابو کالیجر، جو خوزستان وچ سی، نے کرمان نو‏‏ں دیکھیا تے کرمان د‏‏ی طرف ودھیا۔ لیکن کواورڈ د‏‏ی چال تو‏ں اسنو‏ں زہر دے ک‏ے سڑک دے وسط وچ ہی مار ڈالیا گیا۔ لہذا، 440 ھ وچ کرمان د‏‏ی حکومت۔ تے اپنے عہد حکمرانی دے پہلے دن آپ نے تغرل دے ناں دا خطبہ پڑھیا۔

کرمان وچ ملوک مسجد دے گنبد د‏‏ی چھت تو‏ں اس دے بستر تے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ دا نظارہ۔ ایہ عمارت شاہ کیورڈ دے دور وچ تے اس دے حکم تو‏ں بنائی گئی سی۔

قفص د‏‏ی فتح

سانچہ:واقعات سلجوقیان کرمان جیرفت دے جنوب وچ تے سمندر دے کنارے «جبال قُفْص» واقع سی جتھ‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ڈاکو لوک آباد ہوئے۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، اصطخری کہندے نيں: "ان دے خیال وچ اوہ عرب نيں "؛ لیکن نويں صدی دے جغرافیہ نگار حافظ آبرو لکھدے نيں: "اس پہاڑ دے لوک عرب قبیلے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال ، پہاڑ دے مشرق وچ " اخش " تے مغربی ڈھلوان وچ اوہ بلوچی آباد سن ۔ بلوچی بدوواں د‏‏ی طرح رہندے سن تے بے ضرر لوک سن جنہاں نے کدی اپنے آپ نو‏‏ں نئيں لُٹیا ، لیکن پہاڑاں وچ چھپے ڈاکو انہاں تو‏ں خوفزدہ سن ۔ قاوردکے پاس اپنی طاقت نو‏‏ں ودھانے تے ودھانے دے منصوبے تے اہداف سن ، انہاں وچو‏ں اک کوفج (قفص) قبیلے دا دباؤ سی ، جس نے آل بویہ د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں جیرفت تو‏ں لے ک‏ے مکران ، فارس ، تے خراسان دے ساحل تک دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ انہاں نے چوری تے پرت مار دے ذریعے بہت ساری جائیداد حاصل کيتی سی۔ قوارد دے ذریعہ انہاں دا جبر ، سلجوق طاقت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے علاوہ ، قوارڈ وچ بے پناہ دولت لاندا ا‏‏ے۔ لیکن ملک قوارڈ ، جو انہاں دے نال معاملات کرنے د‏‏ی اِنّی طاقت نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ ، پنجرا قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں پارٹی وچ جکڑنے تے انہاں نو‏‏ں مارنے دے لئی دھوکہ دے ک‏ے ، اوہ 445 وچ انہاں نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب ہوگیا۔

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ، سلطان شاہ دے بعد، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی، تے شکست دے بعد، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا، تے آخر کار، بہت سارے مذاکرات دے بعد، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام پر، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

فتح عمان و سیستان

اس دا دوسرا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ اپنے علاقے وچ توسیع ، تجارت تے مشہور دولت تے مال غنیمت حاصل کرنے دے لئی عمان اُتے حملہ کرے۔ ہرمز دے حاکم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ عمان دے حکمران شہریار بن تافیل نو‏‏ں شکست دینے تے اوتھ‏ے 447ھ وچ فتح حاصل کرنے تے خلیج فارس دی سمندری تجارت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اوہ اپنے بیٹے امیرشاہ دی مدد تو‏ں سیستانیاں نو‏‏ں شکست دینے تے سیستان تے بحیرہ عمان دے ساحل اُتے فتح حاصل کرنے تے تیس یا تز بندرگاہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ وی کامیاب ہوگیا سی ، تاکہ اوہ اس بندرگاہ نو‏‏ں بحر عمان اُتے زیادہ کنٹرول حاصل کرنے تے اس خطے دے تحت تجارت کرنے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔ سنبھال لاں۔

فتح فارس

سن 455 ھ وچ طغرل‌بیک د‏‏ی وفات ہوگئی تے اس دا بھتیجا الپ ارسلان سلجوقی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ايس‏ے دھارے دے نال ہی ، قاورد ، فارس د‏‏ی ہنگامہ خیز صورتحال تو‏ں واقف سی ، اوتھ‏ے گیا تے شکست کھا کرفضلویہ فرار ہوگیا تے فارس نو‏‏ں اس دے زیر قابو کرلیا۔ اس د‏ی ایہ کارروائی ، الپ ارسلان د‏‏ی اجازت دے بغیر ، تے ايس‏ے طرح کرمان تے فارس وچ قاورد دے ناں تو‏ں خطبہ پڑھنے تے سک‏‏ے ضرب کرنے د‏‏ی خبراں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، الپ ارسلان د‏‏ی تشویش دا باعث بنیا۔ لہذا ، سلطان اک مہنگی فوج دے نال کرمان روانہ ہويا تے گواشیر دے نیڑے مستقر ہوگیا ، تے دونے فریقاں دے وچکار مذاکرات شروع ہوگئے۔ آخر کار قاورد الپ ارسلان دے پاس آیا تے اس دا ہتھ چوما تے اسنو‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فرمانبرداری کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بجائے اس دے کہ ، الپ ارسلان نے کرمان وچ اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے بغاوت دا راستہ اختیار کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان نو‏‏ں غصہ آیا تے سلطان دے حکم تو‏ں کرمان نو‏‏ں فوجاں بھیج دتیاں تے چونکہ ملک قاورد انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی لہذا اوہ جیرفت فرار ہوئے گیا تے اک مدت بعد الپ ارسلان تو‏ں اظہار اطاعت کيتا، دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ طے پایا ، جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ فارس تے اس دے علاقےآں نو‏‏ں ارسلان دے حوالے کردتا تے اس دے نال ہی فرک تے طارم نو‏‏ں اس د‏ی حکومت وچ شامل کردتا۔

قاورد د‏‏ی حکمرانی دا خاتمہ

سن 465 ھ وچ الپ ارسلان نو‏‏ں مار ڈالیا گیا تے اس کہ‏ے‏ بیٹا ، ملک شاہ سلجوقی تخت دا وارث بنا، قاورد نے خود نو‏‏ں ملیکشاہ تو‏ں اعلیٰ تے برتر سمجھدا سی ، اس مقدمے وچ اپنے بھائی دے وارث ، ملک شاہ نو‏‏ں اک خط وچ فیصلہ سنایا گیا ، لبرسلان نے اعلان کيتا۔

465 ہجری وچ ، الپ ارسلان دے قتل تے اس دے بیٹے ، ملک شاہ دے اقتدار وچ آنے دے نال ، قاورد جو اپنے آپ نو‏‏ں ملک شاہ تو‏ں زیادہ برتر تے قابل سمجھدا سی ، نے سلجوقی تخت اُتے دعوی کيتا تے ملک شاہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ اپنے آپ نو‏‏ں اپنے بھائی ، الپ ارسلان د‏‏ی حکمرانی دا وارث تسلیم کيتا۔ دونے فریقاں دے وچکار بہت ساریاں خط و کتابت دے بعد ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں ناپسند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تناؤ وچ شدت آگئی تے قاورد اپنی فوج دے نال اصفہان چلا گیا تے اسنو‏ں فتح کرنے وچ کامیاب رہیا۔ فیر بغداد چلا گیا ، آخر ہمدان دے نیڑے کرج ابی دلف مین دو لشکر تن دن د‏‏ی لڑائی دے بعد اوتھ‏ے پہنچے ،قاورد د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے قاورد نو‏‏ں ملک شاہ دے سپاہیاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے بعد وچ نظام الملک طوسی د‏‏ی صلاح پر، سلطان ملک شاہ نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ لیکن اس دے بدلے وچ ، اس نے کرمان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خاندان قاورد دے حوالے ک‏ے دتی ، جس دا مقصد قاورد خاندان د‏‏ی صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے علاوہ ، کرمان دے لوکاں نو‏‏ں وی راضی کرنا سی ، جو قاورد تے اس دے کنبے تو‏ں بہت دلچسپی رکھدے سن ۔

قاورد دے کنبے دے بارے وچ ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس دے بہت سارے بچے سن جنہاں وچ کرمان شاہ ، امیران شاہ ، سلطان شاہ ، توران شاہ ، شاہنشاہ ، مردانشاہ ، عمر تے حسین شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی 40 بیٹیاں وی سن ، جنہاں د‏‏ی اس نے بہرام بن لشکرستان سمیت امرائے علویان(علویان طبرستان) و آل‌بویہ دے حکمراناں نال شادی کيتی۔

دوران اقتدار

صوبہ کرمان وچ کرمان تے غازیاں دے سلجوقاں د‏‏ی نقل و حرکت تے یلغار دا راستہ

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے ، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ ، سلطان شاہ دے بعد ، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی ، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی ، تے شکست دے بعد ، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا ، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد ، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں ، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار ، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد ، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا ، تے آخر کار ، بہت سارے مذاکرات دے بعد ، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق ، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی ، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام اُتے ، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

تورانشاه

سلطان شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، امرائے دربار اس دے بھائی توران شاہ ، جو بام وچ سی ، نو‏‏ں کرمان لے آئے تے رمضان 477 وچ اسنو‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اس نے ایہ وزارت ابن الاعلا دے حوالے کردتی جو بعد وچ ایران شاہ دے وزیر بنے۔ اس وقت ، عمانیاں نے سب تو‏ں پہلے بغاوت د‏‏ی تے کرمان دے حاکم نو‏‏ں اس سرزمین تو‏ں بے دخل کردتا ، لیکن ترن شاہ نے اک لشکر بھیجیا تے عمان نو‏‏ں دوبارہ فتح کرلیا گیا۔ فیر تورانشاہ نے دو مراحل وچ فارس اُتے حملہ کيتا۔ اگرچہ ذرائع نے انہاں دے حملےآں دا صحیح وقت نئيں دسیا اے ، اُتے دونے مہمات 485 ہجری دے بعد ہونی چاہئاں۔ کیونجے ایہ امکان نئيں اے کہ جدو‏ں تک عظیم سلجوق دا شہنشاہ ملکشاہ اپنی طاقت دے عروج اُتے سی ، تورانشاہ نے اس د‏ی ہمت کيتی۔ اس نے دو بار فارس اُتے مارچ کيتا۔ پہلی باری وچ ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے دوسرے موڑ وچ ، اس زمین اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ اس وقت ، کرمان دے سلجوقاں تے وڈے سلجوقاں دے وچکار تعلقات حالے وی تاریک تے معاندانہ سن ، کیونجے بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اس د‏ی اہلیہ ، ترکان خاتون ، کرمان چلے گئے تے انر نامی اک امیر نو‏‏ں بھیجیا ، دونے لشکراں دے وچکار جنگ وچ کرمان فوج نے کامیابی حاصل کيتی لیکن توران شاہ د‏‏ی زد وچ آک‏ے زخمی ہوگیا تے اک مہینے دے بعد ، تورانشاہ جنگ وچ اپنے زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے چل بسا۔

وہ 13 سال حکمرانی کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دوران اس نے بہت ساری عمارتاں تعمیر کيتیاں تے بوہت سارے سول کم انجام دئے۔ مثال دے طور اُتے ، تورانشاہ نے ملک مسجد ، جو اپنے والد دے زمانے وچ ڈیزائن کيتی گئی سی ، مکمل د‏‏ی ، تے مسجد دے آس پاس بازاراں تعمیر کيتیاں ، مسجد دے مغرب وچ اک اسکول تے اک لائبریری بنائی ، تے مکرم بن علاء نو‏‏ں مدرسہ دا مدرس بنایا۔ اسکول د‏‏ی تعمیر دے لئی تورانشاہ دے حکم نو‏‏ں مذہب تے حکومت دے وچکار تعلق دے مطابق سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ مذہبی علماء د‏‏ی رشد تے ترقی ہوئی ، انہاں دے اطمینان دے لئی اسکول د‏‏ی تعمیر اُتے غور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تورانشاہ نے خانقاہاں تے رباط د‏‏ی تعمیر اُتے وی توجہ دتی جس تو‏ں صوفیہ وچ اس د‏ی دلچسپی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ بلاشبہ ، تورانشاہ د‏‏ی ثقافتی ، مذہبی ، شہری تے خدمت کيتی سرگرمیاں وچ ، انہاں دا مرکزی محرک انہاں دے وزیر مکرم بن علاء سی ۔ تے کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، انہاں اعمال د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ لوکاں وچ بادشاہ عادل دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جداں کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ:

اس نے عدل تے انصاف د‏‏ی اک بنیاد قائم کيتی جس نے کرمان دے لوکاں نو‏‏ں نويں زندگی بخشی… تے اس نے اِنّے اچھے اعمال تے خیرات کہ کہ اس دا درویش کرمان وچ نئيں رہا…

ایرانشاہ

توران شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا ایران شاہ ذی الاقعدہ 490 وچ اقتدار وچ آیا ، جس نے خراسان دے سلجوق حکمران سنجر دی تحریک د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں مزاحمت کيت‏ی سی ، جس نے مشرق وچ اپنی فتوحات تے علاقےآں نو‏‏ں وسعت دینے دا ارادہ کيتا سی۔

وہ ماخذ (مثلا تریخ وزیری ) وچ اک ظالم تے نیک شخص دے طور اُتے جانیا جاندا سی جو اسماعیلی مذہب د‏‏ی طرف مائل سی ، جو اسماعیلیاں تے فاطمیاں دے یومیہ اتفاق دے نال نال اس دے دور وچ کاکبلیمان نامی شخص تو‏ں اس د‏ی قربت کہ اس دے اتابک ، نصیرالدولہ نے اسنو‏ں درست کرنے تے نصیحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن ایرانشاہ نے اتابک نو‏‏ں مارنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اتابک فرار ہوگیا۔ آخر کار ، تن سال دے بعد ، 495 وچ ، شیخ الاسلام ، جج جمال الدین ابو المعالی ، تے سنی عالم دین ، امام تاج الدین القراء نے انہاں دے قتل دا فتویٰ جاری کيتا ۔ شاہ دے دربار نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا تے اس دا قتل عام کيتا گیا ، لیکن ایرانشاہ رات نو‏‏ں جیروفٹ تے فیر بام چلا گیا۔ اس نے دو سواراں دے نال سموران قلعہ دا رخ کيتا ، جسنو‏ں راستے وچ گرفتار کيتا گیا تے فرج نامی شخص نے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔

ارسلان‌شاہ

ایرانشاہ دے قتل دے بعد ، کرمان حکومت دے عمائدین نے محرم 495 وچ ارسلانشاہ دے کزن ارسلانشاہ نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا ، تے انہاں نو‏ں محی‌الاسلام و المسلمین دا لقب دتا گیا کیونجے ایرانشاہ نے اسماعیلیہ دا رخ کرنے دے بعد ، اس دے حکم تو‏ں ، سنی نو‏‏ں دوبارہ منتخب کيتا گیا تے حکومت وچ سرکاری مذہب د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی ترویج ہوئی۔ اس دا دوسرا لقب معزالدین سی تے اس دا عرفی ناں ابو الحارث سی۔ اس دے زمانے وچ ، پچھلے حکمراناں دے برعکس ، سلجوقاں دے نال تعلقات وچ بہتری واقع ہوئی ، کیونجے عظیم سلجوق دے شہنشاہ سلطان محمد ابن ملک شاہ د‏‏ی بیٹی دے نال ارسلان شاہ د‏‏ی شادی ہوئی سی۔ اپنے دور حکومت وچ ، ارسلان شاہ 508 وچ چاولی سقابو د‏‏ی شکست دے نال عمان تے پیش کی‏تی سرزمیناں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا ، تے کرمان دے سلجوقاں تے یزد دے اتابکاں دے درمیان خاندانی اتحاد دے نال ہونے والی جھڑپاں دا خاتمہ کيتا۔

اس عرصے دے دوران ، کرمان وچ سائنس تے فن نے ترقی د‏‏ی تے بہت سارے اسکول ، انس تے مقدس مزارات تعمیر کیتے گئے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وقت تجارت وچ خوشحالی آئی ، تاکہ:

… قوافل روم و خراسان و عراق - بل تمامی آفاق - ممر خویش به هندوستان و حبشه و چین و دریا، بار [باز] سواحل کرمان افکندند.

ارسلان شاہ 42 سال حکمرانی کرنے تے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں اقتدار تے شان دے عروج اُتے پہنچانے وچ کامیاب رہیا۔ ايس‏ے تو‏ں بوہت سارے بیٹے تے بیٹیاں پیدا ہوئیاں ، جنہاں وچو‏ں کچھ اس د‏ی زندگی دے دوران فوت ہوگئے۔ اپنی موت دے وقت ، اس دے ست یا اٹھ بیٹے سن ، جنہاں وچ اس دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا ، کرمان شاہ ، شہر دا گورنر تے کرمان دا دار الملک شامل سی۔ اس دا دوسرا بیٹا محمد سی ، جو اپنے اچھے اخلاق تے دانشمندی دے لئی جانیا جاندا سی ، جس نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں مار دے اس دے والد د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہی اس صورتحال اُتے قابو پالیا ، تاکہ اوہ بغیر کسی پریشانی دے اقتدار وچ آسک‏‏ے۔ ارسلانشاہ بالآخر 72 سال د‏‏ی عمر وچ چل بسا۔

محمد بن ارسلان شاہ

ارسلان شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا محمد شاہ 537 وچ اقتدار وچ آیا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، اس نے امراء نو‏‏ں مطمئن رکھنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اس دے بھائی سلجوق شاہ دے نال شامل نہ ہوئے۔ اس دے بعد محمد شاہ نے انہاں د‏‏ی حکومت دے مخالفین نو‏‏ں اَنھّا ، قید تے انہاں دے خاتمے دے لئی قتل کرنے دا حکم دتا۔ روایات دے مطابق ، سیاسی اقدامات وچ اپنی مہارت دے علاوہ ، اوہ اک بہت ہی خونخوار آدمی سی تے اس ملک دے بھائیاں تے عمائدین سمیت ، کسی نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا ، جو اس دے تخت اُتے آنے دے خلاف سن ۔ لیکن ابوحمید کرمینی دے مطابق ، عمانی اسحاق جو اس د‏ی خدمت کردے نيں کہندے نيں:

"اک دن اسيں ملک دے نال اس دے گھر جارہے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے پہنچے جتھ‏ے اُتے کاغذ دے چند ڈھیر سب گڑبڑ ہوگئے سن ۔ اساں پُچھیا ایہ کاغذات کیہ نيں؟
بادشاہ نے انہاں نو‏‏ں اماماں دا فتوی دسیا۔ "ميں نے کدی کسی نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جدو‏ں تک کہ ائمہ موصوف نے فتویٰ جاری نئيں کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اسنو‏ں ماریا جانا ا‏‏ے۔"

اسی دے نال ہی ، اوہ سائنس نال محبت کرنے والا تے فن نال محبت کرنے والا حکمران سی تے انہاں نے کرمان وچ وڈے کت‏ب خانے بنائے ، اوتھ‏ے 5،000 کتاباں رکھن، تے بام ، جیرفت تے کرمان وچ اسکول مدارس و رباطات تے مسیتاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے لوکاں د‏‏ی سلامتی تے فلاح و بہبود اُتے وی پوری توجہ دتی۔ اپنے دور وچ ، سلطان مسعود سلجوقی نے دو بار کرمان نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دونے بار اوہ محمد شاہ تو‏ں ہار گیا۔ محمد شاہ 141 سال حکمرانی دے بعد 551 وچ بالآخر قدرتی موت دا شکار ہوگئے۔

طغرل‌شاہ

551ھ وچ طغرل‌شاه، نے اپنے بیٹے محمد شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اقتدار سنبھالیا ۔ کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، اوہ اک انصاف پسند بادشاہ سی ، جس نے لوکاں تے اپنے رعایا اُتے بہت زیادہ توجہ دتی سی ، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہر اک وچ مقبول ہويا سی۔ اپنی حکمرانی دے آغاز وچ ، اس نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں قید دا حکم دتا ، تاکہ اس دا حکومت تو‏ں کوئی حریف نہ ہوئے تے اوہ امن دے نال اپنا اقتدار جاری رکھ سک‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال ہی 552 ہجری وچ سلطان سنجر دی وفات دے بعد خراسان وچ ہونے والے فسادات دے نال ، تغرل شاہ نے اپنے ذہن وچ خراسان جانے دا سوچیا ، لیکن اپنے مصروف شیڈول د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ایسا کرنے دا موقع نئيں ملا۔

اس وقت ، پچھلے حکمراناں دے دور وچ تجارت د‏‏ی توسیع دے لئی بنیادی ڈھانچے د‏‏ی فراہمی تے سازگار حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کرمان د‏‏ی معیشت تے تجارت عروج اُتے پہنچ گئی سی تے سرکاری خزانے وچ وافر دولت دے جمع ہونے دا سبب بنی سی۔ اوہ 12 سال حکمرانی دے بعد 563 وچ ، اکثر سلجوق دے موسم سرما دے راجگڑھ جیرفٹ وچ ، قدرتی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے چل بسا ، ۔

کمزوری تے انتشار دا وقت

اپنی موت تو‏ں پہلے ، تغرل شاہ نے ارسلان شاہ دوم نو‏‏ں اپنے ولی عہد دے طور اُتے متعارف کرایا۔ لیکن اس د‏ی موت دے بعد ، 3 563 ہجری وچ ، اس دے دوسرے دو بیٹےآں ، بہرامشاہ تے تورانشاہ دوم نے ارسلان شاہ د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے تخت و حکمرانی دا دعوی کيتا ، تے ہر اک شہر وچ آباد ہوگیا۔ اس طرح جانشیناں تے اس دے نتیجے وچ سیاسی کمزوری تے تنازعات دا دور شروع ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، دعویداراں تے امیراں د‏‏ی سازشاں دے تنازعات وچ قواردیائی حکمرانی دے آخری ویہہ سالاں نے حکومت کیت‏‏ی ، تے قاوردی شہزادے اپنے غلاماں ، اتابکان تے نوکراں دے کھلونے سن ، جو بالآخر کرمان تے مکران وچ بہت تباہی تے قحط دا باعث بنے۔ جداں کہ ابو حامد کرمینی نے اس وچ کہیا اے:

در عهد ما هر خوشه گندم که می‌آید، پرچمی با خود می‌آورد.

ساڈے عہد وچ ، گندم دا ہر خوشہ جو آندا اے اوہ اپنے نال اک حملہ آور لاندا ا‏‏ے۔

پہلے ، اک بار جدو‏ں بہرامشاہ نے شہر دے کرمان اقتدار وچ جھڑپاں دے دوران سب تو‏ں وڈا بیٹا ارسلانشاہ تے وارث تغرول تے امارت بام نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لیا ، اس دے بھائیاں نے والد د‏‏ی مرضی دے مطابق اس دے بعد اس د‏ی دعوت مانی۔ لیکن کرمان وچ اقتدار حاصل کرنے والے بہرام شاہ نے اسنو‏ں مسترد کردتا ، تے تورانشاہ نے اپنے دوسرے بھائی ، جو اقتدار وچ ہونے دا دعویٰ کيتا ، نو‏‏ں شکست دے دتی ، تے کرمان دے علاوہ ، جیرفت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شکست دے بعد ، توران شاہ فارس چلا گیا تے اتابک زنگی تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے اپنے دوسرے بھائیاں تو‏ں زیادہ طاقت لے ک‏ے کرمان پرت آیا۔ بہرام شاہ ، جس نے بیشتر علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا ، اپنی فوج دا مقابلہ کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے اوہ خراسان فرار ہوگیا۔ لیکن اس نے خراسان وچ اک لشکر جمع کيتا تے اوہ توران شاہ نو‏‏ں شکست دینے تے عجمی عراق فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ بہرامشاہ تے تورانشاہ دے وچکار کشمکش دے درمیان ، ارسلانشاہ نے اک فوج دے نال بہرامشاہ دا محاصرہ کرلیا جو اس نے عراق دے سلجوق سلطان ارسلان بن تغرل سے لیا سی۔ بہرام بام گیا تے فوج دے نال کرمان واپس آیا۔ بہرام نے شہر دا محاصرہ کيتا تے ارسلانشاہ نو‏‏ں یزد نو‏‏ں دے دتا تے فرار ہوگیا تے خود شہر وچ داخل ہويا تے اپنے آپ نو‏‏ں کرمان دا بادشاہ سلجوق متعارف کرایا۔ لیکن اک سال حکمرانی دے بعد ، 570 ہجری وچ ، اوہ دوسرے دو بھائیاں ( توران شاہ تے ارسلان شاہ ) دے درمیان اختلافات تے تناؤ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنے دے لئی ، جلوہ گر ہونے تو‏ں ہلاک ہوگیا تے کرمان فیر لڑائیاں تے جنگاں، تے نال ہی انہاں واقعات دے نال نال ، دوسرے خطےآں دے حکمراناں جداں سلطان ارسلان بن تغرل تے معیاث الدین ایبیح نو‏‏ں موقع ملے گا کہ اوہ کرمان د‏‏ی حکومت دے امور وچ مداخلت کرن تے اپنے مفادات نو‏‏ں حاصل کرن۔

پہلے ایہ ارسلان شاہ سی جو تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی ،، لیکن 572 ء وچ ، فیر سیرجان وچ اپنے بھائی دے نال جنگ وچ ، تورانشاہ ہلاک ہوگیا ، توورشاہ ایبک اتابکان یزد دے اتابک رکن الدین سام د‏‏ی مدد لینے وچ کامیاب ہوگیا تے کرمان آگیا سی ، اوہ اقتدار سنبھالنے دے قابل سی۔ اُتے ، اس د‏ی تخت نشینی بادشاہ دینار دے زیر اقتدار غزاں دے پہلے حملےآں دے نال کرمان تے جیرفت اُتے حملہ ہويا سی ، تے 575 ہجری وچ انہاں وچو‏ں کچھ علاقےآں اُتے پرت مار تے قبضہ ہويا ۔ اس صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کرنے دے لئی ، توران شاہ ، 7 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ، بالآخر 579 ہجری وچ رفیع الدین محمد (ظفر محمد) نامی شخص دے بغاوت دے دوران قتل کيتا گیا۔

حکومت دا خاتمہ

تورانشاہ دوم د‏‏ی وفات دے بعد ، محمد شاہ دوم ، بہرامشاہ دا بیٹا ، ظافر محمد د‏‏ی مدد تو‏ں ، جیل تو‏ں فرار ہونے وچ تے اقتدار سنبھالنے دے بعد اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد شاہ نے ، ظافر محمد تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے اس دا قتل کردتا ، لیکن اس دا اقتدار غزاں دے زیر اقتدار سی ، جس نے علاقے تے کرمان وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس وقت ، ملک وچ قحط تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لوکاں دے رہائشی حالات مشکل ہوئے چکے سن اور محمد شاہ انہاں مسئلاں نو‏‏ں حل کرنے تے غزن دے تسلط تے اثر و رسوخ تو‏ں نکلنے دے لئی پہلے بام گئے تے فیر تغرل سوم ، عراق دے سلجوق سلطان ، تکش ، خوارزمشاہیان دے سلطان تے شہاب الدین ، ​​غوریان دے سلطان جداں لوکاں تو‏ں مدد لئی۔ لیکن اس دا نتیجہ نئيں نکلیا۔ شبانکاره‌ای کہندے نيں:

… محمد پیش از رفتن به بم، چون از نفوذ غزان به تنگ آمده بود به اصفهان رفت و از سلطان طغرل بن ارسلان سپاه گرفت و به کرمان آمد. غزان چند روزی پنهان شدند.

آخر کار ، 580 ہجری وچ ملک دینار نے محمد شاہ اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرلیا ، تاکہ آل قاورد صفحہ ہستی تو‏ں محو و نابود ہوئے جاواں۔ محمد شاہ پہلے فارس تے فیر سیستان چلے گئے ، فیر اوہ خوارزمشاہیاں دے نال خوارزم پہنچ گئے۔ اس دے بعد اوہ غزنی چلا گیا تے 583 ہجری وچ اوتھ‏ے فوت ہوگیا۔ کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹنے دے سبب مقامی لوکاں تے سلجوق قبیلے دے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے دوسرے شہراں وچ نقل مکانی ہوئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی اہمیت

کرمان دے سلجوقی ، عظیم سلجوقاں دے نال اپنے رشتے دے باوجود ، اک آزاد مقامی خانداناں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جانے چاہئاں ، جس نو‏‏ں مختلف معاملات وچ سلجوقاں د‏‏ی مرکزی حکومت تو‏ں مکمل آزادی تے آزادی حاصل سی۔ اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے سلجوق ترکمن وسطی ایشیا دے میدانی علاقےآں وچ خانہ بدوش معاش دے عادی سن ۔ ایرانی سطح مرتفع اُتے اقتدار وچ آنے دے بعد ، انہاں نے اپنے سابقہ قبیلے تے قبیلےآں د‏‏ی بہت ساریاں روایات نو‏‏ں اپنے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ انہاں د‏‏ی کچھ شاخاں وچ تے وی مضبوط سی ، جداں کرمان دے سلجوق، جو اک مقامی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں کماں وچو‏ں اک جو سلجوقاں نے اپنے علاقے وچ اقتدار وچ آنے دے بعد کيتا ، جداں کہ اوہ وسطی ایشیاء دے میدانی علاقےآں وچ جدو‏ں کردے سن ، اوہ ایہ سی کہ انہاں دے پاس دو راجگڑھ (دار الملک) سن ۔ جیرفت ، موسم سرما دا ، کرمان دے گرم خطے وچ واقع سی ، تے بردسیر سرما کا، سردسیر دے سرد علامے وچ سی۔

قاوردیان حکومت نیڑےا اک سو پنجاہ سال تک قیام کرنے وچ کامیاب رہی ، ايس‏ے دوران کرمان تے اس دے نواحی علاقے، عراق ، خراسان تے آذربائیجان وچ سلجوق خاندان دے داخلی تنازعات تو‏ں تے قاوردی خاندان دے سائے وچ ، زراعت ، جانور پالنے تے تجارت دے شعبےآں وچ ترقی ہوئی۔ اس خاندان د‏‏ی اہمیت د‏‏ی اک ہور وجہ فارس ، یزد ، طبس ، سیستان ، مکران تے حتی عمان جداں علاقےآں اُتے انہاں د‏‏ی موجودگی تے حکمرانی سی جس نے انہاں د‏‏ی عظیم طاقت تے غلبہ ظاہر کيتا۔ اگرچہ اس دور د‏‏ی اختتام اُتے اس خاندان د‏‏ی حکمرانی انحطاط تے تقسیم کيتی گئی سی ، لیکن اقتدار د‏‏ی مدت دے دوران ، اس نے نسبتا سلامتی تے امن فراہ‏م کیہ۔ سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، اس خاندان دے کچھ حکمراناں نے ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت تو‏ں، اسکولاں دے قیام تے لوکاں نو‏‏ں شاعری تے ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔

تغرل شاہ دے دور حکومت وچ ، کرمان تے عمان وچ تجارت د‏‏ی نمو ریاست دے خزانے وچ نمایاں اضافہ ہويا تے ايس‏ے وقت بلوچستان دے تصفیے اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔ قاوردی حکمرانی دے آخری برساں وچ کرمان وچ بدامنی ، قحط تے شدید شدت دے باوجود ، کرمان اُتے دینار دا تسلط بظاہر نجات دہندہ نئيں سمجھیا گیا سی۔ اس باب وچ مؤدخ عقدل علی د‏‏ی جو قابل ستائش رپورٹ اے اس وچ تھوڑی بہت مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔ کرمان دے قتل دے بعد ، مقامی طاقت ، جو اک طویل عرصہ تو‏ں دینار تے اس د‏ی اولاد دے قبضہ وچ سی ، تے تھوڑی دیر دے بعد ، باراک حاجیب ، ایتھ‏ے آئے تے قراختاییان د‏‏ی تشکیل کيتی۔سانچہ:سال‌شمار سلجوقیان کرمان ۱

انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقی سلطنت د‏‏ی انتظامی تنظیم

سلجوقی سلاطین د‏‏ی ریاست د‏‏ی اساس سامانیاں تے غزنویاں دونے د‏‏ی طرح دربار (درگاه) تے دیوان ساری دا مرکب سی۔ اس طرح ، دربار خود دو حصےآں وچ منقسم اے: درگاہ نال تعلق رکھنے والا بخشی ، سلطان دے حرم(حرم سلطان) نال تعلق رکھدا سی تے اس دے خصوصی منتظم تے درگاہ دے ہور حصےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں مالی تے معاشی امور حاصل سن ۔ انتظامی تنظیم دا دوسرا حصہ دیوان سی ، جس د‏‏ی سربراہی اک وزیر کردے سن ، تے ایہ بیوروکریسی عام طور اُتے ایرانی وزراء دے ہتھ وچ ہُندی سی۔ ایرانی رسم و رواج تو‏ں سلجوقاں د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایرانی وزیراں تے سکریٹریاں نو‏‏ں ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی استعمال کردے سن تے سلطنت نو‏‏ں چلانے دے لئی بیوروکریسی د‏‏ی شکل وچ ایرانیاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ قدیم ایرانی بیوروکریسی نے وی اک مرکزی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس نے اک نقطہ تو‏ں طاقت دا استعمال کيتا۔ لہذا ، وزارت دا اک اہ‏م کم ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنا سی۔ خواجہ نظام الملک التوسی عظیم سلجوق خاندان دے عدالدی امور دا بنیادی تے انحصار نقطہ سی۔ انہاں نے 465 ہجری وچ اپنے قتل دے بعد دس سال تک الپ ارسلان دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ ویہہ سال تک بطور اتابک تے وزیرشاہ ، سلجوق سلطنت دے امور نو‏‏ں سنبھالے۔ اس عرصے دے دوران ، خواجہ نظام الملک فتوحات تے فوجی مہمات ، برخاستگی تے تنصیبات ، سیاسی شادیاں ، عباسی خلافت دے نال تعلقات ، اوقاف د‏‏ی نگرانی ، مذہبی تے ثقافتی ادارےآں سمیت تمام امور وچ ماہر سن ۔

اگرچہ سلطنت د‏‏ی روایت وچ ، اقتدار دے تصور دا مطلب ایہ سی کہ مرکزی اختیارات اک ہی شخص دے ہتھ وچ سن ،یعنی سلطان ، سلطان د‏‏ی قدرت د‏‏ی نوعیت دا انحصار مختلف قوتاں تے عہدیداراں دے وچکار توازن اُتے سی ، تے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اقتدار دے کنٹرول دے ذریعے برقرار رکھیا گیا سی۔ ایہ ہويا ، لیکن جدو‏ں حکمراناں دا اختیار سلطان تو‏ں ودھ گیا تاں حکومت نے اک فوجی کردار ادا کيتا ، لہذا بیوروکریسی نے باضابطہ کردار ادا کيتا تے مرکزی حکومت کمزور ہوگئی۔

اتابکی ادارہ اک ایسا ادارہ سی جس نے سلجوق دے زمانے وچ زیادہ طاقت حاصل کيتی سی۔ اُتے ، شاید اس د‏ی اصل دا پتہ ترکمان د‏‏ی سماجی تنظیم تے رسم و رواج تو‏ں لگیایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ، اتابک دا لقب سنبھالنے والا پہلا فرد نظام الملک سی ، جس تو‏ں ملک شاہ اول نے تخت نشینی دے موقع اُتے خواجہ نو‏‏ں نوازیا سی۔۔ اتابکی ادارہ اپنی اصل شکل وچ اک طرح دا معاشرتی ادارہ سی تے بعد وچ حکومت کیت‏‏ی عسکری سازی دے نتیجے وچ اس دا استعمال تبدیل کردتا گیا۔ ایہ ادارہ سلجوق دور وچ تیار ہويا سی تے اس دے سماجی تے سیاسی پہلو سن ۔ اتابیک شہزادے نو‏‏ں تعلیم دلانے دا انچارج سی۔ سیاسی طور اُتے ، اتابکی ادارے دا اک کم حکمراناں د‏‏ی نگرانی کرنا تے خطے وچ انہاں دے بغاوت نو‏‏ں روکنا سی۔ جدو‏ں سلطاناں د‏‏ی طاقت دے سلسلے وچ حکمراناں د‏‏ی طاقت وچ اضافہ ہويا تاں اس نے عملی شکل اختیار کرلئی- جدو‏ں اتابکی ادارہ اک ممتاز ادارہ بن گیا تاں ، اتابکی خود ریاست دا اصل قدرتی حکمران بن گیا ، تے اس دے نال دا شہزادہ اک آلہ کار بن گیا۔ جداں ہی اتاتابی ادارہ دا سیاسی پہلو معاشرتی پہلو اُتے غالب آگیا ، ریاستاں نو‏‏ں اک شخص د‏‏ی بجائے متعدد اتاباکاں دے سپرد کردتا گیا ، یا اک امیر متعدد ریاستاں دا اتابیک ہوگیا۔ اک طرف سلطان اتابکی ادارے دے ذریعے عظیم حکمراناں دے معمول دے اتحاد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، تے دوسری طرف ، اوہ اپنی حقیقی آزادی دے قیام تے استحکا‏م دے خواہاں سن ۔ حکمراناں نے ہمیشہ بادشاہت د‏‏ی وراثت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے خاندان دے کسی اٹا بیک دے رکن نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق حکومت کرسکن۔ اس طرح ، اتابکی سیاسی اسٹیبلشمنٹ سلجوق سلطنت دے خاتمے دا اک ممکنہ عامل بن گئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقاں د‏‏ی طرح کرمان دے سلجوق، تے اس حکومت کیت‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی حد تک ، اس دے پاس دیوان اشراف، دیوان استیفا، دیوان انشاء تے ہور عہدےآں دے نال نال اتابکی تے امیر سلاح وی سن ۔

جب قاورد بردسیر وچ تخت اُتے بیٹھیا ايس‏ے وقت اس صوبے دا جج محمد فزاری نامی اک شخص سی۔ ایہ شخص آل بویہ دے زمانے وچ فارس تے کرمان دے ججاں وچو‏ں اک وی سی تے اسنو‏ں عضدالدوله دیلمی نے بہت عزت دتی سی۔ انہاں دے بچے فارس تے کرمان وچ جج وی سن ، انہاں وچ انہاں دے بیٹے ابوالحسن فزاری وی شامل سن ، جنھاں نے کتاب فارس نامہ(فارسنامہ) دے مصنف دے لفظاں وچ ، "کدی وی جائیداد دا مالک نئيں سی تے اس دے سوا اوہ نئيں بیٹھیا سی سوائے مصری بہیما دے ..."۔ اسنو‏ں قاورد لیایا گیا تے فزاری نو‏‏ں دیکھدے ہی سلطان نے 433 ہجری وچ وزارت انہاں دے سپرد کردتی۔ اس طرح ، ایہ دیکھیا جاسکدا اے کہ کرمان د‏‏ی سلجوق دربار دے پہلے وزیر محمد فزاری ني‏‏‏‏ں۔ اوہ سول تے سیاسی شعبےآں وچ خدمات دا اک ذریعہ رہیا ا‏‏ے۔ قاورد دے دور اقتدار دے سیاسی واقعات وچ انہاں دا عظیم سلجوقی سلاطین دے نال اس دا رشتہ وی شامل اے ، جس وچ اس دا ارسلان دے خلاف بغاوت وی شامل ا‏‏ے۔

ابن اثیر نے اپنے بھائی دے خلاف قاورد دے اکسانے والے نو‏‏ں اک جاہل وزیر سمجھیا اے جو "باقاعدگی تو‏ں قارا ارسلان قاورد نو‏‏ں ظلم و بربریت دا مشورہ دیندا سی تے اس وزیر دے اثر و رسوخ وچ ہی قاورد نے بغاوت کی ۔ " اوہ وزیر اوہی شخص ، محمد فزاری سی۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے ، سلجوق سلطنت د‏‏ی انتظامیہ وچ وزراء دا اک کردار سلطنت نو‏‏ں بڑھانا سی۔ شاید ايس‏ے سلسلے وچ ، فاضری نے کیورڈ نو‏‏ں اپنے بھائی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ سلجوق سلطنت اُتے حکمرانی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ فاضری جاندی سی کہ قاورد د‏‏ی فتوحات دے نال ، اس دا کردار وی زیادہ نمایاں ہوئے گا۔ اس سلسلے وچ کامیاب نہ ہونے پانے والی فاضری نے سول کم ک‏ر ک‏ے لوکاں وچ مقبولیت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ اس نے سائنسی تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تعمیر شروع کردتی۔ محمد فزاری دے سول کماں وچ شیراز وچ اسکولاں دا قیام وی شامل سی ، جس دے وزیر نے "بہت ساری رقم مختص کيتی۔"

ایران شاہ دے دور تک ، انتظامی تے بیوروکریسی د‏‏ی طاقت شاہ دے مقرر کردہ وزیر دے ہتھ وچ سی ، لیکن ایران شاہ دے دور تو‏ں ، امیر العمرا تے اتابکان جداں دوسرے گروپ انتظامی تے بیوروکریٹک دے شعبے وچ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ ، اسيں پہلی بار ایران شاہ دے اتابک ، کاکبیلیمان دے اثر و رسوخ دا تذکرہ کرسکدے نيں ، جو خود شاہ اُتے تے اس دے اقتدار دے عمل اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھنے وچ کامیاب سن ۔

جب محمد شاہ اقتدار وچ آئے تاں ، اس د‏ی تمام تر کوششاں حکمراناں نو‏‏ں مطمئن رکھنے دے لئی صرف کردتی گئياں ، تاکہ اوہ اپنے بھائی سلجوق شاہ وچ شامل نہ ہون۔ اس تو‏ں امیراں د‏‏ی زبردست طاقت ہوئی۔ اس طرح ، وزراء نو‏‏ں مکمل طور اُتے پسماندہ کردتا گیا ، تے انہاں ذرائع وچ جو محمد بن ارسلان شاہ دے دور د‏‏ی گل کردے نيں ، ایتھ‏ے تک کہ کسی وزیر دے ناں دا ذکر تک نئيں کيتا گیا۔ بلاشبہ ، بیوروکریٹک نظام د‏‏ی کامیابی دا انحصار افراد تے ادارےآں د‏‏ی طاقت اُتے ہُندا اے جو نظام دے تمام اجزاء دے ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ اوہی عمل جو محمد شاہ دے دور وچ ہويا سی تے آخر کار امیر العمرا ، جو حقیقت وچ اتابکی سلطان تک جا پہنچیا تے دربار دے تمام اختیارات سنبھال لیا ، وزرا نو‏‏ں برخاست تے وزارت نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔

ہنگامے دے وقت وزرات د‏‏ی صورتحال دے بارے وچ ، ایہ کہنا چاہیدا کہ دو وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ، وزراء دا کرمان د‏‏ی انتظامیہ وچ عملی طور اُتے کوئی کردار نئيں سی۔ اول ، اتباکین د‏‏ی بے پناہ طاقت جداں اتابک معیدالدین ریحان تے اتابک قطب الدین محمد نے اپنے وقت دے وزراء نو‏‏ں اپنی کارکردگی دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی تے دوسرا ایہ کہ اس ہنگامہ خیز دور دے وزیراں وچو‏ں کوئی وی اقتدار سنبھالنے دے لئی اِنّا طاقتور نئيں سی۔ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت نے اوہی باقاعدہ کردار کھو دتا جدو‏ں وزیر نے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کيتا۔ لیکن کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت وچ ، معاملات حکمراناں تے اتاباکان دے زیر کنٹرول سن ، تاکہ اوہ وی سلطان اُتے قابو پاسکن تے وزراء نو‏‏ں قتل کرسکن۔ اس مدت دے دوران وزارت د‏‏ی ناقص کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ذرائع نے اس مسئلے اُتے گل کيتی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، وزرا د‏‏ی برطرفی تے انہاں د‏‏ی تنصیب د‏‏ی تریخ دا ذکر نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ وزارت تغرل شاہ دے بیٹےآں دے دور وچ پیچیدہ ہوگئی۔ کرمان د‏‏ی سلجوک حکومت فوجی حکمراناں دے ماتحت آئی۔ حکمراناں دے اختیار نے سلطان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں کم کردتا۔ اتابکان مقابلہ نے وزراء تو‏ں اقتدار کھو لیا ، تے انہاں مقابلاں نے وزراء د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بہت مختصر کردتا۔

وزراء تے آل‌قاوردکے اتاباکان

• • محمد فزاری (نامعلوم - ۴۵۹ هجری):وہ کرمان دے مشہور ججاں وچو‏ں اک سن تے آلہ بویہ تے دیلمیاں دے اعتبار تو‏ں قابل اعتماد سن ، جو کرمان د‏‏ی فتح دے بعد وزارت وچ آئے سن تے کرمان وچ متعدد سول تے سیاسی کماں دا ذریعہ سن تے کیورڈ نو‏‏ں الپ ارسلان دے خلاف ڈٹ جانے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ شد۔
  • مکرم بن علا (۴۶۵–۴۹۰ هجری):قاورد د‏‏ی حکمرانی دے اختتام اُتے ، اوہ وزیر بن گئے تے توران‌شاه دے عہد تک اس عہدے اُتے فائز رہے تے انہاں نے مسجد ملک سمیت کرمان وچ متعدد خدمات انجام دتیاں۔ اوہ بہت ہی علم والا ، شائستہ تے در حقیقت ، فراخ تے فیاض سی۔ اک نظم وچ ، معزی نے انہاں نو‏‏ں مجیر الدولہ دے لقب تو‏ں سراہا ا‏‏ے۔:

؎ صاحب دولت مجیر دولت و صدر کفاه space
space ناصرالدین کدخدای خسرو گیندی ستان

؎ سید و تاج وزیران مکرم آن که هست space
space منعم فی کل حال مبتل فی کل شأن…

؎ نام آن صاحب که شاهنشاه را دستور بود space
space از مناقب داستان شد در ری و در اصفهان

؎ نام این صا حب که دستور است ایرانشا ه را space
space از فضایل هست در ایرا ن و توران داستان

• اتابک ناصر الدولہ (490-495 ہجری) : ایران دے وزیر تے اتابک شاہ ، جو اپنے اسماعیلی خیالات دے خلاف رکاوٹ سن ۔
• مولا‏نا مجدالدین (495-497 ھ) : وزیر ارسلان شاہ ۔
• ناصح الدین ابو البرکات (552-555 ہجری) : تغرل شاہ دے وقت دے وزیراں وچو‏ں اک جس نے وزارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے تصوف دا رخ اختیار کيتا۔
• ناصرالدین افزون (6 566۔ - 56767 : ھ) : تغرل شاہ دا اک ہور وزیر جو اپنی موت تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے اس دے بعد ہنگامےآں دے دوران شاہ دینار دی خدمت کيتی۔
• ابو حامد افضل کرمینی : اوہ سلجوق کرمان د‏‏ی ملازمت وچ طویل عرصے تو‏ں درس و تدریس تے مشق وچ مصروف سی تے املاک دینار ، انہاں دے لئی اک معالج ، تے اس دے علاوہ ،اتابکان یزد تے اولاد طغرل‌شاه سلجوقی د‏‏ی مدد تو‏ں طبی سائنس وچ انہاں دے غلبے د‏‏ی وجہ تاں۔ وی لطف اٹھایا۔
• اتابک مویدالدین ریحان ( 560--570) نے دیر تک تغرلشاہ حکومت تے بہرامشاہ وچ عہدہ سنبھالنے دے لئی حکومت کیت‏‏ی مدد کيتی۔
• اتابک محمد بوزقش (570-572 ہجری) : اوہ معید الدین ریحان دے بعد کرمان دے سب تو‏ں وڈے اتابک سن ، جو پہلے بہرام شاہ تے فیر ارسلان شاہ وچ شامل ہوئے۔
• ضیاءالدین ابو المفاخر (565-566 ھ) : وزیر بہرام شاہ ، جو اپنے حریفاں اُتے فتح دے بعد اس مقام اُتے آیا سی۔ اپنی وزارت تو‏ں پہلے اوہ بام دربار دے ممبر سن ۔
• زین الدین کیخسرو (566-567 ہجری) : جو ابو المفاخر کی وفات دے بعد اس مقام پر پہنچے تے کچھ ہی عرصے تک اس منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔
• ظہیرالدین افزون : اتابکان تے سلجوق وزراء کرمان سے
• زین الدین مہداب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• ناصرالدین ابولغسیم: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• شہاب الدین کییا محمد ابن المفرہ : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• سابقہ دین زووارہ ای: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا سے
• خواجہ علی خطیب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• فخر الاسلام : کرمان دے وزیر اتابکان تے سلجوق سے
• شرف‌کوبنانی: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزراء

معاشی تے تجارتی صورتحال

کرمان تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، سلجوقاں نے انہاں علاقےآں وچ تجارت تے تجارتی رستےآں د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول کروائی تے اسنو‏ں خوشحال بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔ ایہ اعمال اس خاندان دے بانی شاہ قاورد دے زمانے تو‏ں شروع ہوئے سن ۔ انہاں نے ایرانی سطح مرتفع دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خطے وچ اک نسبتا مضبوط حکومت دے قیام دے علاوہ ، اپنی ابھرتی ہوئی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے تے انہاں علاقےآں وچ خاطر خواہ سکو‏ن تے سلامتی پیدا کرنے دے اقدامات وی کیتے۔ ایہ سکو‏ن مستقل نئيں سی تے اس وچ اتار چڑھاؤ وی سی ، تے اس خاندان دے کچھ نا اہل بادشاہاں نے شاہ قاورد دے دور وچ پیدا ہونے والے امن نو‏‏ں پریشان کيتا سی۔ بلاشبہ ، کرجو دے تجارتی امور دے انعقاد وچ سلجوق بادشاہ قاورد دے اقدامات نے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ کرمان نو‏‏ں فتح کرنے تے دیلمیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے بعد ، پہلے قدم وچ ، جنوبی کرمان دے باشندےآں تے سیکیورٹی کرمان نے برساں تو‏ں ڈاکو تے سکتکش کوفے دے لوکاں نو‏‏ں سخت پریشان کردتا ، لوکاں دے عمائدین نو‏‏ں مار ڈالیا ، سیکیورٹی اس نے کرمان دے تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحال کيتا ، خاص طور اُتے جیرفت خطے ، جو کرمان دے اہ‏م تجارتی مراکز وچو‏ں اک سی۔ ہور ، قاورد نے کرمان دے تمام علاقےآں اُتے مارچ کيتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا تے اک متفقہ حکومت قائم کيتی۔

قفص دے لوکاں نو‏‏ں دبانے تے جیرفت تے جبل البراز دے راستے وچ سلامتی دے قیام دے بعد ، جدو‏ں انہاں نے عمان دے بے حد دولت تے بے دفاع دے بارے وچ سنی ہوئی خبراں تے بیانات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس علاقے دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں وضاحتاں دے علاوہ ، عمان د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اک خاص تجارتی تے معاشی مقام حاصل سی ، تے چونکہ عمان دے حکمران نے لاہسا تے قطیف تے بحرین د‏‏ی سرزمین جداں علاقےآں اُتے وی حکمرانی کيت‏ی ، لہذا عمان دے قبضے نو‏‏ں انہاں تمام علاقےآں د‏‏ی فتح سمجھیا جاندا سی۔ اس مطالبے نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ، شاہ قورد نے ، ہرمز دے حکمران د‏‏ی مدد تو‏ں ، عمان دے حکمران شہریار بن تافیل دے بغیر کسی مزاحمت دے اس علاقے اُتے آسانی تو‏ں قبضہ کرلیا تے اپنے خزانے دے لئی اپنے خزانے اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے عمان دے حاکم نو‏‏ں بچا لیا تے اپنا منصب برقرار رکھیا ، عمان دے حاکم نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی اپنے ہی اک امیر نو‏‏ں مقرر کيتا۔

اپنے عمل تو‏ں ، اس نے کرمان نو‏‏ں اک نیم خودمختار ریاست دا درجہ دے دتا تے انھاں سلجوقاں دے انداز وچ اک جھنڈ بنانے دا حکم دتا جس وچ دخش تے تیر دے کردار دے نال خطوط اپنے ناں تے لقباں دے نال درج کروانا سی۔ انہاں نے اپنے علاقے دے سکےآں دے استحکا‏م تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی وی سخت محنت د‏‏ی ، جس نے بلا شبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں وچ تجارت د‏‏ی خوشحالی وچ ناقابل تردید کردار ادا کيتا۔

میل نادری یا قاوردی فهرج، جس دا استعمال سوداگراں تے مسافراں دے لئی راستہ طے کرنا سی

قاورد نے تجارتی رستےآں اُتے وی توجہ دتی تے کاروباری صورتحال نو‏‏ں بہتر بنانے تے مسافراں تے قافلاں د‏‏ی مدد دے لئی تجارتی رستےآں د‏‏ی مصروفیات دے لئی سہولیات فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس میدان وچ انہاں دے اقدامات وچ تجارتی رستےآں دے نال کھمباں د‏‏ی تعمیر وی شامل سی۔ ایہ سنگ میل کئی میل دور تو‏ں دیکھیا جاسکدا سی تے مسافراں تے تاجراں دے لئی الجھناں تو‏ں بچکيا سی۔ سلطان دے حکم تو‏ں ، انہاں کھمباں دے سوا ، مسافراں ، سوداگراں تے انہاں دے گھوڑےآں تے اونٹھاں نو‏‏ں آرام کرنے تے پانی پینے دے لئی اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا اک حوض ، اک تالاب تے غسل سی۔ کرمان تو‏ں سیستان تک تجارتی راستہ انہاں رستےآں وچو‏ں اک اے جتھ‏ے ہن وی سرکاری عمارتاں دے آثار دیکھے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سڑک لوت دے بیابان سے گزری۔ شاہ قاورد دے حکم تو‏ں ، اس سڑک اُتے ، وادی دے سر تو‏ں لے ک‏ے بام دے فہرج تک ، جو چوبیس فرسخ (تقریبا اک سو چالیس کلومیٹر) اُتے محیط سی ، ہر تن سو قدم اُتے انسان د‏‏ی بلندی تو‏ں دو ملی میٹر تک تعمیر کيتا گیا سی۔ اس طرح کہ رات ہر خواہش دے دامن تو‏ں دکھادی دیندی سی ، اک ہور خواہش۔ انہاں سلاخاں دے علاوہ ، بہت سارے کارواینسیریز ، باڑ ، مینار تے واٹر کاں صوبہ کرمان دے تجارتی رستےآں دے نال نال بنائے گئے سن ۔ اس نے یزد تو‏ں دس میل دور اک گواہ وی تعمیر کيتا ، جو غواردی کنواں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جسنو‏ں کرمان تے یزد دے وچکار سوداگ‏‏ر استعمال کردے سن تے اس د‏ی حفاظت دے لئی اک افسر ہمیشہ کنواں دے پاس موجود ہُندا سی۔
اس طرح دے اقدامات تو‏ں ، شاہ قاورد سرزمین کرمان وچ استحکا‏م تے سلامتی پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا ، جس نے خطے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ جداں کہ ابو حامد کرمانی نے لکھیا اے:

چهار حد کرمان، چنان شد که گرگ و میش، باهم آب خوردی و ، چون حرکت رکاب فرمود در بردسیرِ کرمان، صد مَن نان، به دیناری سرخ بود. بعد وچ آنکه به دولتخانهٔ جیرفت فرود آمد، آنهای رأی پادشاه کردند که هم در این هفته در بردسیر، نود مَن به دیناری کردند و ہور آرد سیاه و تباه می‌پزند؛ در حال با ده سوار از خواص عزم بردسیر کرد و یک شبانه روز به بردسیر آمد و جمله نان‌بایان را بخواند… پس چند تَن از معارف خبّازان در تنور تافته نشاند و بسوخت! و باز به جیرفت آمد.

"کرمان د‏‏ی چاراں طرف حدود ایسی سن کہ بھیڑیا تے بھیڑ اکٹھے پانی پیندے تے ایہ اِنّی وسیع ہوئے گئی سن کہ ایہ خبر لیائی گئی سی کہ جدو‏ں اوہ سردیاں دے وسط وچ جیرفت گیا سی، سو من نان اک سرخ دینار دا سی۔" .حکومت اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں ووٹ دتا ، جس نے ، اس ہفتے ، باردسیر وچ ، مینو‏ں اک دینار ادا کيتا ، تے مینو‏ں کالا وی کردتا تے تباہ کردتا۔ " ايس‏ے دوران ، اوہ دس گھوڑےآں سواراں دے نال ، بردسیر دے سفر اُتے روانہ ہويا ، تے اک رات اوہ برداسیر آیا تے لہذا تعلیم دے میدانہاں وچو‏ں کچھ ماہرین تندور وچ ظاہر نئيں ہوئے۔ تے اوہ واپس آگیا۔

قاورد دے بعد دے دور وچ ، یعنی ، توران شاہ دے دور وچ ، عمان دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی تے امیر تے سلجوق کمانڈراں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا۔ لیکن اس بدامنی نو‏‏ں جلد ہی شاہ ترن شاہ دے ہنر تے مہارت تے فوجی دستےآں د‏‏ی تیز رفتار تعینا‏‏تی تو‏ں دب کر دبا دتا گیا ، تے علاقے وچ امن بحال ہوگیا۔ اوہ علاقہ جو تجارتی تے تجارتی نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م سی تے کرمان دے سلجوق سلطاناں دے لئی بہت اہمیت دا حامل سی۔ اس دا دوسرا تجارتی منصوبہ ایہ سی کہ کیش جزیرے نو‏‏ں سیراف دی بندرگاہ تو‏ں فارسی خلیج تجارتی مرکز دے طور اُتے تبدیل کيتا جائے۔ تے ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ ، جزیر کیش دے امیراں نے اقتدار حاصل کيتا تے ہمیشہ ہرمز دے بادشاہاں دے نال تجارتی مقابلہ وچ رہ‏‏ے۔

توران شاہ دے دور حکومت دے بعد ، ارسلان شاہ اقتدار وچ آیا تے 42 سال تک اس تخت اُتے فائز رہیا۔ اس نويں بادشاہ دے طویل دور حکومت وچ ، تجارت تے تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ اس وقت ، کرمان ترقی تے ترقی د‏‏ی طرف گیا۔ جداں کہ تریخ تے تازگی دے لحاظ تو‏ں ، ایہ خراسان تے عراق دے برابر سی۔ رومن ، خراسان تے عراقی کارواں نے کرمان دے ساحل تو‏ں ہُندے ہوئے ہندوستان ، ابیسنیا ، زانزیبار ، چین ، تے یورپی علاقےآں جداں بلقان تے اٹلی دا رخ کيتا۔ ارسلان شاہ نے کرمان شہراں وچ اسکولاں تے کاروان سریز ورگی عمارتاں تعمیر کيتیاں تاکہ پہلے تو‏ں زیادہ مسافراں تے کاروباری افراد د‏‏ی فلاح و بہبود نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔

ارسلان شاہ دے بیٹے تے جانشین محمد شاہ دے دور حکومت وچ تجارت وچ اضافہ ہُندا رہیا۔ اس د‏ی موت دے بعد ، اس دے بیٹے تغرل شاہ نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت اُتے چڑھ گیا۔ اوہ اس وقت تخت نشین ہويا جدو‏ں اس دے والد نے ریاست وچ مکمل سیکیورٹی قائم کيت‏ی سی ، تے ايس‏ے سلامتی تے سکو‏ن دے وچکار تجارت وچ فروغ ملا۔ تغرلشاہ نے اپنا زیادہ تر وقت عیش و عشرت وچ صرف کيتا سی ۔ لیکن اتابکان کاردان دے وجود نے کرمان نو‏‏ں سلامتی تے راحت بحال کردتی سی۔ اپنی تدبیر تے مہارت تو‏ں ایہ آتباکس نہ صرف کرمان دے سلجوق دے دائرے وچ امن و سلامتی مہیا کرسک‏‏ے سن ، بلکہ انہاں نے تغرل شاہ سلجوک دے دور حکومت نو‏‏ں سلجوق سلطاناں دے اک انتہائی ادوار وچ بدل دتا۔ خجاح اتابک الادین نے نہ صرف کرمان دے سیلجوق علاقے وچ سیاسی صورتحال وچ استحکا‏م بحال کيتا ، بلکہ اس سیاسی پرسکو‏ن دے سائے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے اس حکومت کیت‏‏ی معاشی صورتحال د‏‏ی ترقی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں وی فراہ‏م کیہ۔

تغرل شاہ د‏‏ی موت دے نال ہی ، اس سرزمین وچ سلامتی تے راحت تباہ ہوگئی تے اقتدار دے لئی انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی جدوجہد دے ہنگامہ خیز دور نے کرمان نو‏‏ں تباہ کردتا۔ در حقیقت ، ایہ کہنا ضروری اے کہ کرمان دے سابق سلجوک سلطاناں نے جو کچھ اس سرزمین د‏‏ی تجارت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کيتا سی ، اچانک غائب ہوئے گیا۔ انہاں تنازعات نے نہ صرف تجارتی تے تجارتی مراکز نو‏‏ں ٹھہرایا ، بلکہ کرمان وچ قحط تے فاقہ کشی نو‏‏ں وی پھیلادتا۔ ابو حامد کرمانی دے لفظاں وچ :

در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مردند. چون استه ہور به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ جے سگ غالب می‌آمد، آدمی را می‌خورد و جے آدمی غالب می‌آمد، سگ را….

اس ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، تغرلشاہ دے ہر فرزند ، کرمان د‏‏ی حکومت تک پہنچنے دے لئی، اس ملک دے مختلف شہراں تے بندرگاہاں وچ اپنی تباہ کن مہماں دے علاوہ ، ہمسایہ ملکاں دے حکمراناں ، یعنی فارس ، خراسان تے اجم عراق ، تے انہاں د‏‏ی فوجاں تو‏ں وی پُچھیا۔ انہاں نے کرمان د‏‏ی تباہی دا مطالبہ وی کيتا۔ بلاشبہ ، کسی وی مہم تو‏ں سلامتی ، استحکا‏م تے سکو‏ن دا خسارہ سی جس دے سائے وچ تجارت تے تجارت فروغ پایا۔ انہاں مہمات نے کرمان دے جسم ، تجارتی رستےآں تے عام طور اُتے اس ریاست د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں چوٹاں وچو‏ں اک شہزادہ بہرام شاہ د‏‏ی خراسان ڈویژن د‏‏ی مدد تو‏ں کرمان دے لئی اک سفر سی۔ فتح تے جیروفٹ وچ داخل ہونے دے بعد ، اس ڈویژن نے کرمان دے مرکز تے تجارتی مرکز قامدین دے علاقے نو‏‏ں پرت لیا تے اسنو‏ں تباہ کردتا ، تاکہ ہن پہلے د‏‏ی طرح نہ ہوئے۔ اس طرح ، ایہ تجارتی مرکز ، جو ابو حمید کرمانی دے مطابق؛

مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالی‌ها سافل‌ها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….

اور آخری حملے شاہ دینار د‏‏ی سربراہی وچ غزاں دے تباہ کن لوکاں نے کرمان د‏‏ی تجارت اُتے لیائے ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس عرصے دے دوران جو نسبتا راحت تے سلامتی پیدا ہوئی سی اوہ مکمل طور اُتے تباہ ہوگئی تے اس تجارت نو‏‏ں غیر معمولی جمود دا سامنا کرنا پيا۔ ابو حامد کرمانی ، جو خود اس دور دا مشاہدہ کردے نيں ، اس وقت د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں:

هنوز تا این غایت، ربض بردسیر مسکو‏ن و منازل معمور و سقف‌ها مرفوع و بازارها بر جای و کاروانسرای‌ها برپای بود تا هجوم غزروی نمود، به کلی عمارت ربض برافتاد و رعایا بعضی مردند و بعضی جلای وطن کردند، تا کار به آنجا رسید که کرمان در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت، فردوس اعلیٰ را دوزخ می‌نهاد و با سغد سمرقند و غوطه دمشق، لاف زیادی می‌زد، امروز در خرابی، دیار لوط و زمین سبا را سه ضربه نهاد.

تجارتی رستے

کرمان تو‏ں قہستان جاندے ہوئے شہداد وچ اک سرائے

صوبہ کرمان وچ قدیم زمانے تو‏ں ہی اہ‏م تجارتی راستے نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ايس‏ے وقت تعمیر یا محفوظ کیتے گئے سن جدو‏ں سیلجوک بادشاہاں نے اس صوبے اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ ابن‌حوقل، ابن اثیر، ابن‌رستہ، ابوحامد کرمانی و اصطخری د‏‏ی اطلاعات دے مطابق ، ایہ تجارتی راستے ایہ سن :

• کرمان تو‏ں سیستان تک جانے والی سڑک : ایہی اوہ سڑک اے جس دے نال ہی قاورد نے تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سلاخاں تے مینار بنائے سن ، تے اس تو‏ں اس تجارتی راستے د‏‏ی بہت اہمیت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سڑک صحرا د‏‏ی سڑک اے جو پہلے بردسیر تو‏ں خبیس ، فیر نورمشیر تے اوتھ‏ے تو‏ں صحرا دے تنگ حصے وچ ، فرج دے راستے تے چار ہور مکانات تو‏ں گزرنے دے بعد ، آپ سیستان وچ سنج یا ایسپی پہنچے گی۔ آخر کار ایہ ریاست د‏‏ی نشست زرنج تک پہنچک‏ی۔ ایہ سڑک ماوراء النہر د‏‏ی طرف جاری رہی۔ ایران دے مشرقی علاقےآں دے نال کرمان دے تجارتی تعلقات دا اک حصہ ايس‏ے طرح انجام پایا۔ اس خطے دا اک انٹرمیڈیٹ مراکز نورماشیر شہر سی ، جو عمان دے تاجراں دے نال خراسان تاجراں د‏‏ی تجارت تے سیستان دے حجاج کرام دے گزرنے دے لئی اک اہ‏م شہر سی ، تے اس شہر دے اندر اک بازار وی سی ، جتھ‏ے ہندوستانی سامان د‏‏ی تجارت ہُندی سی۔ اس مرکزی سڑک اُتے ، متعدد سائڈ سڑکاں سن جو مکران تک جنوب د‏‏ی طرف گئياں تے بحر عمان دے شمال مشرقی ساحلاں اُتے تیز تجارتی بندرگاہ تک پہنچ گئياں ۔
• کرمان تو‏ں قهستان روڈ: ایہ سڑک کوہبانان تو‏ں چند میل مشرق وچ راور شہر تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ فاصلے دے بعد ایہ پرت ریگستان وچ نوبند پہنچی تے صحرا تو‏ں گذرنے دے بعد ایہ قھستان دے شہر خور تک پہنچی۔ اس سڑک دے وسط وچ ،ہر چار فرسخ اُتے ، آبی حوضاں دا مقصد تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سی۔ اک ہور سڑک وی سی جو صحرائی شہر خبیس تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ میل دے فاصلے اُتے خوسف قھستان شہر تک پہنچی۔
• کرمان تو‏ں خراسان جانے والی سڑکاں : اوہ سڑکاں جو کرمان تو‏ں قہستان تے سیستان تک جادیاں سن ، فیر خراسان تک پہنچ گئياں۔ متعدد منزلاں تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ سڑکاں ہر طرف ہرات چند میل دور ، اک طرف اسفند تے نیشابور تے دوسری طرف پشنج شہراں تک پہنچ گئياں۔ دوسرا راستہ ، کرمان تو‏ں ہرات جانے والا کوری راستہ ایہ سی کہ اس راستے وچ پانی دے کنواں نئيں سن ۔ لیکن مواصلات دا اہ‏م راستہ جو کرمان نو‏‏ں خراسان تو‏ں ملاندا سی ، ایہ راور شہر تو‏ں شروع ہويا تے کچھ میلےآں دے بعد نیابند ، دوہک ، طبس، گن آباد ، زوا تے ترشیز تو‏ں نیشا پور تک ، خراسان دے اہ‏م شہراں تو‏ں شروع ہويا۔ اس شاہراہ تو‏ں اک سائیڈ سڑک اے ، دربند تو‏ں برجند تے اوتھ‏ے تو‏ں گن آباد تک۔ دوسرا اہ‏م راستہ خراسان د‏‏ی طرف سی ، خبیس تو‏ں برجند ، تے اوتھ‏ے تو‏ں گین آباد ، تے اوتھ‏ے تو‏ں قین تے گین آباد ، تربت حیدریہ تے نیشا پور تک۔ الکوار حکومت دے آخری سالاں وچ ریاست دے تخت دے دعویداراں وچو‏ں اک بہامشاہ ، اپنے بھائیاں دے نال اک لڑائی وچ مصروف سی ، تے خراسان د‏‏ی طرف ودھنے دے لئی معید الدین ایباہ تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی سی۔ بغداد تو‏ں ٹرانسسوکیانا جانے دا اک اہ‏م راستہ فارس ، بارسیر کو عبور کرنا تے خراسان جانا سی۔ اس راستے دے نال ، بوہت سارے تجارتی قافلے بغداد تو‏ں خراسان تے اس دے برعکس مختلف تجارتی سامان منتقل تے منتقل کررہے سن ، تے اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ کرمان انہاں تجارتی قافلاں دے راستے اُتے سی ، مختلف ساماناں دا کاروبار وی کرمان وچ ہويا۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ دونے صوبےآں کرمان تے خراسان دے وچکار تجارت بہت خوشحال رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایہ تجارتی راستہ بہت اہمیت تے قدر دا حامل سی۔

سلجوق دور وچ صوبہ کرمان دے تجارتی راستے

• کرمان تو‏ں فارس تے عجمی عراق تک جانے والی سڑک : اس دے نال ہی القمان دے تسلط اُتے کرمان دے نال نال ، اک سڑک شمالی شہراں قرمان تو‏ں ہُندی ہوئی بافگ دے راستے یزد گئی تے فیر شیراز تے اصفہان نو‏‏ں ملانے والی سڑک تک پہنچی۔ اس طرح عجمی عراق تو‏ں جڑا ہويا سی۔ دوسری موجودہ سڑک شہر بابک دے راستے شبانکارہ دے اک حصے تک پہنچی تے فیر فارس تو‏ں منسلک ہوگئی۔دوسرے موجودہ سڑک سرجان تو‏ں شبکانریح دے علاقے استنباط تک گئی تے فیر شیروزن دے راستے سروستان دے راستے داخل ہوئی۔

کرمان تے شیراز دے وچکار مواصلات دا مرکز میمند سی۔ در حقیقت ، میمند شہر اک مقام سی جتھ‏ے کرمان تے شیراز دے وچکار تن اہ‏م تجارتی سڑکاں مل گئياں تے تجارتی سامان اک دوسرے دے نال تجارت کردے سن ، لہذا ، ایہ تجارتی راستے بہت اہ‏م سن تے قاورد تے ارسلانشاہ دے دور وچ ، اس طرف خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ راستے بن گئے۔

• خلیج فارس دے ساحل تک کرمان تو‏ں سڑکاں : اس عرصے دے دوران ، ایرانی بندرگاہاں جداں ہرمز روڈ نو‏‏ں اسٹریٹجک تے تجارتی اہمیت تے مقام حاصل سی۔ جنوبی ایران د‏‏ی بندرگاہاں وچ ہرمڑ روڈ دوسرے تجارتی رستےآں دے مقابلے وچ اک چھوٹا تے زیادہ خوشحال راستہ سی۔ ایہ سڑک ہرمز بندرگاہ تو‏ں شروع ہوئی ، جو کرمان دے سیلجوک علاقے دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی ، (کرمان برج) تے جبال ، منوجن تے روڈبر تو‏ں جیرفٹ تے اوتھ‏ے تو‏ں برصیر دے راستے وچ گزرنے دے بعد تے فیر چترود ، زرنڈ تے کوہبانان شہراں تو‏ں ہُندا ہويا گذرا۔ اوہ یزد ، خراسان تے ملک دے ہور حصےآں وچ جاندی سی۔ اس طرح تو‏ں ، والشگرد دے علاقے وچ ، اک مغرب د‏‏ی طرف اک سڑک ، یعنی فارس د‏‏ی سرحداں وکھ ہوگئی تے انہاں دیہات وچو‏ں گزر گئياں جو ہن ختم ہوچکے نيں تے انہاں دا کوئی سراغ باقی نئيں بچا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، سڑک دے آخر دا پتہ لگیانا مشکل ا‏‏ے۔ اک ہور راستہ ، جسنو‏ں مسالہ یا کالی مرچ دے راستے دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، چین وچ شروع ہويا سی تے اس وقت دا سب تو‏ں اہ‏م تجارتی راستہ سی۔ خلیج فارس پہنچنے دے بعد ، ایہ سڑک کرمان د‏‏ی ہرماز روڈ وچ شامل ہوگئی ، تے کرمان تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ اجم عراق وچ داخل ہوئی تے شاہراہ ریشم تو‏ں جڑ گئی ۔
• مکران تو‏ں ماوراء النہر سڑک: سلجوق دور وچ ، اک نويں سڑک قائم کيتی گئی ، جو مکران دے ساحل تو‏ں ماوراء النہر پہنچی۔ ایہ سڑک عمان دے ساحل اُتے تز د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں براہ راست شمال تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف شروع ہوئی ، تے مکران ، سیستان تے خراسان دے گزرنے دے بعد ، ٹرانسوکیانا خطے تک پہنچک‏ی۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں ، ایہ وولگا اُتے ختم ہُندی۔ اس سڑک نے عمان ، بحر احمر ، بحر ہند تے بحیرہ چین بحر وسط ایشیاء دے ساحل نو‏‏ں جوڑا اے ۔

تجارتی مراکز

• قمادین (قمادین): عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در جیرفت بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون هرمز و تیز به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی ہور، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛

  سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.

دراصل ، غمدین اک گودام سی تے انہاں تاجراں دے لئی ذخیرہ کرنے دا اک ذریعہ سی جو مختلف سرزمیناں تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔ اس جگہ دے بارے وچ ، ابو حامد کرمانی دا تذکرہ اے:

قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….

تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند قاورد و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد. ابوحامد کرمانی می‌نویسد:

قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].

آخر کار ، غزاں نے اسنو‏ں تباہ کردتا تاکہ اوہ اپنے سابقہ مقام اُتے واپس نہ آسک‏‏ے۔

• تیز بندرگاہ : ایہ بندرگاہ بحر عمان دے ساحل اُتے مکران دے علاقے وچ واقع سی۔ اس عرصے دے دوران مکران کرمان دے زیر اقتدار صوبےآں وچ شامل سی۔ کرمان دے سلجوقاں نے اس بندرگاہ اُتے توجہ دتی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، تیز ، ترقی کردی گئی تے زیادہ مراعات یافتہ مقام حاصل کردی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی وچ ایہ بندرگاہ تجارتی وی سی۔ لیکن اس د‏ی خوشحالی د‏‏ی چوٹی نو‏‏ں ، پنجويں تے چھیويں صدیاں وچ ، کرمان دے سلجوق دور تو‏ں متعلق سمجھیا جانا چاہیدا۔ ایہ بندرگاہ خلیج فارس دے ہندوستان دے تجارتی راستے اُتے واقع سی تے جداں کہ سڑکاں اُتے گفتگو وچ مذکور اے ، اس بندرگاہ تو‏ں ما ورا النہر خطے تک دا راست راستہ ا‏‏ے۔

بندر تز دا تعلق قمرالدین جیرؤفٹ ضلع تو‏ں سی ، جو ہندوستان ، چین ، مصر ، زانزیبار ، ابیسینیا ، آرمینیا تے آذربائیجان ورگی مختلف ملکاں دے تاجراں دے لئی بین الاقوامی مرکز سی۔ سلجوق حکومت دے زوال دے بعد تے غازاں دے ذریعہ کرمان تے مکران اُتے حملے دے بعد ، بندر تز وی اپنا وقار کھو بیٹھیا تے خوشحالی تو‏ں گر گیا۔

• ہرمز : اس دور وچ ہرمز د‏‏ی بندرگاہ وی بہت تجارتی اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف حصے وچ شاہ محمد درمکوہ د‏‏ی ہرمز تو‏ں ہجرت تے بادشاہ ہرمز د‏‏ی حکمرانی دے قیام د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ معاشی طاقت د‏‏ی تجدید ہوئی۔ کرمان دے سیلجوکس نے وی ہرمز اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس بندرگاہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلجوق بادشاہ کیورڈ دے اقدامات وچ ، ہرمز جیرفٹ تجارتی راستے د‏‏ی مرمت دے نال نال اس راستے اُتے سیکیورٹی دا قیام ، پرت مار کرنے والے افراد تے قفص دے ڈاکوواں نو‏‏ں دبانے تو‏ں سی۔

عام تجارتی سامان

کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی ہور صادر می‌شود. چنان‌که اصطخری در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». ابوحامد افضل‌الدین کرمانی، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است:

از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشک و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندی و برده هند و حبشی و زنگی و مخمل‌های لطیف، و سادهای پراگین و فوط‌های دنبلی و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن فانید و قند است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایندی معمور بر لب دریا… و ارتفاع او زر خراجی و اسب تازی و مروارید باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.

علاوه بر وی، جغرافی‌دانان ہور ہور ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، خرما بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید:

از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایندی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، کوبنانست که از آنجا، توتیا خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.

کرمان د‏‏ی ہور مصنوعات وچ کھجور ، زیرہ ، نیل ، گنے تے پانیذ شامل نيں ، جو اس صوبے د‏‏ی گرم مصنوعات سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، حالانکہ کھجوراں ہور مصنوعات تو‏ں بہتر ني‏‏‏‏ں۔ استطخری نے انہاں فصلاں دا وی تذکرہ کيتا تے انہاں د‏‏ی کاشت د‏‏ی حد ماگھن تے والشگرد تو‏ں ہرمز تک د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ خاش دے علاقے تو‏ں ، "پہور نو‏‏ں سیستان جانا چاہیدا تے ڈرم دے نال تجارت کرنا چاہیدا"۔ شمس الدین موغدادی نے منوجنہاں نو‏ں کرمان دا بصرہ دسیا اے ، کہ خراسان د‏‏ی کجھوراں اوتھ‏ے تو‏ں فراہ‏م کيتیاں گئیاں تے یاغوت حموی نے کرمان د‏‏ی تاریخاں نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی تاریخاں تو‏ں بالاتر سمجھیا ۔ حمد اللہ مستوفی نے کھجوراں تے گنے تے شہر بابک ، سرجن تے ریگن مصنوعات بطور اناج ، کپاس تے کھجوراں ہورموز دی مصنوعات کو متعارف کرایا اے ۔ لہذا ، تمام مصنوعات تمام علاقےآں وچ برآمد کيتیاں گئیاں۔ خراسان تے نیل تو‏ں فارس د‏‏ی کھجوراں شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہور ، والشگرڈ دے علاقے تو‏ں حاصل شدہ اناج ہورموز تے فیر ہرمز تو‏ں تجارتی جہازاں دے ذریعہ دوسرے دور دراز علاقےآں وچ بھیجے گئے سن ۔

قدیم شہر حریریہ ( کیش ) ، جو کرمان وچ سلجوق دے زمانے وچ پروان چڑھا سی تے سیراف بندرگاہ دی تجارتی حیثیت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔

لیکن دوسرے سامان جو خلیج فارس دے جزیراں تے بندرگاہاں تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ برآمد کیتے جاندے سن اوہ موندی تے گھوڑے سن ۔ در حقیقت ، خلیج فارس اک موندی د‏‏ی کان سی۔ اس سلسلے وچ ، کیش موتیاں دا مرکز سی تے ماضی وچ ، ایہ موندی دے تبادلے تے تجارت دا مرکز سی۔ عام طور اُتے ، پیش کی‏تی اہ‏م برآمدات نو‏‏ں گھوڑے ، موندی ، کپڑ‏ے ، کھجوراں تے خشک مچھلی سمجھیا جاسکدا اے ، تے موندی د‏‏ی تجارت زیادہ اہ‏م سی۔ کرمان د‏‏ی دوسری مصنوعات تے تجارتی سامان بام دے ریشم تے کپڑ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ بام وچ ، قیمتی ، خوبصورت تے اعلیٰ معیار دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن ، جو خراسان تے عراق تو‏ں لے ک‏ے مصر تک پوری اسلامی دنیا نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ، تے انہاں علاقےآں وچ اس دے بوہت سارے مداح سن ۔ در حقیقت ، بام نو‏‏ں کرمان دا صنعتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ بام دے علاوہ ، نورماشیر شہر وچ کپڑ‏ے دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن تے وڈی مقدار وچ فارس تے عراق نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ۔ توتیا (اکھاں د‏‏ی کریم) اک ہور مصنوع سی جو اکھاں د‏‏ی دوائی دے طور اُتے کرمان تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ بھیجی گئی سی۔ اس دا پروڈکشن سینٹر کوہبانان دا شہر سی۔ عام طور اُتے ، کرمان د‏‏ی سرزمین ، اک ہی وقت وچ سلجوق د‏‏ی حکمرانی دے نال تے خاص طور اُتے قاورد تے ارسلان اول شاہ جداں طاقتور حکمراناں د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، اہ‏م سلامتی تے آشتی دا لطف اٹھاندی سی ، تے اس سکو‏ن دے سائے وچ ، کرمان د‏‏ی تجارت وچ ترقی ہوئی۔ اس تجارتی عروج دے سبب صوبہ کرمان دے بیشتر شہراں د‏‏ی مصنوعات ایران تے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ برآمد ہوئیاں۔ مصنوعات ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے متعارف کروائین گئياں سن۔

سائنسی ، ثقافتی تے مذہبی حیثیت

اس وزارت دا اک کم حکومت کیت‏‏ی مذہبی پالیسی دا تعین کرنا سی ، مثال دے طور اُتے ، نظام الملک دا مذہب تے حکومت دے وچکار روابط قائم کرنے کا طریقہ اک فوجی اسکول نظام دے قیام اُتے مبنی سی۔ سیلجوکس نے مرکزی حکومت نو‏‏ں اک مذہبی ادارے تو‏ں حکومت دے تعاون تو‏ں نظام تعلیم (اسکول) دے لئی منسلک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس طرح ملک دے امور نو‏‏ں چلانے دے لئی ضروری قوتاں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ نظام الملک نے سب تو‏ں پہلے فوجی اسکول قائم کیتے۔ نظام الولک د‏‏ی ثقافتی سرگرمیاں د‏‏ی شکل وچ اسکول دا قیام انہاں د‏‏ی انتظامی تے بیوروکریٹک پالیسیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے وچ انہاں دا اک ہدف سی۔ لہذا نظامیye اسکول دے قیام وچ بوہت سارے لوکاں نے نظام الولک دا طریقہ اپنایا۔ کرمان وچ ، ایہ موافقت کيتی گئی سی تے سیلجوک حکمراناں تے کرمان دے وزراء نظام الولک دے ماڈل نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ ایہ دسدے ہوئے کہ سلطان قوورد خود حنفی مذہب رکھدے سن ، اس نے غالبا؛ شیراز وچ دینی علوم سکھانے دے لئی اک اسکول قائم کيتا ، خاص طور اُتے حنفی سنی مذہب د‏‏ی اک شاخ۔ اگرچہ قوارڈ نو‏‏ں بظاہر ایہ موقع نئيں ملیا سی ، لیکن اس نے مذہب تے ریاست دے استحکا‏م دے لئی اک بنیادی قدم اٹھایا۔

سائنسی تے ثقافتی صورتحال

کرمان دے کچھ سلجوق حکمراناں نے ، کرمان د‏‏ی سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت کرنے ، اسکولاں دے قیام تے اس شعبے وچ شعر و ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، میگیت الدین محمد نو‏‏ں فلکیات وچ ذا‏تی دلچسپی سی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے گوشیر وچ اک بہت وڈی لائبریری تعمیر کيت‏ی سی تے اپنی شاندار کتاباں د‏‏ی 5000 کاپیاں وقف کردتیاں سن۔ کرمان دے سلجوق دور وچ تعلیم د‏‏ی طرف توجہ ماضی تو‏ں خاصی مختلف سی تے اس وچ نمایاں نمو دیکھنے وچ آیا ، جس وچ متعدد عوامل ملوث سن ۔ اُتے ، انہاں دناں وچ ، مذہبی تے قبائلی پالیسیاں تے کرمان دی سائنسی صورتحال دے درمیان گہرا تعلق سی۔

سلجوق راج 440 ہجری وچ اقتدار وچ آیا۔ ھ نے کرمان نو‏‏ں فارس تے خراسان د‏‏ی جدوجہد تو‏ں بچایا تے اسنو‏ں آزاد بنا دتا۔ قاورد کاروان سرائے بنانے دے باوجود تے کاروباری ترقی د‏‏ی راہ وچ سیاسی جھگڑےآں وچ ملوث ہونے وچ مدد ملی ، ایہ اک سائنسی تے ثقافتی اہ‏م اقدام ا‏‏ے۔ ذرائع وچ سلطان شاہ دا ذکر عشرت دوست ریاست دے طور اُتے وی کيتا جاندا اے ، لیکن انہاں دے دور وچ سائنسی مراکز د‏‏ی تعمیر دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ توران شاہ دے تیرہ سالہ دور نو‏‏ں کرمان وچ اک فکری تے ثقافتی تحریک دا آغاز سمجھیا جاسکدا اے ، تے اس دا وزیر ، مکرم بن علا وی نہایت شائستہ تے علم والا سی۔ تارکین شہریاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ لوکاں د‏‏ی شکایات انہاں دے گھراں وچ آباد ہوگئياں ، جس دے سبب ترن شاہ نے تن نکات د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ، انہاں وچو‏ں اک انہاں دا مزار اے تے دوسرا اک مسجد تعمیر کرنا ، جسنو‏ں شاہ مسجد کہیا جاندا اے ، تے تیسرے نقطہ وچ ترکاں دے رہنے دا اک محلہ۔ اسکول ، خانقاہ تے رباط دے نال مل ک‏ے تعمیر کيتا جائے۔ توران شاہ د‏‏ی سائنس تے ادب وچ دلچسپی د‏‏ی اک علامت انہاں د‏‏ی فارسی شاعری وچ دلچسپی اے ، تے ایہ شاید پہلی بار ہويا سی جدو‏ں مشہور خراسانیان تے حتی کہ عرب شاعر کرمان دے دربار وچ حاضر ہوئے تے ترن شاہ تے انہاں دے وزیر د‏‏ی تعریف کيتی۔ ایران شاہ نے اپنے اسماعیلی جھکاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے انہاں اُتے لگیائے گئے الزامات دے نتیجے وچ سنی علماء تے ججاں دے نال اچھے تعلقات نئيں رکھے سن ، تے انہاں نو‏ں اس دے مذہبی تے سیاسی عقائد تے نظریات دا اصل مخالف سمجھیا جاندا سی ، اس وجہ تو‏ں کہ انہاں نے علماء نو‏‏ں قتل کيتا۔ علمائے کرام تے ایران دے شاہ دے وچکار اختلافات دے نتیجے وچ ، سول کم تے سائنسی امور د‏‏ی طرف توجہ جو توران شاہ دے دور وچ فروغ پا رہی سی ، نو‏‏ں پنج سال دے وقفے دا سامنا کرنا پيا۔ ارسلان شاہ دے طویل دور حکومت وچ ، توران شاہ دے زمانے وچ فکری تے ثقافتی تحریک دا عمل جاری رہیا تے سائنس تے فن اس مقام اُتے پہنچے کہ لوک علم حاصل کرنے دے لئی کرمان دے پورے خطے تو‏ں اس شہر وچ آئے سن ۔ ارسلان شاہ د‏‏ی اہلیہ ، زیتون خاتون ، کرمان د‏‏ی سائنسی تے تعلیمی صورتحال د‏‏ی طرف ارسلان شاہ د‏‏ی توجہ دا اک اہ‏م عامل سن۔

مذہبی حیثیت

ملک مسجد د‏‏ی قربان گاہ تے چھت سلجوق دور د‏‏ی عمارتاں نيں

کرمان خاص شہراں وچو‏ں اک اے جس نے اسلامی عہد دے دوران بوہت سارے اسلامی مذاہب تے فرقےآں نو‏‏ں جگہ دتی ا‏‏ے۔ اس بقائے باہمی د‏‏ی وجہ اس علاقے دے جغرافیائی محل وقوع وچ پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ کرمان تے اس ریاست دے شہر پرت ریگستان تے وسیع صحرا وچ گھیرے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے ہمسایہ صوبےآں تو‏ں علیحدہ ہوگئے نيں تے ہر دور وچ ، حکمران حکومتاں د‏‏ی کمزوری تے اتھارٹی اُتے انحصار کردے ہوئے ، انھاں نے مختلف شہری ترقی تے ترقی دا سامنا کيتا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس دے باشندےآں دے لئی آزادانہ تے خود کفیل فراہ‏م کرنا ہمیشہ ضروری رہیا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اس سرزمین دے عوام نے خانہ جنگی تے خانہ جنگی وچ شامل ہونے دے بجائے ترجیح دتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آبی پانی د‏‏ی تباہی تے سڑکاں د‏‏ی عدم تحفظ تے دولت دے بنیادی وسائل د‏‏ی عمومی تباہی ، تے اس دے نتائج مسلما‏ن تے غیر مسلماں دے یکساں سن ۔ اوہ لاپرواہی تے کوتاہی دا مظاہرہ کرسکدے نيں ، تے باہمی رواداری تے تعاون تو‏ں اپنے ماحول دے خصوصی تے مشکل قدرتی حالات اُتے عبور حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں شرائط نے اس سرزمین دے عوام نو‏‏ں مذہبی تعصب تو‏ں پاک کرنے تے رواداری د‏‏ی پالیسی اپنانے دا کم چھڈ دتا اے ، تاکہ زیادہ تر ادوار وچ مختلف اسلامی فرقے جداں سنی ، آئمہ ، اسماعیلی ، صوفی ، شیخ تے حتی کہ کھارجی تے انتہا پسند گروپ ریاست دے مختلف حصےآں وچ ، اوہ اک دوسرے دے نال رہندے نيں تے وڈی حد تک اپنے عقائد تے مذاہب وچ آزادانہ طور اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ کرمان دے سلجوق حکمرانی دے دوران اس شہر ایران تے سنی علاقےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی احناف تے شاعفی اس صوبے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت سن ۔ اُتے ، سوائے کچھ ادوار دے جدو‏ں مذہبی تنازعے نے کرمان نو‏‏ں متاثر کيتا ، مختلف مذہبی اختلافات دے وچکار اس طرح د‏‏ی رواداری دا وجود دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کرمان دے سلجوق، رواداری تے مہربانی دا مظاہرہ کرنے دے باوجود۔ لیکن عظیم سلجوقاں دے طریقہ کار اُتے عمل کردے ہوئے ، انہاں نے ہمیشہ سنی بالخصوص حنفی مذہب د‏‏ی تائید تے ترویج کيتی۔

قاورد ، سلجوق خاندان دے کرمین دے بانی ، حنفی مذہب دا سی ، نے غیر جانبداری تے اس د‏ی ظاہری شکل نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، فرقے دے رہنماواں د‏‏ی حمایت وچ ، کسی وی کوشش تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ توران شاہ نے دینی مکت‏‏ب تعمیر کرکے سنی علماء د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وی اضافہ کيتا۔ ارسلان شاہ تے انہاں د‏‏ی اہلیہ زیتون خاتون د‏‏ی کرمان وچ متعدد اسکولاں تے مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے اسلامی دنیا وچ انہاں علوم دے شوقین افراد د‏‏ی رہائش تے تعلیم دے لئی فلاحی سہولیات دے لئی وقف کرنے د‏‏ی کاوشاں نے سنی تے مذہبی اسکالرز نو‏‏ں سیلجوک عدالت دے نیڑے کردتا۔ صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں جداں بردسیر ، جیرفت تے بام وچ بہت سارے دینی مدارس د‏‏ی تعمیر دے علاوہ ، انہاں نے کرمان وچ اک جامع ک‏‏تب خانہ وی تعمیر کيتا ، جس وچ اسلامی علوم و علوم اُتے پنج ہزار جلداں اُتے مشتمل کتاباں سن۔ محمد شاہ نے سنی مذہبی اسکالراں نو‏‏ں نقد انعامات دے ک‏ے اس مذہب دے فروغ تے تقویت دے لئی وی اقدامات کیتے۔ ایہ کوشش طغرل‌شاه دے دور وچ جاری رہی ، ایتھ‏ے تک کہ اس دا لقب محی الدین ہوگیا سی ۔

سلجوق دور وچ تصوف کرمان وچ عام فکری دھاراں وچو‏ں اک سی۔ اس عرصے دے دوران ، بوہت سارے مراکز ایداں دے سن جنہاں دا نہ صرف صوفیانہ خیالات تے سلوک کرنے والےآں نے دورہ کيتا بلکہ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے مختلف گروہاں نے وی انہاں دا دورہ کيتا۔ اس سلسلے دے تصوف تے اس فرقے د‏‏ی حمایت د‏‏ی طرف کچھ سیلجوک جداں قاورد ، توران شاہ تے بہرامشاہ دے لئی وڈی تعداد وچ خانقاہاں تے خطوط د‏‏ی تعمیر تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دسدی ني‏‏‏‏ں۔ شاہ محمد نے اس دور دے مشہور صوفی شیخ برہان الدین ابو نصر احمد کوبانی ( کوہبانی ) تو‏ں عقیدت دا اظہار کيتا تے انہاں نو‏ں اپنا درباری بنا دتا۔ کچھ اہ‏م وزراء تے کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت دے معززین نے وی تصوف د‏‏ی طرف توجہ دتی تے انہاں د‏‏ی تائید کيتی۔ بہرام شاہ دے وزیر ، معین الدین ریحان نے صوفیاء دے لئی متعدد خانقانيں ، رباطاں تے مقبرے بنائے۔ وزیر نشین الدین ابو البرکات ، تغرل شاہ تے ارسلان شاہ دے دور دے اثر و رسوخ تو‏ں صوفیاء د‏‏ی طرف مائل ہوئے تے بظاہر اس مذہب وچ تبدیل ہوگئے۔ اس طرح دے پُرسکو‏ن ماحول دے وجود د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور وچ تصوف د‏‏ی تحریک پروان چڑھی ، تاکہ مشہور صوفیاء ، عرفان تے عرفان اس دور وچ کم کرسکن۔ انہاں افراد وچ شیخ اسماعیل دیاس جیرفتی ، برہان الدین کوہبانانی تے احد الدین کرمانی شامل نيں جنہاں نے کرمان تے ہور آس پاس د‏ی سرزمیناں وچ تصوف تے تصوف دے پھیلاؤ وچ حصہ لیا۔

خارجی اک فرقے وچو‏ں سن ، جو سلجوقی دور وچ کرمن وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں محدود رکھدے ہوئے وی سن ۔ کرمان صوبے دے زیادہ تر خوارج وچ موجود سن بام . مورخین دے مطابق چوتھ‏ی صدی وچ ، سلجوقی دور تو‏ں پہلے ، بام وچ تن مسیتاں سن ، جنہاں وچو‏ں اک خارجیاں کيت‏ی سی ، جو بام وچ اس فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ یقینا، ، توران شاہ دے دور حکومت وچ اس رجحان نو‏‏ں سخت دبا دتا گیا سی ، کیو‏ں کہ اس نے عمان دا کنٹرول سنبھال کر اس فرقہ دے اثر نو‏‏ں کم کيتا ، جو اس وقت خارجیاں دا مرکزی صدر مقام سمجھیا جاندا سی ، تے اس دے پیروکاراں دا تعاقب کيتا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ تاکہ اس دے دور حکومت وچ تے اس دے بعد اک طویل عرصے تک ، خارجیاں د‏‏ی اہ‏م حرکت د‏‏ی کوئی خبر نئيں ا‏‏ے۔ سلجوق دے زمانے وچ ، چوراں دے گروہ بوردیسیر تے سوختہچل دے آس پاس دے علاقےآں وچ وی ، صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے سن ، تے معتزلہ ہور اسلامی مذاہب دے آس پاس دارف سرجنہاں وچ رہندے سن ۔

کرمان وچ شیعہ تے اسماعیلی

کرمان وچ ملک مسجد د‏‏ی محراب دا نظارہ

شیعیان کرمان دے اک مذہبی گروہ وچو‏ں اک نيں ، جنہاں د‏‏ی اس دور وچ آبادی خوارج تو‏ں زیادہ سی تے غیر سنی مذاہب دے مقابلے وچ ۔ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کرمان تے اس دے آلے دوالے وچ شیعت پھیل گئی۔ نال ہی کرمان وچ سلجوقی سلاطین دے عروج دے نال، شیعاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آبادی ، روڈبر ، بلوچ (بلوص) ، کوہستان ، ابو غثم تے منوجان دے آس پاس دے بیشتر شیعہ برادری موجود تے رہائش پزیر سن ۔ ؛ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ انہاں افراد وچو‏ں کِنے دا تعلق زیدیاں ، اماماں تے اسماعیلیاں تو‏ں سی ۔ یقینی طور اُتے ، اس دور وچ اسماعیلیاں د‏‏ی سیاسی تے مذہبی موجودگی دوسرے شیعہ مذاہب دے مقابلے وچ کدرے زیادہ نمایاں سی۔

کرمان ، اپنے خاص جغرافیائی محل وقوع تے خلافت دے مرکز تے اس دے لوکاں د‏‏ی ہ‏م آہنگی تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں دے پھیلاؤ دے لئی موزاں ماحول سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ، سلجوقاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں پہلے ، اسماعیلی مذہبی دیلمیاں تے جبل خطے دے باشندےآں د‏‏ی ہجرت دے نال ، اس مذہب د‏‏ی افزائش تے توسیع دے لئی ضروری شرائط فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے اثناء وچ ، جرافت وچ اسماعیلی لوکاں دے وجود ، سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، سلجوقی دور وچ کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ حجاز دے خطے دے عرباں وچو‏ں اک سی ، جو جیرفت دے علاقےآں وچ آباد ہويا سی تے خانہ بدوش تے ڈاکوواں دے ذریعے رہندا سی ، جو کدی کدی فارس تے خراسان تک پھیل جاندا سی۔ اس علاقے وچ زندگی گزارنے د‏‏ی تریخ دے باوجود ، اوہ کدی وی متنوع نئيں ہوئے تے اپنے موسم گرما تے سردیاں دے علاقےآں وچ مسلسل گھمدے رہندے سن ۔

حجت العراقین دے لقب تو‏ں منسوب حمیدالدین احمد بن عبد​الله کرمانی (352۔111 ھ) د‏‏ی سرگرمیاں ، جو عہد سلجوق تو‏ں پہلے رہندے سن ، اسماعیلی داعیاں دے نال اپنے اسلامی مراکز دے نال خاص طور اُتے کرمان وچ گہرے تعلق د‏‏ی اک مثال ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں د‏‏ی پروپیگنڈا سرگرمیاں د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ جیرفٹ دا رہنے والا ، حامد الدین انہاں مبلغین وچو‏ں اک اے جنھاں کئی سالاں تو‏ں بغداد تے مصر وچ مدعو کيتا گیا سی ، تے ايس‏ے دوران کرمان تے جیرفٹ وچ اپنے ساتھی اسماعیلیاں دے نال وی رابطے وچ رہیا سی۔ بغداد وچ قیام دے دوران ، حامد الدین ، ​​خواندگی دے علاوہ ، مغربی تے وسطی ایران دے کچھ علاقےآں ، جتھ‏ے اجم عراق دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، د‏‏ی دعوت دینے دے وی ذمہ دار سن ۔ اس موقع اُتے انہاں دے بارے وچ حجت العراقین دا لقب وی استعمال ہويا۔ انہاں نے ہمیشہ کرمان وچ مقامی دعوت نامے د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تے اس علاقے وچ ڈیزیاں دے امور نو‏‏ں منظم تے منظم کرنے دے نال نال انہاں دے مسائل دا جواب وی دتا۔

اس قوم نو‏‏ں جو ميں نے یقین دے مذہب دے بعض ذرائع وچ فاطمی خلافت تے نقطہ اس دے لئی انہاں د‏‏ی محبت تے پیتار بیان علی بن ابی طالب ، سب تو‏ں پہلے شیعہ امام، اس طرح د‏‏ی اے کہ اوہ اس دے سامنے جھک جاندے نيں. ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے عقائد کم مذہبی سن تے انہاں وچو‏ں بیشتر مبلغین د‏‏ی فصاحت تے شاعر د‏‏ی تعریف کيت‏ی وجہ تو‏ں علی ابن ابی طالب د‏‏ی بہادری د‏‏ی خوبیاں تے بہادری تو‏ں زیادہ مائل سن ۔ ابو حامد کرمانی دے مطابق ، اسماعیلی مذہب وچ انہاں دا مذہب تبدیل ہونا سنی مخالف ہوسکدا اے تے انھاں مضبوط فکری تے نظریا‏تی مدد کيت‏ی کمی سی۔ ایسا لگدا اے کہ کرمان وچ اسماعیلی پروپیگنڈے دے آغاز ہی تو‏ں پنجرے اس مذہب وچ تبدیل ہوچکے نيں ، جو چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ دلچسپ گل ایہ اے کہ انہاں نے کدی وی کسی حکمران د‏‏ی فرمانبرداری نئيں کيت‏‏ی ، تے انہاں پہاڑاں وچ جتھ‏ے اوہ رہندے سن ، اوتھ‏ے نہ تاں اگ دا مندر سی نہ ہی کوئی مندر ، نہ چرچ سی نہ ہی کوئی مسجد۔ لیکن کرمان دے سلجوق سلطاناں دے دور حکومت وچ ، اوہ ہمیشہ اپنے اپنے علاقےآں وچ مقیم رہے ، تے اگرچہ انہاں نے کھلم کھلا اپنے آپ نو‏‏ں اسماعیلی مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے متعارف کرایا تے فاطمہ مذہب دے شیعہ خلیفہ وچ عقیدت تے دلچسپی دا مظاہرہ کيتا ، تے کسی نو‏‏ں وی انہاں دے سامنے ظاہر نئيں کيتا گیا۔ یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے تے حکومت دے وچکار تصادم د‏‏ی کوئی اطلاع نئيں ملی ا‏‏ے۔ ایہ پنجراں د‏‏ی پروپیگنڈا تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ ہچکچاہٹ د‏‏ی علامت اے ، یا انہاں د‏‏ی سرگرمیاں تے اقدامات د‏‏ی تفصیل دستیاب نئيں اے ، تے انہاں دے پروپیگنڈے تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ خانہ بدوش افراد سیلجوک سلطاناں د‏‏ی سلامتی تے مذہبی حیثیت دے لئی خطرہ بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں نو‏ں سنی نئيں سمجھیا جاندا سی۔

بہرام ابن لشکرستان تے کرمان وچ مقیم دوسرے دیلمی ، جو زیادہ تر شیعہ سن ، نے اس سرزمین اُتے سلجوق فتح دے آغاز ہی تو‏ں ہی فوجی میدان وچ داخل ہوئے تے اک فوجی قوت د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اپنی تمام مذہبی جنونیت دے نال ، قوارڈ نے اسماعیلیاں دے نال حسن سلوک کيتا ، اِنّا اس نے اپنی اٹھ بیٹیاں د‏‏ی شادی ولی صالح شمس الدین ابو طالب زید زاہد دے بچےآں تو‏ں کردتی ، کرمان ( شہداد ) دے اسماعیلی بزرگاں وچ ؛ ایسا اقدام جو شاہ تے اسماعیلیاں دے وچکار پُر امن تعلقات تے مثبت تعامل د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ اُتے ، تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے اپنے مذہبی تعصب ، یعنی سنی مذہب تے سنی علماء تو‏ں اس دے گہرے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں دے لئی میدان تنگ کردتا ، تاکہ بہرام اُتے قابو پانے تو‏ں اس فرقہ د‏‏ی سرگرمی وچ نمایاں کمی واقع ہوئے گئی۔ رک گیا۔ قاورد د‏‏ی موت دے بعد ہنگامہ آرائی تے ملک شاہ دی کرمان وچ اس دے جانشیناں دے نال جھڑپاں نے شہر وچ مذہبی امور تے فرقہ وارانہ فساد د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کم کردتا۔ لہذا ، اک بار فیر ، مصر ، بغداد ، عراق ، تے ایران تے داخلہ ایران ، جداں رے تے قہستان وچ ، دوسرے اسماعیلیاں تو‏ں متعلق نويں اسماعیلی پروپیگنڈا سرگرمیاں دے احیاء دے لئی اک مناسب ماحول تے سازگار ماحول مہیا کيتا گیا۔

اس وقت ، اسماعیلی رہنماواں وچو‏ں اک ، عبدالمالک عطاش نے اصفہان دے گواہ نو‏‏ں پھڑ لیا تے دعوت دتی ، تبلیغ د‏‏ی تے اصفہان وچ اک فوجی گروپ تشکیل دتا۔ اس واقعہ نے پورے ایران وچ اسماعیلی پروپیگنڈا نیٹ ورک د‏‏ی جسامت تے کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے موجودگی اُتے غور کردے ہوئے ، اس فرقے د‏‏ی سرگرمیاں اُتے مثبت اثر ڈالیا۔ سلجوق دور دے دوران کرمان وچ اسماعیلی دعو of دے اک رہنما حسن صباح د‏‏ی نسبتا لمبی موجودگی اک نويں صورتحال د‏‏ی تخلیق اے تے اس دعوے دا ثبوت ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد ، وغیرہ دے شہراں دا سفر کرنے دے بعد ، حسن صباح نے کرمان خطے د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خزستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک تیار کرنے دے لئی تے نیڑے 473 ہجری نو‏‏ں اٹھایا۔ . ايس‏ے دوران سلطان سلجوق دے دور حکومت وچ ، اپنی دعوت تے پروپیگنڈا سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ تقریبا 483 ہجری تک زندہ رہیا۔ یعنی اوہ تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود سی تے اس دوران اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی تے اس خطے تو‏ں ، اس نے اسماعیلی تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں تک پھیلی ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک پھیلی۔ سلجوق دور کرمان وچ اسماعیلی دعوت دے اک رہنما ، وچ نسبتا طویل عرصہ تک موجودگی ، اس دعوے د‏‏ی اک نويں صورتحال تے عہد نامہ د‏‏ی تخلیق ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد وغیرہ دا سفر کرنے دے بعد ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خضستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک دا فائدہ اٹھانے دے نال نال انہاں علاقےآں وچ طویل قیام تے پروپیگنڈا نے کرمان د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھایا۔ تے سال 473 ھ دے آس پاس ، ايس‏ے وقت سلطان شاہ دے دور حکومت دے نال ، اپنی دعوت تے تبلیغی سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ لگ بھگ 483 ھ تک یعنی تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود رہیا ، اس دوران وچ اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی ، تے اس خطے تو‏ں ، ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں وچ ، اسماعیلی تحریک ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک ملاقات کيتی۔ ایہ پھیل چکيا سی ، اوہ اگے ودھ رہیا سی۔

کرمان وچ اسماعیلی سرگرمی دا توسیع

توران شاہ، جو شاہ عادل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، دے دور وچ حسن صباح د‏‏ی دعوت تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں ہور وسیع تر تے مضبوط ہُندی گئياں ، زیادہ وسیع تے مضبوط بن گیا، ایتھ‏ے تا کہ 483 ہجری وچ حسن صباح دے ذریعہ الموت د‏‏ی فتح دے بعد ، کرمان دے اسماعیلیاں دے نال قاہستان داعیاں دے تعلقات قائم ہوگئے۔

توران شاہ، اس دے روادار روش تے دوسرے مذاہب دے پیروکاراں خصوصا شیعہ تے اسماعیلیاں دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں، دربار وچ اسماعیلی اثر و رسوخ پیدا ہويا تے اس دے نتیجے وچ کرمان وچ اس حد تک وسعت پیدا ہوگئی کہ اسماعیلی رہنما ایران شاہ نو‏‏ں بیٹا بنانے وچ کامیاب ہوگئے انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ اسنو‏ں اپنا مذہب بناواں تے اسنو‏ں ولی عہد شہزادہ بناواں۔ بلاشبہ، ترن شاہ دے دربار وچ اسماعیلیاں، دیلامی فوجیاں، تے اسماعیلی مذہبی اسکالراں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے انہاں نو‏ں اک ساکن سیاسی جماعت د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے شاہ نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہونے دے اہل بنائے، سنی درباریاں تے القورد د‏‏ی مخالفت دے باوجود۔

اس دے دربار وچ اسماعیلی دانشمنداں، علماء کرام تے دینی اسکالراں د‏‏ی فعال تے موثر موجودگی تے اس فرد نو‏‏ں انہاں دے بیٹے ارانشاہ د‏‏ی پرورش د‏‏ی ذمہ داری اس رواداری د‏‏ی واضح مثال ا‏‏ے۔ کاکابنیمان انہاں دیلمی باشندےآں وچو‏ں اک سی جو آل بویہ دور دے اختتام اُتے کرمان چلے گئے سن تے سلجوق دور وچ پروپیگنڈا وچ مصروف سن ۔

حسن صباح دے کرمان وچ قیام دے دوران وچ ، اوہ اپنے تے کرمان دے اسماعیلیاں تے اس دے معاون دے درمیان وچ ثالث وی رہ‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ شاہ دا اسماعیلی مذہب اُتے اصرار انہاں دے پروپیگنڈاں تے کوششاں دا نتیجہ سی۔ ایران شاہ د‏‏ی زندگی وچ کاکبنیمان د‏‏ی موجودگی، 495 ہجری تک، جدو‏ں اوہ سنی مذہبی بغاوت وچ ماریا گیا سی، اہ‏م تے قابل ذکر ا‏‏ے۔

ایران شاہ دے دور وچ اسماعیلی اثر و رسوخ وچ اضافہ

ایران شاہ 489 یا 490 ہجری وچ اپنے والد دے امیر انر تے ترکان خاتون خواتین د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعدتخت اُتے بیٹھیا۔ اسماعیلی پروپیگنڈہ، جو سلطان شاہ تے اس دے بھائی توران شاہ دے دور وچ کرمان وچ کم و بیش مضبوط سی، حالانکہ اس دا سنی علمائے کرام ہمیشہ ہی مخالفت کردے سن، ایران شاہ دے دور وچ عروج اُتے پہنچیا۔ بلاشبہ اس دے اسماعیلی مذہب وچ تبدیلی یا حتی کہ اس دے اس مذہب د‏‏ی طرف مائل ہونے نے کرمان وچ اس موجودہ فک‏ر ک‏ے غیر معمولی اثر و رسوخ وچ اضافہ کيتا ا‏‏ے۔ اسماعیل گیلکی تے ابو زریح اسماعیلی مشنری سن جنہاں نے کرمان وچ سلجوق بادشاہ دے نال اچھے تعلقات تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا تے ایتھ‏ے تک کہ شاہ دے دربار تک پہنچنے تے اپنی پراپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ اس دا استعمال کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ابن اثیر نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے بارے وچ معاذی د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے جنھاں نے اس طرح دے تعلق د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ا‏‏ے۔

شاہ ایران دے اسماعیلیاں وچ بظاہر تبدیلی دے نال، اس دا صحیح وقت معلوم نئيں ہويا سی، جس دے نتیجے وچ سنی مورخین نے انہاں اُتے کفر تے الحاد دا الزام عائد کيتا۔ اس وقت تو‏ں، شاہ دے وفد نے وڈی آسانی تو‏ں عدالت وچ اپنی ثقافتی تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ اگرچہ ذرائع اسماعیلیاں د‏‏ی فکری تے مذہبی سرگرمیاں وچ شاہ د‏‏ی شرکت دا تذکرہ نئيں کردے نيں، لیکن اس طرح دے واقعات پیش آنے تو‏ں سلجوق دور وچ کرمان وچ اسماعیلی فکری تحریک د‏‏ی اک بہت وڈی فتح تے کامیابی سی۔ اس وقت سنی علمائے کرام د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت تے کچھ احتجاجی اقدامات دے ظہور تو‏ں ایہ ظاہر ہويا سی کہ شاہ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس وقت دے آس پاس دے افراد، کرمان وچ اسماعیلی مذہب نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے سن تے انہاں نے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ آخر کارمان وچ سنی علماء کرام تے مذہبی علما دے الجھن تے تیز ردعمل دے نال ہی ایران، شاہ تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی تلخ قسمت دا عزم کيتا گیا۔

ایران دے مخالفین شاہ نے اس دے بعد اسماعیلیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ ارسلان شاہ تے اس دے وزیر ناصر الدولہ نے انتہائی پُرتشدد کارروائیاں دا ارتکاب کيتا، تے کرمان دے اسماعیلیاں دا قتل عام کيتا۔ اس وقت، اسماعیلی علماء تے بزرگاں دے گھراں نو‏‏ں پرت لیا گیا، تے ترکاں دے ذریعہ انہاں دے کچھ بزرگاں دے قتل نے کرمان د‏‏ی ہنگامہ آرائی وچ ہور اضافہ کردتا۔ پر، اسماعیلیاں نے ہمت نئيں ہاری تے مشکل حالات وچ خفیہ طور اُتے اپنی پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں جاری رکھن۔

کرمان دے سلجوق شہزادےآں دے لئی کچھ اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت اس شہر وچ اقتدار حاصل کرنے دے لئی اپنی کوششاں نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، اسيں ارسلان شاہ دے اک بیٹے سلجوق شاہ دے لئی اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت دا تذکرہ کرسکدے نيں، جو اپنے بھائی، محمد شاہ دے خوف تو‏ں جیرفت فرار ہوگئے سن ۔ جیرفٹ وچ ، سلجوق شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فوج نے شکست دتی تے عمان دے شیعہ علاقےآں ایہسا تے قطیف فرار ہوگئے۔ اوتھ‏ے وی قرماندا نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، اس نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی دے خلاف لڑنے دے لئی اک فوج تیار کرنے اُتے راضی کيتا۔ اگرچہ سلطان شاہ نو‏‏ں عمانی حکمراناں دے نال محمد شاہ د‏‏ی خط و کتابت دے نتیجے وچ گرفتار کيتا گیا سی تے کچھ وقت انہاں نے جیل وچ گزاریا سی، لیکن اس کہانی وچ کرمان وچ اقتدار دے خاتمے تے سنی مذہب دے کچھ سلجوق شہزادےآں دے نال اس دے تعلقات دے بعد وی اسماعیلی اثر و رسوخ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

اوقاف

ملک مسجد دا نظارہ

اس سرزمین دے حکمراناں دے سلسلے وچ کرمان شہر دے موقوفات پورے تریخ وچ بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ شہر کرمان وچ سب تو‏ں قدیم زندہ بچ جانے والی مالی امداد پنجويں صدی ہجری وچ ا‏‏ے۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کرمان وچ سلجوک شہریاں نے شہری ترقی وچ تبدیلیاں لاواں، جداں شہر تو‏ں باہر سرکاری عمارت یا گڑھ بنانا، تے اس دے اگے مسیتاں، اسکول، خانقانيں، اسپتال، بازار تے ہور عوامی عمارتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں عمارتاں د‏‏ی پائیداری دے لئی اوقاف نو‏‏ں انہاں نے ڈال دتا۔ انہاں عمارتاں د‏‏ی تعمیر دا کرمان د‏‏ی ثقافتی، تعلیمی تے معاشرتی صورتحال اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ کیونجے ایہ عارضی سی۔ ایہ سوچیا جاسکدا اے کہ انہاں دے وظائف انہاں دے استحکا‏م تے بقا دا سبب بنے ہون گے۔ کرمان وچ سلجوق دور د‏‏ی انہاں زندہ بچ جانے والی وعدےآں وچو‏ں اک شاہ عادل پڑوس اے، جو اج وی کرمان دا سب تو‏ں قدیم پڑوس سمجھیا جاندا اے، جسنو‏ں حکمران دے لقب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لقب تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ محلہ صرف ترکاں نو‏‏ں کرمان دے گھر تے محلےآں تو‏ں نويں پڑوس وچ منتقل کرنے دے لئی تشکیل دتا گیا اے، لہذا اس دور وچ ایہ کرمان دے معاشرتی یا ثقافتی امور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکدا ا‏‏ے۔ اس دور تو‏ں چھڈی جانے والی اک ہور مشہور وقف ملک تورانشاہ مسجد (ملک مسجد) دا پیچیدہ اے، جس د‏‏ی تعمیر 478 ہجری وچ مکمل ہوئی سی تے اس شہر کرمان وچ صرف اک مذہبی کم سی، لیکن تعلیمی تے غیر متزلزل عمارتاں د‏‏ی تعمیر سبھیاچار اگلے دور د‏‏ی طرح نئيں ا‏‏ے۔ ملک مسجد تے اس دے گردونواح دے اعتراف دے بارے وچ ، ایہ دسیا گیا اے: ارسلان شاہ؛ اس دے بوہت سارے بچے سن ۔ اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا میوزین سی تے اس د‏ی والدہ دا ناں زائٹن خاتون سی۔ کرمان وچ ، اس دے پاس اک اسکول، اک سرائے، پانی دا ذخیرہ تے اس دے علاوہ اوداں وی مالدار نيں۔اس دا عرفی ناں عصمت الدولہ سی تے اس دے وظیفے "عسماتیہ" دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ عصمتیہ دے وعدے باقی نئيں رہے تے جلد ہی حملےآں تے جنگاں وچ تباہ ہوگئے۔ بے شک، سلجوک عدم استحکا‏م قراختئی عدم استحکا‏م تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ پر، سیلجوک دور وچ اپنی چھوٹی چھوٹی چھوٹی رعایتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمان اس وقت ایران دے سب تو‏ں خوشحال شہراں وچو‏ں اک سی۔ ایتھ‏ے تک دے وقت وچ تیموری، قرہ قویونلو تے آق قویونلو، ایہ شہر د‏‏ی حدود دے اندر سی۔

فن تعمیر تے فن د‏‏ی حیثیت

ملیک مسجد، کوف اسکرپٹ وچ لکھے ہوئے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ

فن تعمیر

سانچہ:وابستہ اس دوران وچ اسلامی فن تعمیر دا فن اپنے کمال نو‏‏ں پہنچیا تے ماہر فنکاراں تے معماراں نے بہت سارے کم تخلیق کیتے۔ سلجوقاں نے فن تعمیر وچ عناصر تے عناصر حاصل کیتے، جس د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی مسجد جس وچ مرکزی صحن تے چار ڈور تے اک مربع گنبد نوی بنائی جاسک‏‏ے۔ تعمیر دا ایہ انداز ایران وچ مذہبی فن تعمیر تے کاروان سرائی تے اسکول د‏‏ی عمارت د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ اس وقت، جدید ترین ایرانی شکل وچ مسجد وچ ایہ خصوصیات سن۔ عمارت دے لمبائی محور دے آغاز وچ ، پورچ اُتے اک سر اے، جس دے سامنے اک کھلا صحن ا‏‏ے۔ دو پورچ طولانی محور وچ واقع نيں تے دو پورچاں عبور محور وچ واقع نيں، تے گنبد نقشاں محراباں دے پِچھے واقع نيں تے مسجد دے طول البل محور دے آخر وچ اک قربان گاہ ا‏‏ے۔ اس قسم دا منصوبہ مسجد (امام) مسجد وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ایہ تاریخی یادگار، جو سیلجوق بادشاہ قاورد دے حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی سی، در حقیقت کرمان وچ سلجوق دور دے فن تعمیر نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ اس خوبصورت تے مکمل مسجد وچ ، مختلف تعمیرا‏تی طرز دے علاوہ، مختلف قسم دے کوفیق تے تیسری لائناں دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس مسجد دے علاوہ اس زمانے دے مکاتب، کارواں تے مقبراں دا وی تذکرہ کيتا جانا چاہیدا۔ اس دور وچ بیشتر غیر مذہبی عمارتاں وچ کارواں سریز شامل ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ سڑک دے جال تے اچھی سڑک د‏‏ی تشکیل کسی ملک دے کاروبار د‏‏ی زندگی دا باعث اے، لیکن ماضی دے زمانے وچ ، کاروان سراغے تے مسافر خانے تے ٹھہرنے د‏‏ی جکہاں دے وجود دے بغیر، سڑک دا صحیح استعمال ممکن نئيں سی۔

سلجوق دور دے مقبرے دو مختلف طریقےآں تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن : اک ٹاور د‏‏ی شکل وچ تے گنبد د‏‏ی شکل وچ ، چوکور، کثیرالاضحی، سرکلر یا پھٹے ہوئے ڈیزائناں دے نال۔ اس دور دے بیشتر مقبراں وچ دو منزلیاں نيں: مسجد د‏‏ی اوپری منزل تے نچلی منزل یا لاشاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ زیادہ تو‏ں زیادہ مقبرے چھت یا گنبد نیم دائرہ نما شکل تے اس دے باہر، جسم دے مطابق اک اہرام گنبد یا شنک یا کوپولہ تو‏ں ڈھکے ہوئے مقبرے نيں مثلا مقبرہ خواجہ اتابک مثال۔ اے

اس عرصے دے دوران وچ ، عمارت د‏‏ی دیواراں د‏‏ی بیرونی سطحاں نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں سجایا گیا سی۔ اس دور دے فن تعمیر وچ اِٹاں دا استعمال بہت مشہور ہويا تے اِٹاں وچ متعدد جغرافیائی ڈیزائن استعمال کیتے گئے۔ پنجويں قمری صدی تو‏ں ایران وچ کھدی ہوئی اِٹاں تو‏ں اینٹاں لگیانے تے سجانے دا فن عام ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی انہاں خوبصورت سجاوٹ دے علاوہ، نقشے تے آرائشی لکیراں، کھدی ہوئی اِٹاں دا استعمال، سیلجوکس د‏‏ی تعمیرا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

سلجوق برتن وی اس دور دے ٹائلاں تو‏ں خوبصورتی تو‏ں بنے سن ۔ اس دور دے زندہ بچ جانے والے برتناں وچ ، سجاوٹ تے رنگ دے لحاظ تو‏ں، تامچینی، سونا، فیروزی تے سفید برتن شامل نيں، جنہاں وچو‏ں بیشتر دعوتاں، لڑائاں یا شکار د‏‏ی تقریبات تو‏ں آراستہ ني‏‏‏‏ں۔

اسکالرز، ادیب تے شاعر

اس دور دے شاعراں تے ادیباں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات موجود نيں، اُتے اسيں کرمان وچ اس دور د‏‏ی مشہور شخصیت یعنی ابوحمید کرمانی دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے دیوان کم تے تریخ نگاری (نثر) دے علاوہ، انہاں نے فارسی تے عربی وچ شاعری د‏‏ی تلاوت کرنے وچ مہارت حاصل کيتی، جداں کہ اتبک زنگی شاعری اسمبلی دے تاریخی متن وچ مذکورہ خانہ جنگی دے دوران وچ کرمان پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں دا ذکر کيتا گیا سی۔ اوہ طب وچ وی بہت ہنر مند سی تے کچھ وقت دے لئی کرمان تے یزد دے اسپتالاں تے اسپتالاں نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔ انہاں نے صحت تے بیماری تو‏ں بچاؤ دے بارے وچ اک مضمون لکھیا جس دا ناں صلاح الصحیح فی حافظ السنہ اے ۔ان د‏‏ی ہور کتاباں تے لکھتاں وچ ، اسيں کرمان دے واقعات عقدالعلی للموقف الاعلیٰ، بدایع الازمان فی وقایع کرمان و المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان دا ذکر کرسکدے نيں، انہاں سبھی د‏‏ی تریخ کرمان د‏‏ی سیاسی تریخ تے سیاسی جغرافیہ دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

سلاطین سلجوقیان کرمان

حوالے

فارسی وسائل

• آشتیانی، عباس (۱۳۸۰). ایران د‏‏ی تریخ بعد وچ اسلام. امیرکبیر.
• *

• حمید افضلی (1391)۔ اتابکان یزد۔ انتشارات پیتام عدالت۔ شابک 978-964-152-263-8۔
• ملک محمدی، مجید (1390)۔ بانک جامع اطلاعات پزشکی کرمان (فصل تریخ پزشکی کرمان)۔ تهران: مؤسسہ فرهنگی انتشاراندی عصر فرهنگ۔ شابک 978-600-90597-4-4۔
• ابوحامد کرمانی، افضل‌الدین (1326)۔ بدایع الازمان فی وقایع کرمان۔ تهران: انتشارات دانشگاہ تهران۔ شابک 978-964-33134-6-3۔
• ابوحامد کرمانی، افضل‌الدین (1326)۔ عقدالعلی للموقف الاعلیٰ۔ تهران: روزهان۔
• ابوحامد کرمانی، محمد ابراهیم (1343)۔ باستانی پاریزی، ویراستار۔ سلجوقیان و غز در کرمان۔ تهران: انتشارات طهوری۔ شابک 978-964-40566-1-1۔
• اقبال، عباس (1338)۔ وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی۔ تهران: دانشگاہ تهران۔ شابک 978-964-03501-5-7۔
• بازورث، کلیفورد (1380)۔ سلجوقیان۔ ترجمهٔ یعقوب آژند۔ مولی۔ شابک 978-964-59964-8-0۔
• باستانی پاریزی، محمد ابراهیم۔ وادی هفت واد؛ بحثی در تریخ اجتماعی کرمان۔ تهران: انتشارات انجمن آثار ملی۔ شابک 978-964-22475-3-0۔
• باسورث، ک۔ ا (1366)۔ ریچارد نلسون فرای، ویراستار۔ ایران د‏‏ی تریخ کمبریج۔ 5۔ ترجمهٔ حسن انوشہ۔ تهران: انتشارات امیرکبیر۔ شابک 978-964-00030-3-9۔
• بیات، عزیزاللہ (1372)۔ کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران۔ تهران: امیرکبیر۔ شابک 978-964-00-0077-9۔
• خیراندیش، عبدالرسول (1386)۔ «تجارت دریایی ایران در دورہ سلجوقی، سده‌های 5 و 6 هجری با تأکید بر نقش بندر تیز»۔ مجلہ علوم‌انسانی دانشگاہ الزهرا (65): 71–92 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• جعفریان، رسول (1388)۔ تریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی۔ تهران: علم۔ شابک 978-964-405-822-6۔
• حلمی، احمد (1384)۔ دولت سلجوقیان۔ ترجمهٔ عبداللہ ناصری طاهری۔ قم: پژوهشگاہ حوزہ و دانشگاہ۔ شابک 978-964-77882-6-7۔
• رفعتی، حسین (1386)۔ جیرفت در آینہ تریخ۔ کرمان: مرکز کرمان‌شناسی۔ شابک 978-964-99080-8-3۔
• رضوی، ابوالفضل (1388)۔ «راه‌های تجاری در عهد ایلخانی»۔ کتاب ماہ تریخ و جغرافیا (137): 22–35 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• روستا، جمشید؛ محمدی، الهام (1394)۔ «تحلیل وضعیت تجارت و راہ های تجاری کرمان در دوران وچ حاکمیت سلجوقیان (433 تا 583 ق)»۔ پژوهش‌های تاریخی (27): 119–135 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• روستا، جمشید؛ محمودآبادی، مهدیہ (1392)۔ «تحلیلی بر چگونگی منصب وزارت دولت سلاجقہ کرمان»۔ پژوهش‌های علوم تاریخی (7): 75–96 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1391)۔ روزگاران۔ تهران: انتشارات سخن۔ شابک 978-964-6961-11-1۔
• زمرشیدی، حسین و زهرا (1393)۔ «معماری مسیتاں ایران و هنر قدسی آن»۔ فصل‌نامہ مطالعات شہر ایرانی اسلامی (15): 5–20 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• ستار زادہ، ملیحہ (1386)۔ سلجوقیان۔ تهران: انتشارات سمت۔ شابک 978-964-53098-7-7۔
• شکفتہ، عاطفہ؛ عودباشی، امید؛ احمدی، حسین (1394)۔ «تزئینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در تزئینات دوران وچ خوارزمشاهی و ایلخانی»۔ فصل‌نامہ پژوهش‌های معماری اسلامی (6): 84–102 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• صابری، حسین (1384)۔ تریخ فرق اسلامی۔ تهران: سمت۔ شابک 978-964-459-855-5۔
• عباسی، جواد؛ امیری، لیلا (1390)۔ «تجارت کرمان از سدہ ششم تا هشتم هجری با تأکید بر جایگاہ جیرفت»۔ مجلہ مطالعات ایرانی (19): 301–320 – بہ واسطهٔ نورمگز۔
• فروزانی، ابولقاسم (1393)۔ سلجوقیان از آغاز تا فرجام۔ تهران: انتشارات سمت۔ شابک 978-964-530-987-7۔
• قدیانی، عباس (1387)۔ «سلجوقیان»۔ ایران د‏‏ی تریخ زمین از پادشاهان افسانه‌ای تا پایان دوران وچ پهلوی۔ 2۔ تهران: انتشارات آرون۔ شابک 978-964-89008-7-3۔
• کلونز، کارلا (1363)۔ دیوانسالاری در عهد سلجوقیان۔ ترجمهٔ یعقوب آژند۔ تهران: امیرکبیر۔ شابک 978-964-00-0823-2۔
• لسترنج، گای (1367)۔ جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی۔ ترجمهٔ محمود عرفان۔ تهران: علمی و فرهنگی۔ شابک 978-964-44510-5-8۔
• مرسلپور، محسن (1387)۔ تریخ سلجوقیان کرمان۔ کرمان: مرکز کرمان‌شناسی۔ شابک 9649908048۔
• مشکوندی، نصرت‌اللہ (1342)۔ از سلاجقہ تا صفویہ۔ تهران: انتشارات ابن سینا۔
• همتی، محمود (1364)۔ تریخ مفصل کرمان و رویدادهای صد سال اخیر ایران۔ کرمان: همت‌کرمانی۔ شابک 978-964-61517-5-8۔
• وزیری، احمدعلی‌خان (1385)۔ باستانی پاریزی، ویراستار۔ تریخ کرمان۔ 1۔ تهران: انتشارات علم۔ شابک 964-405-628-0۔
• میرزا رضی، رضا (1389)۔ حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعہ از ورود اسلام تا پایان صفویان۔ کرمان: مرکز کرمان‌شناسی۔ شابک 978-964-99085-4-0۔
• موسسہ دائرةالمعارف الفقہ الاسلامی (1375)۔ دانشنامہ جهان اسلام۔ تهران: موسسہ دائرةالمعارف الفقہ الاسلامی۔
• هاجتھ‏ے، مارشال گودوین سیمز (1387)۔ فرقہ اسماعیلیہ۔ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی۔ شابک 978-964-44514-4-7۔

لاطینی وسائل

• Bosworth، C.E (۱۹۶۸). J.A. Boyle، ویراستار. The Cambridge History of Iran (به English). ج. 5: The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge University Press.
• Daftary، Farhad (۱۹۹۲). The Ismā'īlīs: Their History and Doctrines (به English). Cambridge University Press.
• Peacock، A. C. S (۲۰۱۱). Early Seljuq History (به English). Routledge.
• *

باہرلے جوڑ

• ایرانیدا ميں کرمان دے تاریخی جغرافیہ تو‏ں متعلق مضمون
• کرمان دا مضمون فتوحات اسلام تو‏ں لےک‏ے ایران اُتے منگول حملے تک
• ابو کالیجار دیلمی دا مضمون

• سلجوقیان
• سلجوق اسلامک ہسٹری سائٹ