ناصر خسرو

ناصر خسرو
(فارسی وچ: ناصرخسرو)
پیدائشی نام	(عربی وچ: نَاصِر بْنُ خُسْرُو بْنِ حَارِث القُبَادیَانِي البَلِْخي)
جم	3 ستمبر 1004   قبادیان
وفات	سنہ 1088 (83–84 سال)  ضلع یمگان
مدفن	بلخ ،  افغانستان
رہائش	بلخ مرو قاہرہ بدخشاں
شہریت	غزنوی سلطنت سلجوق سلطنت
مذہب	اسلام ،  شیعہ
مذہب	اسلام ،  شیعہ
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  لکھاری ،  فلسفی ،  ریاضی دان ،  مضمون نگار ،  سیاح ،  داعی ،  فاضل
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
شعبۂ عمل	فارسی ادب ،  Persian poetry ،  سفرنامہ ،  اسلام ،  اسماعیلی
کارہائے نمایاں	سفرنامہ ناصر خسرو

ابومعین حامدالدین ناصر ابن خسروقبادیانی یا ناصر خسرو قبادیانی (پیدائش: 1004ء – وفات: 1088ء) فارسی دے مشہور شاعر، فلسفی، اسماعیلی دانشور تے سیاح سن ۔ ناصر خسرو قبادیان وچ پیدا ہوئے، جو جدید دور دے تاجکستان وچ پنڈ باکترا وچ واقع سی ۔ آپ د‏‏ی وفات یاماگان نامی اک پنڈ وچ ہوئی جو افغانستان دے صوبے بدخشاں وچ واقع ا‏‏ے۔
ناصر خسرو دا شمار فارسی ادب وچ بہترین شاعراں تے ادیباں وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ آپ دے سفرنامے فارسی ادب وچ اج وی ممتاز حیثیت تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔

حالات زندگی

ناصر خسرو 1004ء وچ قبادیان وچ پیدا ہوئے جو اس وقت دے افغان صوبہ بلخ دا حصہ سی تے بعد وچ خراسان عظیم وچ شامل ک‏ے دتا گیا۔ آپ سائنس، طب، حساب، فلکیات تے فلسفہ جدو‏ں کہ الکندی، ال فارابی تے ابن سینا دیاں لکھتاں بارے ماہر تصور کیتے جاندے سن تے آپ نے قران مجید د‏‏ی تفسیر دا نہ صرف مطالعہ کیتا بلکہ کہیا جاندا اے کہ اک تفسیر آپ تو‏ں منسوب وی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ آپ زباناں وچ عربی، ترک، یونانی تے ہندوستان د‏‏ی کئی زباناں نو‏‏ں سمجھنے، بولنے تے لکھنے د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن ۔ آپ لاہور تے ملتان وی تشریف لیائے تے غزنوی دور وچ ایتھ‏ے عدالتی فرائض وی سر انجام دیے۔ بعد وچ آپ نے مرو وچ سکونت اختیار کيتی تے اوتھ‏ے گھر تے اک باغ تعمیر کروایا۔
1046ء تک ناصر خسرو ترک سلطان طغرل بیگ دے دربار وچ مالی امور دے سربراہ مقرر رہے تے بعد وچ ایہی خدمات آپ نے مذکورہ سلطان دے بھائی جاگیر بیگ دے دربار وچ خراسان وچ وی سر انجام دتیاں۔ جاگیر بیگ نے 1037ء وچ مرو نو‏‏ں فتح کیتا سی جتھ‏ے بعد وچ ناصر خسرو نے سکونت اختیار کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ اسی دور وچ ناصر خسرو نے خواب وچ بشارت دے نتیجے اُتے آسائشِ زندگی نو‏‏ں خیر باد کہہ دتا۔ انھاں نے حج د‏‏ی نیت بنھی تے مکہ تے مدینہ د‏‏ی جانب سفر کیتا۔ کہیا جاندا اے کہ حج دے دوران وچ تے بعد وچ وی ناصر خسرو مکمل طور اُتے اپنی ذات تو‏ں منسلک روحانی مسائل دے حل دے لئی تگ و دو وچ مصروف ہو گئے۔
آپ دے سفر د‏‏ی داستان آپ د‏‏ی تحریر کردہ تصویری کتاب “سفرنامہ“ وچ ملد‏ی اے، جو اج وی سفرناواں وچ ممتاز حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ چونکہ اس سفرنامے وچ زیادہ تر معلومات گیارہواں صدی دے مسلما‏ن دانشوراں تے مصدقہ ذرائع تو‏ں حاصل کیتیاں گئیاں سن، اس لئی اس سفرنامے د‏‏ی بے پناہ پزیرائی ہوئی۔ ایتھ‏ے تک کہ یروشلم بارے نقشے تے معلومات اج وی قابل عمل و تصدیق سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔
19000 کلومیٹر تے ست سالاں اُتے محیط سفر وچ ناصر خسرو نے مکہ وچ چار بار حاضری دتی تے ایتھ‏ے حج د‏‏ی سعادت حاصل کردے رہ‏‏ے۔ مکہ دے بعد اوہ مصر دے راجگڑھقاہرہ تو‏ں بہت متاثر سن، جتھ‏ے فاطمید خلیفہ امام حماد بن مستنصر باللہ جو شعیہ مسلماناں دے امام وی سن رہائش پزیر سن ۔ جس وقت ناصر خسرو نے ایتھ‏ے دا سفر کیا، اس وقت فاطمید سلطنت وچ شام، حجاز، افریقا شامل سن تے امام حماد بن مستنصر باللہ خلیفہ وقت سن ۔ بعد وچ بغداد دے عباسی خلیفہ تے طغرل بیگ د‏‏ی فوجاں دے نال خلافتی جنگ وچ امت مسلمہ نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا۔
قاہرہ وچ ناصر خسرو نے زیادہ تر تعلیم تے علم فاطمید خانقاہاں وچ حاصل کيتی۔ ایتھ‏ے آپ نے معیدفی الدین الشیرازی د‏‏ی خانقاہ وچ شیعہ اسماعیلی فرقہ بارے تمام علم حاصل کیتا تے فاطمید سلطنت وچ اسدیاں ترویج کيتی۔ چونکہ ایہ تعلیمات آپ د‏‏ی بنیاد تے آبائی وطن تو‏ں تعلق رکھدی سن، اسی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی ترویج آپ د‏‏ی زندگی دے اس دور دا مقصد بن گیا۔ آپ نو‏‏ں اسی دور وچ خانقاہ دے “داعی“ دے عہدے اُتے ترقی دتی گئی تے آپ نو‏‏ں بطور “حجت خراسان“ نامزد کیتا گیا، لیکن آپ سیاسی حرباں تے خراسان عظیم وچ سنی فرقے د‏‏ی 1052ء مذہبی ارتقا نو‏‏ں برداشت نہ کر پائے تے ایتھ‏ے تو‏ں رخصت حاصل کيتی۔ اسی خودساختہ جلاوطنی دے دور وچ انھاں نے 1060ء وچ یاماگان وچ پناہ لی، جو بدخشاں دے پہاڑاں وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہی آپ نے اپنی زندگی د‏‏ی آخری دہائیاں گزاراں تے اسی دور وچ آپ د‏‏ی شاعری، ادب، فلسفہ وچ لکھتاں تریخ وچ ملدیاں نيں تے آپ دے کئی پیروکار اسی دور وچ تیار ہوئے جو آنے والیاں نسلاں تک آپ دے علم نو‏‏ں پہنچانے دا سبب بنے۔

لکھتاں

• سفرنامہ

“سفرنامہ“نامی تصنیف جو آپ نے بطور سیاح تحریر کيتی، آپ د‏‏ی تمام لکھتاں تے تخلیقی کارنامےآں وچ ممتاز شمار ہُندی ا‏‏ے۔ ست سالہ سفر دے دوران وچ آپ نے ویہہاں شہراں دا دورہ کیتا تے انہاں تمام شہراں وچ مدارس، درسگاہاں، خانقاہاں، مسیتاں، علاقے، آبادی، سائنسداناں، بادشاہاں، عوام تے دلچسپ واقعات بارے درج کیتا۔ 1000 سال گزرنے دے باوجود اج وی ایہ تصنیف جو “سفرنامہ“ دے ناں تو‏ں موجود اے فارسی بولی وچ پڑھی جا سکدی اے، جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ اس کتاب وچ استعمال ہونے والی فارسی بولی نہایت سہل اے ۔اسنو‏ں اردو بولی وچ سفرنامہ ناصر خسرو دے ناں تو‏ں شائع کیتا گیا ا‏‏ے۔

• دیوان

آپ د‏‏ی دوسری لکھتاں وچ آپ د‏‏ی شاعری دا مجموعہ “دیوان“ دے طور اُتے شائع کیتا گیا، جو آپ دے اواخر عمر وچ تخلیق ہويا تے اس دے چیدہ موضوعات حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی جرات، انہاں دے پیشرو (خاص کر امام مستنصر)، خراسان دا حال و حکمران، ہجرت، سفر، یاماگان دا خاموش ماحول، دنیا د‏‏ی بے ثباندی تے زندگی نيں۔ آپ دے کلام وچ موجود موضوعاندی تنوع وچ خاص گل ایہ اے کہ ہر موقع د‏‏ی مناسبت تو‏ں امید تے مایوسی دے عین بیچ سبق آموز گوہر بکھرے نيں۔ آپ دے کلام وچ جا بجا دنیا د‏‏ی بے ثباندی، کائنات وچ پھیلی خوبصورتی، انسانی چالاں، ناانصافی، غداری، جدیدیت تے درباری حالات دا تذکرہ عام ا‏‏ے۔

• گشایش و رہائش

ناصر خسرو د‏‏ی اک ہور تصنیف جو خالصتاً فارسی بولی وچ فلسفے دا بیان اے، گشایش و رہایش دے ناں تو‏ں تخلیق ہوئی۔ اس تصنیف دا انگریزی ترجمہ ایف۔ ایم۔ ہنزائی نے کیتا جس دا عنوان "Knowledge and Liberation" ا‏‏ے۔ اس تصنیف دے موضوعات وچ روح، روحانی منازل، اسلامی تے اسماعیلی فرقےآں د‏‏ی تشکیل بارے بیانات نيں۔ لسانی اعتبار تو‏ں آپ د‏‏ی ایہ تصنیف اوائل دور وچ فارسی بولی د‏‏ی بہترین تے سہل ادب وچ شامل د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔
آپ نے اسی دور وچ شاعری اُتے وی کم کیتا جو دو مثنوی مجموعات شائع ہوئے، جو شش فاسی تے روشنایی نامہ دے ناں تو‏ں دستیاب نيں۔
۔

• حساب اُتے کتاب

ناصر خسرو نے حساب دے موضوع اُتے وی اک کتاب تحریر کيتی جو ہن دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ ناصر خسرو دے مطابق انھاں تمام خراسان تے مشرق وچ کوئی اک وی ایسا عالم (بشمول انہاں دے ) نئيں ملیا جو حساب دے پیچیدہ سوالات دے جوابات دے سکدا ہوئے۔ لیکن انھاں نے اپنے آنے والیاں نسلاں د‏‏ی آسانی دے لئی بنیادی گلاں قلمبند کرنا اپنی ذمہ داری سمجھ کر ایہ کتاب تحریر کيتی۔

شاعری

ناصر خسرو د‏‏ی شاعری نصیحت تے عقل تو‏ں بھرپور ا‏‏ے۔ چونکہ آپ خراسان دے فاطمید اماماں دے نمائندہ سن، اپنے نظریات بارے پیروکاراں نو‏‏ں تعلیم وی دی۔ ناصر د‏‏ی فارسی شاعری اج وی عام فارسی سمجھنے تے بولنے والا پڑھ تے سمجھ سکدا اے تے ایہ ہن وی ایران دے سکولاں وچ پڑھائی جاندی ا‏‏ے۔

Have you heard? A squash vine grew beneath a towering tree.
In only twenty days it grew and spread and put forth fruit.
Of the tree it asked: "How old are you? How many years?"
Replied the tree: "Two hundred it would be, and surely more."
The squash laughed and said: "Look, in twenty days, I've done
More than you; tell me, why are you so slow?"
The tree responded: "O little Squash, today is not the day
of reckoning between the two of us.
"Tomorrow, when winds of autumn howl down on you and me,
then shall it be known for sure which one of us is the most resilient!"
نشنیده‌ای کہ زیر چناری کدو بنی بر رست و بردوید برو بر بہ روز بیست؟

پرسید از آن چنار کہ تاں چند ساله‌ای؟ --- گفتا دویست باشد و اکنون زیادتی است

خندید ازو کدو کہ من از تاں بہ بیست روز --- بر تر شدم بگو تاں کہ این کاهلی ز چیست

او را چنار گفت کہ امروز ای کدو --- با تاں مرا هنوز نہ هنگام داوری است

فردا کہ بر من و تاں وزد باد مهرگان --- آنگہ شود پدید کہ از ما دو مرد کیست

حوالے

• ای ۔ جی۔ براؤن (1998ء). فارس د‏‏ی ادبی تریخ. راٹلج کرزن. ISBN 0-7007-0406-X. 
• جان ریپکا (1899ء). ایرانی ادب د‏‏ی تریخ. سپرنگر. ISBN 90-277-0143-1. 

ہور پڑھو

• ایلس ہینگسبرکر (2003). ناصر خسرو، خراسان دا یاقوت. آئی۔ بی۔ ٹارس. ISBN 1-85043-926-5. 
• اینی ماری شمائل (2001). ذہانت د‏‏ی ڈھال: ناصر خسرو دے دیوان تو‏ں انتخاب. آئی۔ بی۔ ٹارس. ISBN 1-86064-725-1. 

ہور ویکھو

• فارسی ادیباں و شاعراں د‏‏ی فہرست
• فارسی ادب

باہرلے جوڑ

• ناصر خسرو دیاں لکھتاں گنجور فارس لائبریری وچ
• ناصر خسرو(فارسی) Archived 2010-01-03 at the وے بیک مشین
• ناصر خسرو دا جشن ہزاریہ
• سیدنا ناصر خسرو
• ناصر خسرو: کل، اج، صبح Archived 2005-03-01 at the وے بیک مشین
• ناصر خسرو: بدخشاں دا یاقوت
• ناصر خسرو: فاطمید دانشور
• ناصر خسرو (انٹرنیٹ اُتے فلسفے دا دائرۃ المعارف)