سکھ راج دا انت

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اندازہ لا لیا سی کہ اک دن انگریز سادے ہندستان دے مالک ہون گے جو اسدی دور-نظری درساؤندی سی۔ پر جتھوں تک انگریزاں دا سوال اے، ایہناں دی منشا دا اندازہ لگاؤن واسطے کسے ماہر جوتشی دی لوڑ نہیں سی۔ ہر کوئی جاندا سی کہ اک نہ اک دن انگریز سارے ہندوستان اُتے اپنا قبضہ کر ہی لینگے، جے ہو سکیا تاں اس توں وی اگے تک جا کے۔ 40 سال تک مہاراجہ رنجیت سنگھ پنجاب دا حاکم سی، اس نے دیکھیا کہ انگریزاں نے ہندوستان دیاں ساریاں ریاستاں اپر قبضہ کر لیا اے۔ بنگال تے اودھ دے نواب، راجپوت، روہیلہ ، جاٹ تے گورکھا ورگیاں مضبوط ہندوستانی طاقتاں ختم ہو چکیاں سن۔ سبھ توں وڈی طاقت مرہٹے وی ختم ہو چکی سی، جس توں مغل بادشاہاں دے نال ہی انگریزاں نے دلی حاصل کیتی سی۔ ہندوستان وچ اکو-اک آزاد بادشاہی پنجاب دی بادشاہی سی، لاہور دربار۔

انگریزاں نے اپنا ایہہ ارادہ کدے پردے وچ نہیں رکھیا۔ اوہ 1809 وچ ہی اپنی سرحد نوں جمنا توں ستلج دریا تک لے گئے سن تے مالوے دے سبھ سکھ راجیاں نوں اپنی سرکھیا ہیٹھ لے آندا سی۔ جمنا نوں انگریزی راج دی مغربی حد منن دے پہلے فیصلے دے مقابلے ایہہ اوہناں دا اگلے حملیاں دی سکیم دا حصہ سی۔ اس وچ اس گل دی پرواہ نہیں کیتی گئی کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ مالوے دے بہت علاقیاں اپر اپنا اثر رکھدا اے تے ایہناں سکھ ریاستاں اپر اپنا قابو جما رہا اے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ انگریزاں دے اس دخل نوں روکن دی کوشش کردا رہا پر چھیتی احساس کر لیا کہ انگریزاں تے اوہناں دے ہندوستانی ساتھیاں دی طاقت اس نالوں کافی زیادہ اے۔ اس نے صبر دا گھٹ بھر لیا تے مالوا چھڈّ دین دے دستخط کر دتے۔

وار-وار انگریز اس نوں لڑائی واسطے اکساؤندے رہے تے وار-وار اوہ وی لڑائی دیاں گلاں کردا رہا پر اخیر انگریزاں دیاں شرطاں منّ لیندا رہا۔ اوہناں نے رنجیت سنگھ دا دکھن والے پاسے سندھ اتے عرب سمندر تک پہنچن دا رستہ بند کر دتا۔ انگریز افغانستان دے معاملیاں وچ لگاتار دخل دندے رہے تے اس وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں وی شامل کردے رہے۔ اس طرحاں انگریزاں نے کابل اپر اپنا کٹھپتلی بادشاہ شاہ شجاع نوں تخت اپر بٹھا دتا۔ اس توں بعد انگریزاں نے مہاراجہ رنجیت سنگھ اپر لاہور اندر بریٹیش ریزیڈینسی رکھن دی منگ رکھی، جس نوں مہاراجہ سرے توں انکار کر دندا رہا پر اس نوں پتہ سی کہ ایہہ صرف وقت دی ہی گل اے۔

انگریزاں نوں دور رکھن دی خاطر مہاراجہ نے اپنی فوج نوں وڈی بناؤن تے جدید بناؤن دا فیصلہ کیتا۔ سن 1822 توں بعد اس دی فوج وچ یورپین افسر جویں کہ فرانسیسی، اٹالیئن، یونانی، سپینی اتھوں تک کہ کجھ انگریز تے مشرقی یورپ دے لوک وی بھرتی کیتے گئے۔ سکھ فوج نے وڈیاں جتاں حاصل کر لئیاں پر ایہناں یورپین افسراں نوں تنخواہاں دین تے فوج واسطے جدید ہتھیار خریدن واسطے آمدن دی کمی آ گئی۔ نویں جتن والے علاقے وی نہیں بچے سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہہ اصول ہی بنا لیا کہ اپنیاں فوجاں دیاں تنخواہاں کجھ دیر دیاں بقایا ہی رکھنیاں ہن، تاں جو اوہ این موقعے اُتے ساتھ نہ چھڈّ جان۔ پیسے دی بھاری کمی آ جان توں بعد 1822 توں بعد اوہ فولادی حکمرانی ہی سی، جس دی وجہ مہاراجہ دی فوج وچ کوئی وڈی بغاوت نہیں ہوئی۔ پر لاقنونیت دے بیج ضرور پیدا ہو گئے سن، جس کرکے اس دے وارثاں نوں بہت مشکلاں دا ساہمنا کرنا پینا سی۔ سپاہیاں نے بقایا تنخواہاں منگنیاں شروع کر دتیاں سن تے لڑائی اُتے جان توں پہلاں ترقیاں تے انعاماں دی منگ رکھن لگ پئے سن۔ اوہناں اپنے افسراں دے حکم منن توں انکار کرنا شروع کر دتا تے کئیاں دے خلاف تشدد دا استعمال وی کرن لگے۔ یورپین افسر جو 40 دی گنتی وچ لاہور دربار دے ملازم سن، چھڈّ کے جان والیاں وچوں پہلے سن۔ جہڑے رکے رہے، اوہ وڈیاں تنخواہاں لیندے رہے، جویں وینتورا 2500 روپئے مہینہ تنخواہ تے جگیر دا مالک سی تے اویتیبائیل دی وی 1600 روپئے تنخواہ تے جگیر سی۔ اس دے باو جود اوہناں دیاں وفاداریاں پنجاب حکومت نال نہیں رہندیاں سن، اوہ پیسے دی خاطر انگریزاں نوں جانکاریاں ویچ سکدے سن۔ رنجیت سنگھ نے ایہناں افسراں نوں اچے رتبے والے 'ڈرلّ سارجینٹ' دے طور اُتے ہی رکھیا سی تے کدے وی وفاداری دی پرکھ والی ذمہ واری دا کم نہیں دندا سی۔ اک وار اوہناں نے مہاراجہ دی لگائی لیوی دین توں انکار کر دتا تے مہاراجہ نے ایہہ سارے یورپین 'حرام زادیاں'، جرمناں، انگریزاں تے ساریاں نوں کڈھ دتا سی۔

رنجیت سنگھ دی فوج وچ یورپیناں ولوں سکھلائی حاصل پیادہ فوج توں علاوہ 50 ہزار گھوڑسوار سپاہی تے 300 دے قریب توپاں سن۔ اس توں علاوہ جگیرداراں دے تحت وکھرے سپاہی سن۔ فوج دا اک سال دا خرچہ قریب اک کروڑ روپئے سی تے اس طرحاں ایشیا دی ایہہ بہت طاقتور سلطنت اپنی آمدن دا اک تہائی فوج اپر خرچہ کردی سی۔ اپنیاں نوکریاں قایم رکھن دی خاطر یورپین افسر فوج وچ انگریزاں متعلق نفرت دیاں گلاں کردے رہے، جدوں کہ اوہناں دے دلاں وچ اجیہی کوئی نفرت نہیں سی۔ اس واسطے ایہہ کوئی حیرانی والی گل نہیں سی کہ جدوں احساس ہویا کہ ایہہ چٹی چمڑی والے پنجاب دے خیر-خواہ نہیں تاں عامَ سپاہیاں وچ وکھریواں پے گیا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سبھ توں وڈی بھلّ ایہہ سی کہ اس نے اپنے کسے وی پتر نوں اس دی جگہ لین دی سکھلائی نہیں دتی۔ جدوں 27 جون، 1839 دی شام نوں اوہ مریا تاں اس دیاں لیہاں اُتے چلن والا کوئی وی نہیں سی۔ کوئی وی حکومت دیاں ذمہ واریاں سنبھالن دے قابل نہیں سی۔ ایہہ گل صرف اس دے پتراں اُتے ہی نہیں، اس دے چوٹی دے درباریاں تے وزیراں اُتے وی ڈھکدی سی۔

رنجیت سنگھ اپنے پچھے 7 پتر چھڈّ کے گیا، کیونکہ اوہ وکھ-وکھ عورتاں دے پیٹ وچوں پیدا ہوئے سن، اوہناں وچ آپسی موہ-پیار نہیں سی۔ اوہناں وچوں کھڑک سنگھ، جس دی عمر اس ویلے 37 سال سی، اپنے پیؤ ولوں وارث دی چون سی۔ ویسے اوہ اپنے سارے بھراواں دے مقابلے سبھ توں گھٹ قابل سی۔ اس نے اپنے پیؤ توں ہور کوئی خوبیاں نہیں حاصل کیتیاں سن، سوائے افیم کھان تے شراب پین دے۔ شاہی حکیم مارٹن ہونیگبرگر دے مطابق اوہ اپنے پیؤ نالوں وڈا افیمی سی۔ کھڑک سنگھ نوں نوکراں نے پالیا ہویا سی، جو اس وچ کوئی چنگی عقل مندی نہیں پیدا کر سکے۔ اوہ آرام طلب سی تے اپنے پیؤ جنی وی محنت نہیں سی کر سکدا۔ اس دے آلسیپنے دا اکو ہاں-پکھی پہلو سی کہ اوہ حکمرانی دے کم واسطے کسے قابل بندے دی تلاش کرکے، سبھ کجھ اس دے سپرد کرن والا نہیں سی۔

کھڑک سنگھ دے پتر نونہال سنگھ وچ اوہ ساریاں خوبیاں سن، جنہاں دی اس دے پیؤ وچ گھاٹ سی۔ اپنے دادا دی موت ویلے اوہ شمال-مغربی سرحد اپر لاہور دربار ولوں افغاناں دے خلاف وڈی جنگ دی اگوائی کر رہا سی۔ اوہ پوری طرحاں جاندا سی کہ اس دا پیؤ راج دا کم-کاج نہیں چلا سکدا تے ایہہ وی پتہ سی کہ اس دے دوآلے بے ایمان قسم دے درباریاں دا گھیرا اے۔

راج تخت دا برابر دا داعویدار رنجیت سنگھ دا دوجے نمبر دا پتر شیر سنگھ وی سی۔ شیر سنگھ نے اپنی خواہش خفیہ نہیں رکھی سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی پہلے ویاہ دی بیوی مہتاب کور دا پتر ہون کرکے اوہ اپنے-اپنے نوں پہلا حقدار دسدا سی۔ ادھر کھڑک سنگھ دا کہنا سی کہ صرف اوہ ہی اپنے پیؤ دا اصلی پتر اے۔ شاہی خاندان ولوں کوئی اگوائی نہ ہون کرکے درباری تے جگیرداری گروپ دی اہمیت ودھدی جاندی سی۔ اوہناں دا نشانہ اپنا رتبہ تے آمدن وغیرہ ودھاؤن دا سی۔ اس واسطے اوہ تخت دے وارثاں دی اک-دوجے دے خلاف وی مدد کردے سن۔ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد دو مکھ گروپ پیدا ہو گئے سن۔

تن ڈوگرا بھرا

گلاب سنگھ، دھیان سنگھ تے سچیت سنگھ توں علاوہ دھیان سنگھ دے پتر ہیرا سنگھ دا اثر بہت وڈا سی، کیونکہ ایہہ سارے مہاراجہ دے جیوندیاں اس دے وڈے چہیتے سن۔ ایہناں بھراواں دا آپس وچ پورا پیار نہیں سی۔ دو بھائی لاہور دربار وچ اپنی چڑھت بناؤن واسطے سرگرم رہندے سن تے تیجا جموں کشمیر وچ اپنی آزاد ریاست قایم کرنی چاہندا سی۔ ڈوگریاں دا خلاف کرن والے مہاراجہ دے خاندان نال جڑے سکھ سردار سن، جویں کہ سندھاوالیئے، اٹاریوالیئے تے مجیٹھیئے۔ ایہناں وچوں سبھ توں ودھ بااثر سندھاوالیا سردار لہنا سنگھ، اجیت سنگھ تے عطر سنگھ سن، جنہاں دے کھڑک سنگھ دی بیوی چاند کور نال وی رابطے سن۔ اس وقت اہم اٹاریوالیئے شام سنگھ، چتر سنگھ تے اس دے پتر، شیر سنگھ تے گلاب سنگھ سن۔ مجیٹھیا پروار دا مکھی لہنا سنگھ سی، جو ودوان بندہ سی پر سست سبھاء والا سی تے نوجوان رنجودھ سنگھ ملٹری کمانڈر سی۔ کیونکہ ڈوگرے ہندو سن، اس واسطے قدرتی سی کہ اوہناں اتے سکھ سرداراں دے وچکار دی کشمکش کجھ فرقو رنگت لے لیندی سی۔ پر ایہناں ساریاں وچ اک گل سانجھی سی کہ ایہہ سارے راج وچ وڈے توں وڈا حصہ حاصل کرنا چاہندے سن۔ اس واسطے اک-دوجے دا قتل کرنا، زہر دینا تے جاں جھوٹھیاں فرداں بنا کے بدنام کرنا تے اس توں ودھ کے انگریزاں نال سانٹھ-گانٹھ کرنی، جو اس وقت پنجاب نوں انگریزی راج وچ شامل کرن دی سوچ رہے سن۔ ایہناں وکھ-وکھ لالچی گروپاں دے باو جود کجھ ایسے لوک وی سن، جو بناں کسے لالچ تے امان داری نال لاہور راج دی خدمت کرنا چاہندے سن۔ ایہناں وچ فقیر بھائی سن، جنہاں وچوں وڈا بھرا فقیر عزیز الدین اہم سی، جو غیرملکی معاملیاں دا صلاح کار سی۔ ایہناں وچ ہی اک کشمیری پنڈت دینا ناتھ سی، جو مالگزاری تے خزانے دے محکمے دی دیکھبھال کردا سی۔ فقیر عزیزالدین تے دینا ناتھ ورگے بندے راج دے کم کاج وچ صلاح کاری تاں کردے سن پر طاقت واسطے لڑن والے کسے گروپ وچ شامل نہیں ہندے سن۔

کھچوتان ادوں ہی پے گئی سی، جدوں اجے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی دیہہ سسکار واسطے تیار کیتی جا رہی سی۔ اس وقت اکٹھے ہوئے سارے درباریاں وچ عامَ رضا مندی سی کہ کنور کھڑک سنگھ تے کنور نونہال سنگھ نوں اگوں اس گدی دے مالک بنائے جان بارے عامَ رائے نہیں بنائی جا سکیگی۔ اگلے دن سبھ درباری محل وچ اکٹھے ہوئے تے کیہا گیا کہ تخت دے سارے داعویدار سری گرو گرنتھ صاحب دے ساہمنے اپنی آستھا ظاہر کرن، جس طرحاں مہاراجہ کردے رہے سن۔ اس دے باو جود حیرانی نہیں ہونی چاہیدی کہ اگلے کجھ دن شاہی محل وچ تخت دے مالک دا مدعا ہی اہم رہا۔

مہاراجہ کھڑک سنگھ نے اپنے بارے درباریاں نوں یعقین دوایا تے اک وقت تاں اپنے تاناشاہ ہو جان دے ڈر نوں وی کڈھن دی کوشش کیتی۔ پر اس دے اپنے بھرا شیر سنگھ نال تعلق چنگے نہ بن سکے۔ شیر سنگھ تاں آخری وقتاں وچ اپنے پیؤ دے بیماری والے بستر دے کول وی نہیں آ سکدا سی کہ کتے کھڑک سنگھ اس دا فائدہ اٹھا کے اس نوں گرفتار ہی نہ کر لوے۔ اس دی پہلی ترجیح ایہہ سی کہ اوہ پہاڑاں ول نکل جاوے تے کانگڑا دے قلعے اپر اپنا قبضہ جما کے رکھے۔ اس نے ادوں ایہہ ارادہ چھڈّ دتا جدوں اپنے پیؤ دی موت دی خبر سنی تے اپنی بٹالا والی جگیر نوں سنبھالن لگ پیا۔ اس نے دربار نوں اطلاع وی بھیج دتی کہ اوہ اپنے پیؤ دیاں آخری رسماں وچ شامل نہیں ہووےگا، جنی دیر تک اس نوں تسلی نہیں دوا دتی جاندی کہ اس دوران اس نوں گرفتار نہیں کیتا جاویگا۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ نے ایہہ وعدہ دے دتا، راجا سچیت سنگھ تے جمعدار خوش حال سنگھ نے اس وعدے دی ذاتی ضمانت دتی۔ اس طرحاں شاہزادہ لاہور آیا تے آخری رسماں دے آخری دن اس ویلے شروع ہو چکے اک اخبار 'پنجاب اخبار' نے خبر چھاپی کہ شاہی پروار اندر عامَ رضا مندی پائی جا رہی اے۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ نے 16 جولائی، 1839 نوں اپنے متریئے بھرا شیر سنگھ نوں سری واہگرو جی کے پیارے، اپانی دیدار، نرمل بدھ، آخری ارشدی تے 'ایتزادی' یعنی کہ ساڈے اپنے بھرا دیاں خطاباں نال نوازیا۔

پر شاہی پروار دی ایہہ 'عامَ رضا مندی' زیادہ دیر نہیں چل سکی۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ دے پتر نونہال سنگھ نے راج نوں اپنے ہتھ وچ لین دا فیصلہ کر لیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت دے 19 دن بعد 'پنجاب اخبار' نے خبر دتی کہ شاہزادہ نونہال سنگھ نے سارے سرداراں نوں اک دستاویز اپر دستخط کرن واسطے کیہا، جس وچ لکھیا سی کہ نونہال سنگھ نوں مہاراجہ کھڑک سنگھ دی گدی دا ہن توں وارث اعلانیا جاوے تے ہن اوہ اس دا مختار ہووےگا۔ اس نے اپنے ولوں حکم جاری کیتا کہ اس دے پیؤ دے راج تلک تقریب نوں اس دے لاہور پہنچن تک روک دتا جاوے۔ اس توں علاوہ اس نے شاہی خزانے دے سارے پیسے، زیورات تے گھوڑیاں دی گنتی دا حساب وی بناؤن نوں کیہا، جس دی جانچ اوہ آ کے کریگا۔ راجا دھیان سنگھ اس پروانے بارے سن کے گھبرا گیا۔ تلک تقریب اکتوبر تک ملتوی کر دتی گئی سی۔ کجھ وزیر اتے کجھ ہور شہزادے دی حمایت وچ کھڑے ہوئے، سندھاوالیئے سمیت، دھیان سنگھ ڈوگرا دے حامی ہو گئے۔ کجھ ہور فقیر بھراواں تے راجا دینا ناتھ ورگے نرپکھ رہے۔

مہاراجہ کھڑک سنگھ نے اپنی کھوہی ہوئی شان بچاؤن واسطے باجوا تے دھیان سنگھ نوں اک-دوجے دی رضا مندی نال کم کرن اتے باجوا نوں شہزادے دے رحم نال چلن دی صلاحَ دتی۔ دھیان سنگھ نے ملورتن دین توں نانہہ کر دتی پر شاہزادہ اپنی چال اُتے قایم رہا۔ باجوا نے محسوس کیتا کہ ہن اس دے دن تھوڑھے رہِ گئے ہن۔ اس نوں اپنے انگ-رکھیکاں اپر وی بھروسہ نہیں رہِ گیا سی تے مہاراجہ دے کھیمے توں باہر نہیں رہنا چاہندا سی پر ایہہ چوکسی وی اس نوں بچا نہ سکی۔ 8 اکتوبر، 1839 دی تڑکسار نوں اگلے دناں وچ ہون والے محل دے اندر دے قتلاں دی پہلی لڑی شروع ہو گئی۔ اک امریکن کرنل گارڈنر جہڑا راجا دھیان سنگھ دے توپخانے دا انچارج سی تے جہڑا ڈوگرے دے قتل مشن دا بھائیوال سی، اس طرحاں دے سبھ واقعیات دا ذکر کردا اے۔

گارڈنر دے مطابق چیت سنگھ باجوا نے جنرل وینتورا نوں اپنے نال رلا لیا سی تے ہن پوری طرحاں ڈوگریاں دے خلاف کھڑھا ہو گیا۔ قتل توں پہلاں والی شام اوہ دربار اندر دھیان سنگھ دے خلاف بہت بھکھیا تے اخیر دھمکی دتی کہ دیکھنا اگلے 24 گھنٹیاں وچ تیرے نال کی بیتدی اے۔

ادھر دھیان سنگھ ہتھ اُتے ہتھ دھر کے نہیں بیٹھا ہویا سی۔ اوہ پوری محنت نال افواہاں اڈا رہا سی کہ چیت سنگھ نے پنجاب نوں انگریزاں ہتھ ویچ دتا اے اتے انگریزاں نے اس دے پروار نوں لگان دے ہر روپیئے وچوں 6 آنے دین دا اقرار کیتا اے۔ اس نے وڈا ہتھ پاؤن توں پہلاں کھڑک سنگھ دی بیوی چاند کور، شاہزادہ نونہال سنگھ، سندھاوالیئے، پنجاب دے بہت سارے افسر تے محل دی راکھی والے سپاہی اپنے نال گٹھّ لئے سن۔ 7 اکتوبر دی شام نوں محل دے رکھوالیاں نوں خفیہ ہدایت کیتی کہ جے دروازے اپر کجھ واپرے تاں اوہناں نے دیکھ کے انڈٹھّ کر دینا اے۔ اگلی سویر دے 3 وجے جدوں شہر ستا پیا سی تے چوکیدار 'جاگدے رہو' دیاں آوازاں کڈھ رہا سی، قریب 15 آدمی شاہی محل وچ شامل ہوئے۔

'کون اے؟' اک آواز آئی۔

دھیان سنگھ ڈوگرا نے جواب دتا، 'مہاراجہ امرتسر دے اشنان واسطے جا رہے ہن تے اساں اس دی تیاری کرواؤنی اے۔'

جدوں ایہہ گروپ 'زنان خانا' پہنچیا، جتھے مہاراجہ دے سون دا مقام اے، اک خفیہ ہتھ نے اس آؤن والے گروپ واسطے اک توں بعد دوجا، سبھ دروازے کھولھے۔ اوہ آرام نال 'بادشاہ-اے-تختشاہ' دیاں ہنیریاں پوڑیاں چڑھ گئے۔ اس توں اگے شاہی کھوابگاہ یعنی سون والا کمرہ سی۔ دھیان سنگھ ڈوگرا تے گلاب سنگھ ڈوگرا نے کجھ گھسر-مسر کیتی تے اسے وقت اک آدمی نیند توں جاگیا، شور مچایا تے مدد لئی دہائی پائی۔ سچیت سنگھ ڈوگرا نے گولی چلا کے اس نوں ہیٹھاں ڈیگ لیا۔ گلاب سنگھ نے سچیت سنگھ نوں اس بے وقوفی واسطے ڈانٹیا۔ اس نال ہل چل مچ گئی تے سرکھیا گارڈ دوڑن لگ پئے۔ دھیان سنگھ ڈوگرا اوہناں نوں شانت کرن واسطے اگے ہو کے ملیا۔ کمانڈر صوبیدار نے پچھیا، 'تساں گولی کیوں چلائی؟' دھیان سنگھ نے اس نوں سجا ہتھ وکھایا، جس اپر دو انگوٹھے سن تے چپّ رہن واسطے کیہا۔ صوبیدار نے شاہی آرامگاہ ول اشارہ کیتا تے چپّ کرکے اپنی بیرک ول آ گیا۔ مہاراجہ دی کھوابگاہ دا دروازہ وی بناں کسے حکم دے کھلھ گیا تے ایہہ سارا گروپ اندر چلا گیا۔ مہاراجہ اپنے بستر اپر بیٹھا سی تے اک گڑوئیا اس دے ہتھاں اپر پانی پا رہا سی کہ اوہ اپنا منہ دھو لوے۔ اوہ تڑکسار دی دعا دی تیاری کر رہا سی۔ نزدیک والا بسترا، جس اپر چیت سنگھ باجوا سوندا سنیا گیا، خالی سی۔ پر بسترے دی چادر تے سرہانے دی حالت دسّ رہی سی کہ تھوڑھی دیر پہلاں ہی اس بسترے وچ کوئی ہووےگا۔

'تہاڈا خاص وفادار کتھے اے؟ اس گروپ وچوں اک نے پچھیا۔ مہاراجہ نے سچی گل دسی کہ اوہ گولی دی آواز سن کے دوڑ گیا اے، کتھے دوڑ گیا، اس دا اس نوں کوئی پتہ نہیں سی۔ اس نے ترلا وی لیا کہ چیت سنگھ دی زندگی نوں بخش دتا جاوے۔ اس نے بستر توں اٹھ کے وی اس گروپ نوں ہور اگے زنان خانا ول جان توں روکن دی کوشش کیتی۔ اس نوں رکھیپن نال بسترے وچ دوبارہ سٹّ دتا گیا تے چار آدمی اس دے پہرے اپر لگا کے باقی گروپ دوجے کمریاں دی تلاشی لین نکل گیا۔ اوہناں دو گروپ بنا لئے تے ٹارچاں جلا لئیاں۔ اس طرحاں لگدا سی کہ باجوا سچ مچّ نکل گیا اے۔ اوہ اپنی کوشش چھڈّ دین لگے سی کہ اک گیلری وچ کجھ چمکدا دسیا۔ اوہ چیت سنگھ دے ننگے ہتھاں وچ پھڑی ننگی تلوار سی۔ اوہ اینا ڈریا ہویا سی کہ اس تلوار نوں چکّ وی نہیں سکیا، جس دی چمک نے اس نوں پھڑوا دتا سی۔ اس نوں گھسیٹ کے اس دے شاہی دوست، بادشاہ، پاس لے گئے۔ مہاراجہ نے اپنے پتر نونہال سنگھ، سندھاوالیئے تے ڈوگرے بھراواں اگے چیت سنگھ نوں معاف کرن دی منگ کیتی۔ مہاراجہ دے ہتھ پچھے بنھے ہوئے سن، جتھے اوہ بیٹھا ہویا سی۔

دھیان سنگھ دیاں اکھاں اپنے جانی دشمن اپر گولی چلاؤن دے ارادے نال چمک رہیاں سن، کرنل گارڈن نے لکھیا۔ گلاب سنگھ اگے ودھیا تاں جو چیت سنگھ نوں اپنے ہتھاں نال رخصت کرے پر دھیان سنگھ نے اس نوں اک طرف کر دتا تے اپنا خنجر ہولی جاے اپنے دشمن ول ودھایا تے کیہا، 'توں مینوں چووی گھنٹے دی دھمکی دتی سی کہ میرے نال کی بنیگی۔ اوہ 24 گھنٹے اجے بیتے نہیں ہن'، اس نے دند کریچدے ہوئے آکھیا۔ پھر اک دم شیر والی پھرتی نال اس نے اپنا خنجر چیت سنگھ دی چھاتی وچ کھوبھ دتا تے زور دی کیہا، 'اس نوں رنجیت سنگھ دی یاد وچ رکھ لے۔'

جس طریقے نال چیت سنگھ باجوا دا قتل ہویا سی، مہاراجہ کھڑک سنگھ دے ساہمنے کوئی شنکا نہیں رہی کہ جے اوہ اپنے-اپنے شاہی تخت توں پاسے نہیں ہویا تاں اس دا انت وی اسے طرحاں دا ہو سکدا اے۔ کسے وی طرحاں اس دیاں اپیلاں ردّ کردیاں اس دیاں اکھاں دے ساہمنے اس طرحاں دے قتل دی یاد اس نوں بہت ستاؤندی رہندی سی۔

اس قتل توں اگلے دن ہی 'پنجاب اخبار' نے چھاپیا کہ مہاراجہ کھڑک سنگھ محسوس کر راے ہن کہ اوہناں دا حکومت تے تخت نال کوئی واسطہ نہیں رہا، سبھ کجھ چیت سنگھ دے نال ہی چلا گیا اے، اوہ اپنی پرانی جگیر نال ہی تسلی کر لویگا تے سبھ کجھ راجا دھیان سنگھ تے کنور نونہال سنگھ دے سپرد کر دیویگا۔ باجوا دے قتل توں بعد اس دی جائداد وی ضبط کیتی گئی، اس دے بھرا نوں گرفتار کیتا گیا تے اس نال دوستانہ تعلق رکھن والے ساریاں نوں سزاواں دتیاں گئیاں۔ دربار دا مکھ منیم مست بیلی رام جہڑا کوہ-اے-نور ہیرے دا انچارج سی تے جالندھر توں اس دا بھرا روپ لال کردار تے میگھ راج جو قلعہ گوبندگڑھ دے خزانے دا انچارج سی، سبھ نوں قابو وچ لے لیا گیا۔ کجھ دیر واسطے ایہہ بدل جنرل وینتورا اتے شاہزادہ شیر سنگھ اپر وی چھائے راے، جنہاں نے چیت سنگھ دے خلاف سازش وچ ساتھ دین توں انکار کیتا سی۔

فقیر ازیزدین نوں اک خفیہ مشن واسطے شملہ بھیجیا گیا سی کہ اوہ انگریز حکومت نوں اوہناں کارناں توں جانو کروا سکے، جنہاں کرکے چیت سنگھ دا قتل کیتا گیا سی اتے بیلی رام تے ہورناں نوں گرفتار کیتا اے۔

مہاراجہ کھڑک سنگھ شہر وچلے اپنے گھر وچ چلا گیا تے شاہزادہ نونہال سنگھ نے قلعے دے اندرلے محل اپر قبضہ کر لیا تے مہاراجہ بن گیا پر صرف ناں دا ہی۔ اس دی عمر اجے 18 سال دی سی۔

نونہال سنگھ دا سبھاء اپنے پیؤ نالوں وکھرا سی۔ اس نوں بادشاہاں والی تڑک بھڑک پسند نہیں سی تے ساریاں روائتی شان دیاں رسماں نوں اس نے اپنے پیؤ دے ویلے دیاں گلاں رہن دتیاں، جنہاں دا ناں اوہ بہت عزت نال لیندا سی۔ پر اس نے اپنے وزیراں، صوبیاں دے صوبےداراں تے جرنیلاں نوں صاف کر دتا کہ اوہ حکومت نوں اپنے طریقے نال چلاویگا، کیونکہ ایہہ سارے لوک مہاراجہ کھڑک سنگھ تے کجھ حد تک مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے وی اپنیاں منمرضیاں کردے سن۔ اوہ چھیتی ہی مہاراجے دے سخت حکماں توں کھجھن لگ پئے سن۔ شمال-مغربی سرحد دے پٹھاناں نے پنجاب دی انسچت حالت دا فائدہ اٹھاؤندیاں بغاوت کر دتی۔ دھیان سنگھ ڈوگرا نے کیہا کہ کنا چنگا ہندا کہ اوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی دیہہ دے نال ہی ستی ہو جاندا۔ گلاب سنگھ ڈوگرا ہندوستان دے تیرتھاں دی سفر نوں چلا گیا سی۔ وینتورا نے وی گھٹن محسوس کیتی تے استعفے دی دھمکی دے دتی۔

نونہال سنگھ نے ایہناں ساریاں حالتاں نوں اپنے واسطے اک چیلنج سمجھیا۔ اس نے کشمیر تے ملتان دے صوبےداراں نوں دربار وچ بلایا تے اتھوں دا لاگان باقائدہ جمع کروائے جان دی ہدایت دتی۔ اس نے گلاب سنگھ نوں واپس مڑن دا حکم دتا تے وینتورا نوں پہاڑاں ول بھیج دتا۔ اس نے شاہزادہ کشمیرا سنگھ اپر دباء پا کے اس کولوں تخت دی داعویداری نہ رکھن دا اعلان کروایا۔ اونا دا بکرم سنگھ بیدی اپنے-اپنے نوں گرو نانک دا وارث درسا کے قانون نوں ہتھاں وچ لیندا سی، اس نوں سختی نال تاڑنا کر دتی۔ لوک بھلائی دے کم مہاراجہ نے اپنے ہتھاں وچ لے لئے۔ لاہور توں امرتسر دی سڑک دے دوویں پاسے رکھ لگوائے تے ایہناں دوواں شہراں دے باہرلے پاسے باغ لگوائے۔ دھیان سنگھ اپنے طریقے نال مہاراجہ دے نزدیک آیا، جس نوں منظور کر لیا گیا۔ حالانکہ اس نوں ستّ ہور وزیراں نال برابر دا درجہ دینا پسند نہیں آیا۔ اوہ فقیر ازیزدین، خوش حال سنگھ، بھائیا رام سنگھ، اجیت سنگھ سندھاوالیا تے لہنا سنگھ مجیٹھیا نال برابر دی ہستی رکھدا سی۔ دو مہینے بعد ہی لگن لگ پیا سی کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی روح اس دے پوترے نونہال سنگھ اندر آ داخل ہوئی اے۔ انگریز پنجاب اندر اس طرحاں حکومت دی تبدیلی نوں مانتا دین واسطے تیار نہیں سن پر اوہناں دی جھجک اس کرکے دبی رہِ گئی، کیونکہ اوہ افغانستان توں اپنی فوج پنجاب وچوں دی لنگھا کے واپس بلاؤن دی اجازت چاہندے سن۔ دربار اس منگ دے بالکل خلاف سی پر مہاراجہ نونہال سنگھ نے سبھ دی رائے ردّ کر دتی اتے اس طرحاں اپنے مضبوط گوانڈھی دی حمایت جت لئی۔ صرف اک ہی شرط رکھی کہ انگریز پھر اس طرحاں دی منگ نہیں رکھنگے تے اوہناں دی فوج راجگڑھ لاہور توں دور رہیگی۔

پھر وی واپسی اپر انگریزی فوج دا کمانڈر لارڈ کینے لاہور آیا تے مہاراجہ نونہال سنگھ دے ساہمنے پیش ہو کے انگریزاں دی افغان مہم وچ پنجاب دی حکومت دی مدد واسطے اس دا دھنواد کیتا۔ اس نوں طریقے نال دسّ دتا گیا سی کہ اوہ اپنی حکومت نوں اگاہ کرے کہ کرنل واڈے ولوں مہاراجہ کھڑک سنگھ دی مدد جاری رکھنا اس دربار دے وزیراں نوں پسند نہیں اے۔ کجھ ہفتے بعد کرنل واڈے خود افغانستان توں واپس آؤندا ہویا لاہور وچ رکیا تاں اس نوں مہاراجہ نال ملن دی اجازت نہیں دتی گئی۔ مہاراجہ نونہال سنگھ دی حکومت نوں انگریزاں ولوں مانتا دی جھجک نال شہزادے دے من وچ شنکے پیدا ہو گئے سن۔ بعد وچ اجیاے شنکے دوویں پاسیوں پیدا ہو گئے سن۔ مہاراجہ نونہال سنگھ دا دوست محمد نوں لکھیا خط کہ دوویں طاقتاں مل کے انگریزاں دا مقابلہ کرن، کلکتے پہنچ گیا سی۔ جدوں گل کھلھی تاں مہاراجہ نونہال سنگھ نے اس خط نوں جائلی دسیا۔ اس دے نال ہی مہاراجہ نوں سمجھ آ گئی سی کہ سارا بھروسہ انگریزاں اُتے نہیں کیتا جا سکدا۔

پنجابی اخبار نے رپورٹ کیتی کہ کیپٹن لارینس رات-دن اک کرکے فروزپور دے قلعے نوں مضبوط کرن اپر لگا ہویا اے۔ سرداراں نے رائے دتی کہ سانوں وی قصور دا قلعہ مضبوط کرنا چاہیدا اے۔ ادھر انگریزاں دے اعتراز دے باو جود مہاراجہ نونہال سنگھ نے اک گورکھا جرنیل ماتابر سنگھ نوں لاہور وچ رکھیا، جو انگریزاں دا جانیا ورتکنیک سی۔ اس توں بعد انگریز گورنر جنرل نے محسوس کیتا کہ لاہور دربار نوں دباء کے نہیں رکھیا جا سکدا۔ اس نے اپریل، 1840 نوں کرنل واڈے نوں ہٹا دتا تے اس دی جگہ مسٹر کلیرک نوں نامزد کیتا، جو لاہور دربار نوں منظور سی۔ ہن نونہال سنگھ اپنے ہورناں کماں ول دھیان دے سکدا سی، جنہاں وچوں سبھ توں ضروری ڈوگرا بھراواں نوں اپنی سیما وچ رکھنا سی۔

مئی، 1840 وچ زوراور سنگھ نے لداخ دے اسکاردو توں اطلاع بھیجی کہ اتھوں دے لوکاں وچ احمد شاہ دی حکومت دے خلاف وڈا روس اے تے اس نے اس دے پتر محمد شاہ دی مدد کر کے اس نوں تخت اپر بٹھا دتا اے۔ نونہال سنگھ نہیں چاہندا سی کہ اس چھوٹے تبت وچ زوراور سنگھ حاکم بناؤن والا یعنی 'کنگمیکر' بن جاوے۔ اس نے حکم جاری کیتا کہ احمد شاہ نوں اس شرط اپر بحال کر دتا جاوے کہ اوہ لاہور دربار نوں نذرانہ بھیجدا راے گا۔ زوراور سنگھ نے ایہہ اطلاع اپنے رہنما گلاب سنگھ ڈوگرا نوں دے دتی تے اوہناں دوواں نے مل کے اک رستہ بنا لیا کہ مہاراج دی کھلھی حکم عدولی توں بناں ہی اپنی مرضی دا کم کر لیا جاوے۔

مہاراجہ نونہال سنگھ محسوس کر رہا سی کہ ڈوگرا بھرا حساب توں ودھ طاقتور ہوئی جا راے ہن۔ اوہناں کول نمک دیاں خاناں سن، جنہاں دا اوہ بھرپور لابھ حاصل کردے سن۔ شہزادے نے اپنی خواہش ظاہر کیتی کہ نمک دیاں خاناں نوں سرکاری قبضے وچ لے لیا جاوے تاں جو لوکاں نوں سستا نمک حاصل ہو سکے۔ اس توں پہلاں کہ نونہال سنگھ نمک دی ازاریداری نوں ہتھ پاوے، ڈوگریاں نے اپنے پہاڑی پڑوسی منڈی دے بلبیر سین نوں بغاوت دا سدا دتا۔ مہاراجہ نونہال سنگھ نے سندھاوالیئے تے وینتورا نوں پہاڑی راجپوت نوں درست کرن واسطے بھیجیا، جہڑے دوویں ہی ڈوگرا بھراواں دے خلاف سن۔ دربار دیاں فوجاں نے پہاڑی راجیاں نوں ہرا دتا تے قلعیاں اپر قبضہ کر لیا۔ بلبیر سین نوں قیدی بنا کے امرتسر دے گوبندگڑھ قلعے وچ قید کر لیا۔ وینتورا نے پہاڑاں وچ بہت جگہ پولیس تھانے وی قایم کر دتے۔ مہاراجہ دی ہدایت مطابق اس نے چھوٹے راجیاں ولوں اپنی مرضی دے ٹیکس لاؤن دی مناہی کر دتی۔ عورتاں تے بچیاں نوں ویچن اپر وی پابندی لگا دتی گئی، جس دا ادوں ایہناں پہاڑاں وچ رواج سی۔ اس طرحاں اک وار وینتورا نے ڈوگرا بھراواں دی چال نوں وی بریکاں لگا دتیاں۔ 1840 دیاں گرمیاں وچ لاہور دے قلعے دیاں توپاں شاہی فوجاں دیاں جتاں دے جشناں وجوں گولے داغن وچ رجھّ گئیاں۔ لوکاں نوں محسوس ہون لگا کہ راج دی بیتی شان واپس آ گئی اے۔

پر گرمیاں دیاں ایہہ جتاں بجھدے دیوے دی جھمکدی لوء ورگیاں ثابت ہوئیاں۔ برائی اپروں شروع ہوئی تے سارے سریر وچ ہیٹھاں تک پھیلدی گئی۔ مہاراجہ کھڑک سنگھ جو ہن بالکل نقارہ کر دتا گیا سی، بہت زیادہ شراب پین لگ پیا تے افیم وی بہت ودھ گئی سی۔ مہاراجہ نونہال سنگھ وی لوڑ توں ودھ شراب پین لگ پیا۔ منڈی دی جت نے اس دا گھمنڈ ودھا دتا سی۔ اوہ جوتشیاں تے چاپلوساں وچ گھریا رہن لگ پیا، جو بھوکھبانی کردے سن کہ اوہ اک دن کابل توں لے کے گنگا دریا تک دے علاقے دا بادشاہ بنیگا۔ شاہزادہ ایہناں سپنیاں وچ کھوہ جان نوں بہت پسند کردا سی۔

افیم تے شراب نے کھڑک سنگھ نوں لے لیا۔ اوہ 5 نومبر دی سویر نوں پورا ہو گیا۔ قلعے دیاں توپاں وچھڑے شہنشاہ دی یاد وچ داغیاں گئیاں۔ کنور نونہال سنگھ جہڑا اس ویلے شہر توں کجھ میل ہی دور بلاول وچ شکار کھیڈ رہا سی، نے توپاں دی غرض سنی۔ تھوڑھی دیر بعد ہی اک گھوڑسوار سنیہا لے کے آ گیا تے شہزادے دا ڈر سچا ہو گیا۔ اس نوں اس ویلے ایہہ خیال وی آیا کہ اس نے اک چنگے پتر والے فرض نہیں نبھائے۔ اوہ اک دم اپنے پیؤ دی حویلی وچ پہنچیا۔ روزنامچی سوہن لال نے اس معاملے وچ تن گلاں لکھیاں۔ پہلی ایہہ کہ جدوں نونہال سنگھ پیؤ دی حویلی دیاں پوڑیاں چڑھ رہا سی تاں اس نوں لگا کہ کسے ادکھّ ہتھاں نے اس دے موڈھیاں نوں نپیا اے۔ جدوں اس نے مڑ کے دیکھیا تاں اتھے کوئی نہیں سی۔ دوجا واقعہ ادوں ہویا، جدوں اوہ صبح اپنے پیؤ دی ارتھی دے پچھے چل رہا سی۔ جدوں ایہہ ماتمی جلوس ٹکسالی گیٹ دے لاگیوں لنگھیا تاں شہزادے نے اپنے سر اپر بھاری چوٹ محسوس کیتی تے ڈگّ پیا۔ اس نے کیہا کہ کسے نے اس نوں زور دی سوٹی ماری اے پر اتھے کجھ وی دکھائی نہیں دے رہا سی۔ ایہہ جلوس پھر اگے جا کے حضوری باغ پہنچ گیا، جتھے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھی سی۔

کھڑک سنگھ دی دیہہ نوں صندل دی لکڑی والی چتا اپر رکھیا گیا۔ اس دیاں دو بنوجواناں تے گیاراں داسیاں چتا اپر چڑھ گئیاں۔ بنوجواناں نے نونہال سنگھ تے دھیان سنگھ ڈوگرا نوں کیہا کہ اوہ مہاراجہ دی چھاتی اُتے ہتھ رکھ کے قسم کھان کہ اوہ راج متعلق وفادار رہنگے۔ اوہناں نویں مہاراجہ تے وزیر اعظم دے متھے اپر سندور دا تلک لگایا۔ آخری ارداس کہی گئی تے پھر ویدک منتراں دے اچارن نال نونہال سنگھ نے چتا نوں اگنی بھیٹ کیتی۔

سسکار توں بعد مہاراجہ راوی دے کنڈھے گیا، جہڑی ادوں قلعے دے نزدیک ہی وہندی سی۔ اوہ سسکار توں بعد والا رواجاً اشنان کر ہی رہا سی کہ شہتوت دا اک درخت، جو کنڈھے اپر کھڑھا سی، اچانک جھٹکے نال ڈگّ پیا۔ ایہہ اک پرانا رکھ سی، جو پانی نال جڑھاں گلیاں ہون کرکے اپنا بھار نہ سہاردا ڈگ پیا پر نونہال سنگھ بہت بے چین ہو گیا، کیونکہ اس نے ڈگدے رکھ وچوں انسانی آواز دیاں چیکاں سنیاں۔ مہاراجہ دے دماغ دیاں نساں تیز چلن لگ پئیاں۔ واپسی اپر اس نے گلاب سنگھ ڈوگرا دے پتر اودھم سنگھ دا ہتھ پھڑ لیا۔ باقی دے درباری اوہناں دے پچھے-پچھے آ رہے سن۔

ایہہ سارا گروپ اک وار پھر چتا دے کولوں لنگھیا، جو ہن تیز لپٹاں وچ پانی رہی سی۔ اتھوں سبھ قلعے دے ریشمی دروازے اگے پہنچے۔ جیوں ہی نونہال سنگھ گیٹ دے ہیٹھوں لنگھ رہا سی کہ پتھر دیاں سلیباں ٹٹ گئیاں تے ملبہ اپر آ ڈگیا۔ لاہور دربار دے روزنامچی نے اس واقعہ نوں پھلار نال لکھیا اے کہ جیوں ہی کنور گیٹ دے نزدیک آیا، اک ادکھّ ہتھ نے ڈاٹ دیاں اٹاں تے چونا اکھیڑ دتا تے ڈاٹ موت دے تیر دی طرحاں مہاراجہ دے سر اپر آ ڈگی۔ اس نال دماغ دے اک دم ٹوٹے ہو گئے۔ گہرا خون سریر وچوں فٹ پیا، مہاراجہ ملبے ہیٹھ دبیا گیا سی۔ اودھم سنگھ نے اپنی جان اتھے ہی دے دتی تے بہت سارے ہورناں سمیت دھیان سنگھ ڈوگرا، دیوان دینا ناتھ وی زخمی ہوئے۔ ایہناں دے سراں، موڈھیاں تے پٹھاں وچ سٹاں لگیاں سن۔ اہلکاراں نے تیزی نال کم کردے ہوئے ملبہ ہٹایا تے کنور دی حالت دیکھ کے بہت دکھی ہوئے۔

نونہال سنگھ نوں چکّ کے نزدیک ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھی تک لیاندا گیا، جتھے بھائی گوبند رام تے اس دے بھرا رام سنگھ نے مہاراجہ دی نبض دیکھی۔ صاف سی کہ زندگی نکلدی جا رہی اے۔ راجا دھیان سنگھ نے فوری طور اُتے حالت اپنے قابو ہیٹھ لیاندی۔ اس نے شہزادے نوں اک پالکی وچ محل دے اندر لے جان دا حکم دتا تے نال ہی گیٹ بند کرن دا، تاں جو ہور کوئی اندر نہ آوے تے ہاں شاہی حکیم، ہنگری دے ڈاکٹر مارٹن ہونگبرگر نوں بلاوہ بھیجیا۔

ڈاکٹر: ہونگبرگر کجھ منٹاں وچ ہی اتھے پہنچ گیا۔ بعد وچ اس نے حضوری باغ وچ اپنے اس دورے دا سارا ہال لکھیا کہ 'پرنس اپنے بستر اپر سی۔ اس دا سر بری طرحاں پھسیا پیا سی تے اس دے بچن دی کوئی وی گنجائش نہیں سی۔ ایہہ دیکھ کے میں ٹینٹ وچوں باہر آیا تے وزیر دے کنّ وچ پھسپھس کیتی کہ ہور نہ سن لوے۔ میں کیہا کہ ڈاکٹری تعلیم اس نوں نہیں بچاء سکدی۔ اس توں بعد وزیر نے مینوں اتھے رک کے انتظار کرن واسطے کیہا تے آپ ٹینٹ اندر چلا گیا۔ باہر آ کے اس نے ذرا اچی آواز وچ کیہا تاں جو باقی وی سن لین کہ، کی اوہ مہاراجہ نوں سوپ دے سکدے ہن، جس دی اوہ منگ کر راے ہن۔ میں کیہا ہاں دے سکدے ہو۔ اس نوں صرف سبزی دے سوپ دی ضرورت اے۔ میں سمجھ گیا کہ مینوں ایہہ پچھن وچ وزیر دی منشا ایہہ اے کہ مہاراجے دا موت دا اعلان اس طرحاں نہیں ہونا چاہیدا کہ امن تباہ ہو جاوے۔ مہاراجے دی موت نوں تن دن واسطے خفیہ رکھیا گیا تے اس درمیان شیر سنگھ نوں بلا لیا گیا تے اس نوں تخت اپر بٹھا دتا گیا۔