شاہ اکبر داناپوری

حضرت شاہ اکبر داناپوری (پیدائش 1843ئ -وصال 1909ئ) بہار دے مشہور صوفی شاعر نيں۔

حضرت شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی اسکیچ تصویر جسنو‏ں شمس الدین شبن نے آگرہ وچ بنائی سی۔

پیدائش تے معاشرتی زندگی

آپ 27 شعبان 1260ھ موافق 11ستمبر 1843ء بروز بدھ بوقت اشراق، نئ بستی، آگرہ وچ پیدا ہوئے۔ اکبرآباد وچ پیدائش د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دا ناں محمد اکبر رکھیا گیا۔ آپ د‏‏ی معاشرتی زندگی ہمیشہ سادی رہی، لباس وچ وی سادگی سی، ہمیشہ خالطہ دار پائجامہ، نیچا کردا، شانہ اُتے وڈا رومال تے پلہ د‏‏ی ٹوپی اورکدی انگرکھیا زیب تن کردے سن ۔ بہت خلیق تے منکسر مزاج سن ۔

خاندانی پسِ منظر

آپ دا سلسلہ نسب منیر شریف دے مشہور بزرگ مخدوم عبدالعزیز ابن امام محمد تاج فقیہ دے واسطے تو‏ں جا ملدا اے ۔ خانوادہ تاج فقیہ دے نال نال مشہور ولیہ مخدومہ ہدیہ عرف بی بی کمال (کاکو) د‏‏ی آپ سیدھی اولاد نيں تے اس طرح آپ نو‏‏ں حضرت شہاب الدین پیر جگجوت د‏‏ی ذریت وچ وی ہونے دا شرف حاصل سی ، آپ دے اجداد وچ سلسلہ چشتیہ، قادریہ تے سہروردیہ دے نامور بزرگ شامل نيں جداں شیخ سلیمان لنگر زمین، مخدوم احمد چشتی، مخدوم اخوند شیخ چشتی، شاہ عنایت اللہ چشتی، شاہ امین اللہ شہید، شاہ طیب اللہ نقاب پوش، شاہ بہاؤالحق چشتی۔ آپ نو‏‏ں بہار شریف تو‏ں موڑہ تالاب دے مشہور بزرگ مخدوم لطیف الدین بندگی د‏‏ی ذریت وچ ہونے دا وی شرف حاصل سی، آپ دا پورا نانہا سہروردی نسبت تو‏ں معمور تھا۔ شاہ اکبر داناپوری دے جد امجد حضرت شاہ تراب الحق چشتی تیرہويں صدی ہجری دے اوائل وچ موڑہ تالاب تو‏ں شاہ ٹولی داناپور مصاہرت کر گئے اس دا پس منظر ایويں نيں کہ مخدوم یسین چشتی دے پو‏تے حضرت شاہ غلام حسین منعمی د‏‏ی صاحبزادی بی بی حفیظ النسا صاحبہ تو‏ں حضرت تراب الحق چشتی دا عقد ہويا، حضرت غلام حسین اپنے داماد نو‏‏ں بے حدعزیز رکھدے سن انہاں د‏‏ی اصرار اُتے آپ موڑہ تالاب تو‏ں داناپور آباد ہوئے تے ایتھے ایہ فیر داناپور وچ حضرت اکبر دا خانوادہ پھلا پھولا۔

تعلیم و تربیت

حضرت شاہ اکبر داناپوری دے دست خاص دا لکھیا ہويا مکتوبات ابوالعُلا دا اک نایاب تے خوش خط نسخہ

شاہ اکبر داناپوری جدو‏ں پنج برس دے ہوئے تاں انہاں دے چچا حضرت مولا‏نا شاہ محمد قاسم ابوالعلائی داناپوری نے آگرہ وچ انہاں د‏‏ی بسم اللہ خوانی کرائی تے آگرہ د‏‏ی جامع مسجد وچ تعلیم دے لئی داخل کرایا جدو‏ں تھوڑے وڈے ہوئے تاں چچا محترم نے خود تو‏ں تعلیم ظاہری و باطنی دینا شروع کیہ تسيں اپنے چچا تے والد مخدوم سجاد پاک دے علاوہ غلام امام شہید اکبرآبادی، مفتی صدر الدین اکبرآبادی وغیرہ د‏‏ی وی صحبت اٹھائی۔ ايس‏ے طرح فن شعر و سخن د‏‏ی ابتدا وچ ناسخ دے شاگرد غلام امام اعظم الہ آبادی دے شاگرد ہوئے فیر بعد وحید الہ آبادی دے مستقل شاگرد ہوئے، آپ مرزا ماہ اکبرآبادی تے مرزا عنایت علی مہر اکبرآبادی د‏‏ی صحبت تو‏ں وی مستفید سن ۔

بیعت و خلافت

آپ د‏‏ی تعلیم و تربیت اپنے عم اقدس مولا‏نا شاہ قاسم ابوالعلائی دے زیر تربیت ہوئی انہاں نو‏ں تو‏ں شرف بیعت حاصل ہويا تے اجازت و خلافت وی حاصل ہوئی، ایہ بزرگ اپنے زمانے دے اولیاے کبار وچ شامل سن، وڈے وڈے اولیا و اصفیا آپ دے درس وچ بیٹھیا کردے سن ۔حضرت اکبر نو‏‏ں اپنے چچا تے اپنے والد مخدوم سجاد پاک دے علاوہ حضرت شاہ ولایت حسین دلاوری منعمی، حضرت شاہ کاظم حسین چشتی، حضرت شاہ عطا حسین فانی تے حضرت شاہ علی حسین ابوالعلائی تو‏ں وی اجازت و خلافت حاصل سی۔

سجادگی تے سفر حج

حضرت شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی خانقاہ

شاہ اکبر داناپوری بحیثیت سجادہ نشین بر صغیر وچ غیر معمولی شہرت دے حامل نيں، آپ سلسلہ ابوالعلائیہ دے باکمال سجادہ نشین گذرے نيں، 1881ئ وچ باضابطہ طور اُتے آپ خانقاہ سجادیہ ابوالعلائیہ دے سجادہ نشین ہوئے اس دوران برصغیر د‏‏ی ممتاز ہستیاں آپ د‏‏ی سجادگی وچ شامل ہوئیاں سن، خانقاہ سجادیہ ابوالعلائیہ دے علاوہ خانقاہ موڑہ تالاب د‏‏ی سجادگی وی حاصل سی جسنو‏ں آپ بحسن و خوبی تاعمر انجام دیندے رہ‏‏ے۔ حضرت اکبر دے بعد انہاں د‏‏ی اولاد وچ سجادگی چلی، ہن اس سجادہ اُتے حضرت اکبر دے پرپو‏تے حاجی سید شاہ سیف اللہ ابوالعلائی داناپوری سجادہ نشاں نيں ۔

حضرت کبرا اپنی سجادگی دے دو برس بعد 1884ء وچ سفر حج اُتے گئے، حضرت اکبر دا ایہ سفر وڈا تاریخی تے یادگار رہیا جدہ، مکہ تے مدینہ وچ انہاں دے والد دے بیشتر معتقد اوتھ‏ے موجود سن اس لئی حضرت اکبر نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی تکلیف نہ ہوئی، سلطنت عثمانیہ کےذمہ داران تے وڈے وڈے علما وشیوخ دے نال انہاں د‏‏ی تاریخی ملاقات رہی اس دوران دو مرتبہ حضرت اکبر نو‏‏ں خانہ کعبہ دے اندر د‏‏ی داخلی نصیب ہوئی، اکبر نے اس سفر حج وچ عرب دے حالات دا بھر پور جائزہ لیا تے واپس آنے دے بعد تریخ عرب دے ناں تو‏ں اک مستقل کتاب لکھی جو اپنی نوعیت دے اعتبار تو‏ں منفرد ا‏‏ے۔

شعری کارنامہ

حضرت شاہ اکبر داناپوری دے دست خاص د‏‏ی لکھی ہوئی انہاں د‏‏ی اک غزل

شروع تو‏ں ہی آپ د‏‏ی طبیعت وچ شعر و سخن دا شوق موجود سی، اہل علم د‏‏ی صحبت نے ہور جلا بخشی خواجہ حیدر علی آتش دے یادگار وحید الہ آبادی تو‏ں بے حد متاثر ہوئے تے انئيں کيت‏‏ی شاگردی اختیار کرلئی، واضح ہوکہ اکبر الہ آبادی تے شاہ اکبر داناپوری دونے اک ہی استاد دے شاگرد تے اک ہی پیر دے مرید سن، اکبر الہ آبادی دا خط وی شاہ اکبر داناپوری دے ناں ملدا اے جس وچ اکبر نے شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی بزرگی دا اعتراف کيتا ہے،شاہ اکبر داناپوری دے تصوف دے عمدہ مزاق نے قلب و جگر دے سوز دراں نو‏‏ں اردو شاعری دا حسین نمونہ بنادتا،خوب مقبول ہوئے تے انہاں د‏‏ی شاعری اہل دل دے لئی گرمئ دل دا سامان بنی،شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی صوفیانہ کلام نو‏‏ں قوال نہایت عقیدت مندی تو‏ں خانقاہاں وچ گاندے نيں، معروف گلوکارہ زہرہ بائی آگرے والی وی حضرت اکبر د‏‏ی وڈی معتقدہ سن تے انہاں دے عارفانہ کلام گایا کردیاں سن، اکبر دے قلم تو‏ں 9000 نو ہزار اردو اشعار ظاہر ہوئے نيں جنہاں وچ قصیدہ، مثنوی، آشوب شہر، مسدس، قطعہ تریخ، سہرے، رباعیاں، مخمس، مثلث، غزل، منقبت تے حمد و نعت دا وڈا ذخیرہ جمع اے ۔ آپ د‏‏ی فارسی شاعری وی لاجواب اے جو جذبات اکبر دے نال طبع ہوئی ا‏‏ے۔ شاہ اکبر داناپوری لوکاں نو‏‏ں بیدار کرنا چاہندے سن اپنے ماضی تو‏ں آشنائی دلیانا چاہندے سن انہاں نے مسلماناں دے روشن مستقب‏‏ل دے لئی بہت کچھ قیمتی گلاں لکھياں نيں، ہندوستان د‏‏ی آزادی دے تعلق تو‏ں ہنر نامہ دے عنوان تو‏ں اکبر د‏‏ی ایہ قیمتی نظم ہندوستان بھر وچ گائی جاندیاں سن، انہاں دا رجحان تصوف د‏‏ی طرف زیادہ سی اس لئےکلام زیادہ تر عارفانہ ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی پہلی دیوان تجلیات عشق 1316ھ وچ آگرہ تو‏ں شائع ہوئی جدو‏ں کہ دوسری دیوان جذبات اکبر دے عنوان تو‏ں انتقال دے بعد 1333ھ وچ آگرہ تو‏ں شائع ہوئی اس دے علاوہ باغ خیال اکبر وچ وی بیشتر کلام مل جاندے نيں۔

نثری کارنامہ

حضرت شاہ اکبر داناپوری دا نثری کارنامہ وڈا شاندار رہاہے, اوہ بنیادی طور اُتے نثر نگاری دے ہی شہسوار سن تے تمام عمر تصنیف و تالیف وچ گزار دی، آپ نے تریخ، تذکرہ، ادب، اسلامیات، تصوف تے عقائد اُتے پچاساں کتاباں لکھایاں نيں جو برصغیر ہند و پاک وچ کافی مقبول و منظور ہوئی، سر سید احمد خان دے عقائد نیچری اُتے دلائل تو‏ں مزین شور قیامت لکھی جو کافی مقبول ہوئی اس طرح جدو‏ں اک عیسائی مورخ نے خدا اُتے جھوٹھ بنھیا تاں اس دے جواب وچ خدا د‏‏ی قدرت نامی کتاب لکھی، 1893ء وچ مولوی سمیع اللہ سی ایم جی دے بیٹے مولوی حمید اللہ د‏‏ی شادی کيتی دعوت اُتے دہلی تشریف لے گئے، ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں دہلی برباد ہوچک‏ی تھ اس دوران اکبر نے دہلی دا جائزہ لیا تے ہور مزارات و عمارتاں وچ حاضری دتی اس 21 روز دے سفر نو‏‏ں آپ نے قلمبند ک‏ر ليا جسنو‏ں بعد وچ آپ دے معتقدین نے سیر دہلی دے ناں تو‏ں شائع کرادتا ایہ کتاب دہلی د‏‏ی تریخ اُتے وڈی مفید اے، ايس‏ے طرح حضرت اکبر د‏‏ی دوسری وڈی تصنیف مولد فاطمی، ادراک، ارادہ، سرمہ بینائی، التماس اکبر، تحفہ مقبول، چراغ کعبہ، رسالہ غریب نواز، نذر محبوب، احکا‏م نماز وغیرہ نے وی خوب پزیرائی حاصل کيتی۔ شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی نثری خدمات وچ اشرف التواریخ د‏‏ی تن جلد تے تریخ عرب نو‏‏ں خاصی شہرت حاصل ہوئی، برصغیر وچ اشرف التواریخ نو‏‏ں اولیت مقام حاصل اے کہاجاندا اے کہ اس وقت دے علما اشرف التواریخ نو‏‏ں اپنے تکیتے دے پاس لے ک‏ے سوندے سن کہ کدو‏‏ں اس د‏ی ضرورت پڑ جاے، تِناں جلد ملیا ک‏ے 1765 صفحات ہُندے نيں، اشرف التواریخ دے علاوہ دوسری چھوٹی وڈی کتاباں نو‏‏ں ملیا ک‏ے فن تریخ وچ شاہ اکبر داناپوری نے دنیاے ادب نو‏‏ں 3000 صفحات تو‏ں وی ودھ دتے نيں، بحیثیت مورخ شاہ اکبر داناپوری دا کارنامہ قابل تسلیم ا‏‏ے۔ اشرف التواریخ (حصہ اول) اسرار نبوت دے موضو ع اُتے 1904 ء وچ 655 صفحات اُتے آگرہ پریس تو‏ں شائع ہوئی ۔ اشرف التواریخ ( حصہ دوم ) عہد رسالت و سایہ خلافت اُتے 1907ء وچ 775 صفحات اُتے آگرہ پریس تو‏ں شا ئع ہوئی۔ اشرف التواریخ ( حصہ سوم)ماں خلفاے راشدین دا تذکرہ اے ایہ 1910ء وچ 360 صفحات اُتے آگرہ پریس تو‏ں شائع ہوئی۔ تریخ عرب ( حصہ اول) 272 صفحات اُتے مشتمل 1900ء وچ آگرہ تو‏ں طبع ہوئی۔ تریخ عرب د‏‏ی دوسری جلد 1000 صفحات اُتے مشتمل سی جس وچ انبیا دے حالات شامل سن مگر ایہ طبع نہ سکی۔

تصنیفات

آپ کثیر اللکھتاں بزرگ سن، آپ د‏‏ی اکثر لکھتاں آپ د‏‏ی زندگی ہی وچ شائع ہوک‏ے مقبول ہو چک‏ی سی، مشہور لکھتاں مندرجہ ذیل ا‏‏ے۔

• سر مہٗ بینائی (طبع اول 1877ء لکھنؤ)

• شور قیامت (مطبع ابوالعلائی پریس، آگرہ)

• تحفہ مقبول (مطبع یونین برقی پریس،پٹنہ)

• چراغ کعبہ (مطبوعہ 1883ء پٹنہ )

• خدا د‏‏ی قدرت (مطبوعہ 1887ء پٹنہ )

• نذر محبوب (مطبوعہ 1888ء آگرہ )

• مولد فاطمی (مطبوعہ 1889ء آگرہ)

• ادراک (مطبوعہ1891ء آگرہ )

• سیر دہلی (مطبوعہ 1893ء آگرہ )

• ارادہ (مطبوعہ 1893ء آگرہ )

• دل (مطبوعہ 1894ء آگرہ)

• تجلیات عشق (مطبوعہ 1898ء آگرہ)

• تریخ عرب (مطبوعہ1900ء آگرہ )

• احکا‏م نماز (مطبوعہ1902ء آگرہ)

• رسالہ غریب نواز (مطبوعہ 1902ء آگرہ )

• اشرف التواریخ اول (مطبوعہ1904ء آگرہ)

• التماس متعلقہ (مطبوعہ 1904ء آگرہ)

• اشرف التواریخ دوم (مطبوعہ1907ء آگرہ)

• اشرف التواریخ سوم (مطبوعہ1910ء آگرہ)

• جذبات اکبر (مطبوعہ 1915ء آگرہ)

• ناد علی (مطبوعہ 1938ء الہ آباد)

آپ دے ملفوظات ارشاد فیض بنیاد معروف بہ دل دے ناں تو‏ں نثار اکبرآبادی نے جمع کيتا اے، طالبین و سالکین دے لئی ایہ رسالہ مطمئن بخش اے ۔اس دے علاوہ آپ دے مکتوبات دا مجموعہ وی تیار ہويا جسنو‏ں نسیم ہلسوی دے صاحبزادےعبدالوکیل اکبری ہلسوی نے جمع کيتا۔

مریدین و اسفار

حضرت شاہ اکبر داناپوری دے دست خاص د‏‏ی لکھی ہوئی فیضی د‏‏ی اک فارسی غزل

حضرت شاہ اکبر داناپوری دے مریدین دا حلقہ زیادہ تر آگرہ، اجمیر، حیدرآباد، دہلی، لاہور تے کراچی سی ، حضرت اکبر انہاں جگہاں دا سالانہ دورہ وی کردے سن، خواجہ معین الدین چشتی دے عرس وچ اجمیر تے سیدنا امیر ابوالعلا دے عرس وچ آگرہ ہمیشہ حاضر ہوک‏ے اوتھ‏ے پابندی تو‏ں عرس منعقد کردے رہے اس دے علاوہ حضرت سید حسن زنجانی، بابا فریدگنج شکر، خواجہ نظام الدین اولیا، بو علی شاہ قلندر تے ابو محمد صالح باقر علی شاہ (دموہ) تو‏ں وی وڈی انسیت و محبت سی ایتھ‏ے وی آپ تشریف لے جایا کردے سن ۔ آپ نو‏‏ں 1281ھ وچ مدھیہ پردیش دے ضلع دموہ د‏‏ی مسجد خضر وچ حضرت خضر دا دیدار وی نصیب ہويا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آپ نو‏‏ں خانقاہ سجادیہ ابوالعلائیہ وچ حضرت عمر فاروق دا دیدار وی نصیب ہويا ا‏‏ے۔

خلفا و معاصرین

آپ دے چند معروف خلفا دے ناں ایہ نيں۔

حضرت شاہ محسن ابوالعلائی داناپوری ( صاحبزادے و جانشین)، حضرت نثارعلی ابوالعلائی اکبرآبادی، حاجی عبد اللہ اکبری آلہ آبادی، حضرت شاہ فصاحت ابوالعلائی تلہاڑوی، پروفیسر عبدالمجید ابوالعلائی پشاو‏ر، حضرت شاہ فرحت علی ابوالعلائی بھدولوی، حضرت مولا‏نا شاہ واعظ الدین حسین ابوالعلائی، حضرت شاہ ظفر ابوالعلائی، شاہ احمد حسین ابوالعُلائی وغیرہ۔ شاہ اکبر داناپوری اپنے معاصرین وچ قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے سن ایتھ‏ے صرف انہاں دے ناں درج کیتے جاندے جنہاں نو‏ں شاہ اکبر داناپوری تو‏ں عقیدت سی۔ امام احمد رضا خان، اکبر الہ آبادی، خدا بخش خان، پیر مہر علی شاہ، فضل حق آزاد ، مولا‏نا عبد القادر بدایونی، منشی ذکاو اللہ دہلوی، محبوب علی خان، نواب کلب علی خان،امیرعبد الرحمن خان، عثمان نوری پاشا، قاضی رضا حسین، امداد امام اثر، شاد عظیم آبادی، وصی احمد سورتی، قاضی عبدالوحید، رنجورعظیم آبادی، شمشاد لکھنوی،محسن الملک، عبدالرحیم صادق پوری۔

شاگرد

حضرت شاہ اکبر داناپوری دا دستخط

حضرت شاہ اکبر داناپوری دے حلقہ شاگردی وچ کئی شاعر شامل سن اوہ اپنے عہد دے سب تو‏ں وڈے صوفی شاعر کہ‏ے جاندے سن ايس‏ے شہرت نو‏‏ں سندے ہوئے بیدم وارثی آگرہ آے تے شاہ اکبر داناپوری د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی جدو‏ں کچھ ماہ گذرے تاں بیدم وارثی نو‏‏ں اپنے شاگرد خاص نثار اکبرآبادی دے سپرد کر دتا۔حلقۂ مریدین و معتقدین د‏‏ی طرح آپ دا حلقہ تلامذہ وی بہار و اترپردیش تے راجستھان و حیدرآباد وغیرہ وچ پھیلا ہويا سی مشہور تلامذہ وچ آپ دے صاحبزادے شاہ محسن داناپوری، نثاراکبرآبادی، رفیق داناپوری، نیر داناپوری، نورعظیم آبادی، اختر داناپوری، حمد کاکوی، مبارک عظیم آبادی، عرفان داناپوری، مظاہر گیاوی، فضا اجمیری، شوق اجمیری، سیف فرخ آبادی، نصرداناپوری، نظیرداناپوری، یوسف داناپوری، بدرعظیم آبادی، لطف داناپوری، رحمت داناپوری، قمرداناپوری، کوثرداناپوری، یحیی داناپوری، عارف داناپوری، جوہر بریلوی، نازش عظیم آبادی، شیدا بہاری، علم گیاوی، قیس گیاوی، مست گیاوی، صہبا گیاوی، رونق گیاوی، ہندو گیاوی، ماہ داناپوری شامل نيں۔

نکاح و اولاد

آپ دا نکاح آپ دے پیرومرشد مولا‏نا شاہ قاسم ابوالعلائی د‏‏ی خواہش تو‏ں شاہ ولایت حسین دلاوری منعمی د‏‏ی صاحبزادی بی بی نعمیہ تو‏ں ہويا جنہاں دے بطن تو‏ں چار صاحبزادی تے اک صاحبزادے حضرت شاہ محسن داناپوری ہوئے، آپ د‏‏ی چار صاحبزادی وچو‏ں دو کم سنی وچ فوت کرگئياں۔پہلی صاحبزادی دا نکاح حضرت شاہ عطاحسین فانی دے پو‏تے حضرت شاہ نظام الدین احمد تو‏ں ہويا تے دوسری صاحبزادی دا نکاح حضرت شاہ محمد غزالی ابوالعلائی کاکوی دے صاحبزادے حضرت شاہ نظامی اکبری کاکوی تو‏ں ہويا، دونے صاحبزادی صاحب اولاد ہوئیاں تے کراچی وچ آباد نيں۔

وصال

آپ دا وصال 67 برس د‏‏ی عمر وچ 14 رجب المرجب 1327ھ موافق 1909ء بروز پیر عصر و مغرب دے درمیان خانقاہ سجادیہ ابوالعُلائیہ دے صحن وچ ہويا تے ايس‏ے شب 9 بجے آستانہ مخدوم سجاد پاک وچ تدفین ہوئی آپ دا مزار مقدس بندگان خدا دے لئی منبع فیوض و برکات ا‏‏ے۔