فتح قسطنطنیہ

فتح قسطنطنیہ
سلسلہ  Byzantine–Ottoman Wars ،یورپ میں عثمانی جنگیں
عمومی معلومات
آغاز ۶ اپریل ۱۴۵۳  اختتام ۲۹ مئی ۱۴۵۳  ملک بازنطینی سلطنت   مقام قسطنطنیہ   41°01′48″N 28°56′06″E
متحارب گروہ
بازنطینی سلطنت	عثمانی سلطنت
قائد
قسطنطین یازدہم	محمد ثانی
قوت
7 ہزار	80 ہزار تو‏ں ڈیڑھ لکھ
نقصانات
اکثر بازنطینی فوجی، بشمول 4 ہزار شہری	50 ہزار
[مکمل اسکرین پر]

سلطان محمد فاتح اپنی فوج نال قسطنطنیہ چ داخل ہندے ہوئے

عثمانی لشکر اپنے توپخانے دے نال قسطنطنیہ دی فصیل دے باہر جمع ہُندے ہوئے

محاصرہ قسطنطنیہ چ ورتی جان آلی اوربان بمبار توپ دے نشقے تے 1464ء ج بنائی جان آلی توپ

1450ء وچ مشرقی بحیرۂ روم دے ممالک، رومی علاقے بنفشی رنگ وچ تے عثمانی سلطنت دے علاقے پیلے رنگ وچ دکھائے گئے نيں

قسطنطنیہ 29 مئی 1453ء نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے ہتھو‏ں فتح ہويا۔ صدیاں تک مسلم حکمراناں د‏‏ی کوشش دے باوجود دنیا دے اس عظیم الشان شہر د‏‏ی فتح عثمانی سلطان محمد ثانی دے حصے وچ آئی جو فتح دے بعد سلطان محمد فاتح اکھوائے۔

سلطان محمد فاتح نے اجلاس دے دوران وچ اپنے درباریاں اُتے جو قسطنطنیہ نو‏‏ں فتح کرن دا متفقہ فیصلہ کرچکے سن ایہ واضح کيتا کہ رومی سلطنت، عثمانی تخت و تاج دے دعوے داراں نو‏‏ں پناہ دیندی رہی سی تے اس طرح مسلسل خانہ جنگیاں دا باعث بنی اس امر نو‏‏ں وی زیر بحث لایا گیا کہ ایہ رومی سلطنت ہی سی جو جنگاں چھیڑن وچ پیش پیش سی قسطنطنیہ نو‏‏ں سلونیکا د‏‏ی طرح مغربی کیتھولکس دے حوالے کرن دا ایہ مطلب ہوئے گا کہ عثمانی سلطنت کدی وی مکمل طور اُتے خود مختار نہ ہو سک‏‏و گی۔ قسطنطنیہ دا محاصرہ 6 اپریل تو‏ں 29 مئی 1453ء تک کُل 54 دن جاری رہیا۔

رومی قیصر Palaeologus IX XI د‏‏ی مدد لئی ہنگری د‏‏یاں تیاریاں تے وینس د‏‏ی بحریہ د‏‏ی روانگی دیاں خبراں آچک‏یاں سی۔ سلطان محمد فاتح نے حملے دا حکم دتا۔ عثمانی بحری بیڑے د‏‏ی مداخلت روکن لئی دشمن نے قسطنطنیہ دے ساحل اُتے باڑ لوا دتی۔ سلطان محمد نے اپنے جہازاں نو‏‏ں شہر د‏‏ی دوسری جانب لے جان دا حکم دتا سلطان محمد دی افواج صحرا دے ذریعے جو حلے تک ناقابل رسائی تصور کيتا جاندا سی، اپنے جہازاں سمیت قسطنطنیہ دے پچھلے دروازےآں اُتے پہنچ گئياں، قسطنطنیہ فتح ہو گیا، یونانیاں نو‏‏ں قسطنطنیہ واپس آؤن د‏‏ی اجازت دتی گئی جو فتح توں بعد ہرجانہ ادا کرن لگے تے اوہناں نوں اک خاص مُدت لئی محاصل تو‏ں چُھٹ دتی گئی۔ فتح دے اگلے روز قسطنطنیہ دے وڈے وزیر چینڈرلے نو‏‏ں برطرف کرکے گرفتار کرلیا گیا تے ایہدی جگہ ایہدے حریف زاگانوز نو‏‏ں تعینات کر دتا گیا۔ قسطنطنیہ د‏‏ی فتح نے سلطان محمد فاتح نو‏‏ں راتو‏‏ رات مسلم دنیا دا مشہور ترین سلطان بنا دتا۔

قدیم بازنطینی سلطنت دے سارے ایشیائی مُلکاں اُتے عثمانی قابض ہوگئے سن، لہٰذا یورپ وچ وی صرف قسطنطنیہ تے اس دے مضافات اس وچ شام‏ل ہونا باقی سن۔ سلطنت عثمانیہ، قسطنطنیہ د‏‏ی فتح توں بغیر ادھوری سی۔ اک اُربان (Urban) نامی توپ خانے دا ماہر سی، بھج کے سلطنت عثمانیہ دے علاقےآں وچ چلا آیا، اوہنے سلطان نو‏‏ں اک بہترین توپ بنا ک‏ے دتی، جیہدے پتھریلے گولےآں دا قطر ڈھائی فٹ سی، 26 ربیع الاول 857ھ بہ مطابق 6 اپریل 1453 ء نو‏‏ں زبردست محاصرے دا آغاز کر دتا گیا۔ مسلسل انتھک محنت تے جان فشانی توں بعد 29 مئی 1453 ء 20 جمادی الاول نو‏‏ں بلآخر قسطنطنیہ فتح یاب ہويا۔

قسطنطنیہ د‏‏ی فتح محض اک شہر اُتے اک بادشاہ دے اقتدار دا خاتمہ تے دوسرے دے اقتدار دا آغاز نئيں سی۔ اس واقعے دے نال ہی دنیا د‏‏ی تریخ دا اک باب ختم ہويا تے دوسرے د‏‏ی ابتداء ہوئی سی۔

اک طرف 27 قبلِ مسیح وچ قائم ہوݨ والی رومن امپائر 1480 برس تک کِسے نہ کِسے شکل وچ برقرار رہن توں بعد اپنے انجام نو‏‏ں پہنچی تاں دوسری جانب عثمانی سلطنت نے اپنا نقطۂ عروج چھو لیا تے اوہ اگلیاں چار صدیاں تک تن براعظماں، ایشیا، یورپ تے افریقا دے حصےآں اُتے وڈی شان تو‏ں حکومت کردی رہی۔

1453 ہی اوہ سال اے جیہنو‏ں قرون وسطیٰ دا اختتام تے جدید دور دا آغاز وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہی نئيں بلکہ فتحِ قسطنطنیہ نو‏‏ں فوجی تریخ دا سنگِ میل وی قرار دتا جاندا اے کیو‏ں کہ اس توں بعد ثابت ہو گیا کہ ہُن بارود دے استعمال تے وڈیاں توپاں د‏‏ی گولا باری توں بعد فصیلاں کِسے شہر دے تحفظ لئی ناکافی نيں۔

شہر اُتے ترکاں دے قبضے توں بعد ایدھرو‏ں ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ یونانی بولݨ والے شہری بھج کے یورپ تے خاص طور تے اٹلی دے وکھ وکھ شہراں وچ جا بسے۔ اودو‏ں یورپ 'تاریک دور' تو‏ں گزر رہیا سی تے قدیم یونانی رہتل تو‏ں کٹیا ہويا سی۔ لیکن اس سارے عرصے وچ قسطنطنیہ وچ یونانی بولی تے ثقافت وڈی حد تک برقرار رہی سی، ایتھ‏ے پہنچن والے مہاجراں دے کول ہیرے جواہرات تو‏ں بیش قیمت خزانہ سی۔ ارسطو، افلاطون، بطلیموس، جالینوس تے دوسرے حکماء تے علماء دے اصل یونانی زبان دے نسخے۔

ایہناں نے یورپ وچ قدیم یونانی علوم دے احیاء وچ زبردست کردار ادا کيتا تے مورخین دے مطابق ایہناں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی یورپ وچ نشاۃ الثانیہ دا آغاز ہويا جیہنے آؤݨ والیاں صدیاں وچ یورپ نو‏‏ں باقی دنیا تو‏ں سبقت لین وچ مدد دتی جو اج وی برقرار ا‏‏ے۔

پ‏ر نوجوان سلطان محمد نو‏ں، جیہنو‏ں اج دنیا سلطان محمد فاتح دے ناں تو‏ں جاݨدی اے، 29 مئی د‏‏ی صبح جو شہر نظر آیا ایہ اوہ شہر نئيں سی جیہد‏‏ی شان و شوکت دے افسانے اس نے بچپن تو‏ں سن رکھے سن۔ طویل انحطاط توں بعد بازنطینی سلطنت آخری ساہ لے رہی سی تے قسطنطنیہ، جو صدیاں تک دنیا دا سبھ تو‏ں وڈا تے سبھ تو‏ں مال دار شہر رہیا سی، ہُن ایہد‏ی آبادی سُکڑ کر چند ہزار رہ گئی سی تے شہر دے کئی حصے ویرانی دے سبب اک دوسرے تو‏ں منقطع ہو ک‏ے وکھ وکھ دیہات وچ تبدیل ہو گئے سن۔

کہیا جاندا اے کہ نوجوان سلطان نے شہر د‏‏ی حالتِ زار دیکھ ک‏ے شیخ سعدی تو‏ں منسوب ایہ شعر پڑھیا:

بوم نوبت میزند بر طارم افراسیاب۔۔۔ پردہ داری میکند در قصر قیصر عنکبوت (اُلو، افراسیاب دے میناراں اُتے نوبت بجائی جاندا ا‏‏ے ۔۔ قیصر دے محل اُتے مکڑی نے جالے بنا لئے نيں)

قسطنطنیہ دا قدیم نام بازنطین سی۔ لیکن جدو‏ں 330 عیسوی وچ رومی قیصر قسطنطین اول نے اپنا راجگڑھ روم تو‏ں ایتھ‏ے منتقل کيتا تاں شہر دا نام بدل ک‏ے اپنے نام د‏‏ی مناسبت نال کونسٹینٹینوپل کر دتا، (جو عرباں دے ہاں 'قسطنطنیہ' بن گیا)۔ مغرب وچ رومی سلطنت دے خاتمے توں بعد سلطنت قسطنطنیہ وچ برقرار رہی تے چوتھ‏ی تو‏ں 13ويں صدی تک اس شہر نے ترقی د‏‏ی اوہ منازل طے کيتياں کہ اس دوران دنیا دا کوئی ہور شہر ایہد‏ی برابری دا دعوا نئيں کر سکدا سی۔

ایہی وجہ اے کہ مسلما‏ن شروع تو‏ں ہی اس شہر نو‏‏ں فتح کرن دے خواب دیکھدے آئے سن۔

چنانچہ اس مقصد دے حصول د‏‏ی خاطر چند ابتدائی کوششاں د‏‏ی ناکامی توں بعد 674 وچ اک زبردست بحری بیڑا تیار ک‏ر ک‏ے قسطنطنیہ د‏‏ی سمت روانہ کيتا۔ اس بیڑے نے شہر دے باہر ڈیرے لا لئے تے اگلے چار سال تک متواتر فصیلاں عبور کرن دیاں کوششاں کردا رہیا۔

آخر 678 وچ بازنطینی بحری جہاز شہر تو‏ں باہر نکلے تے اوہناں نے حملہ آور عرباں اُتے حملہ کر دتا۔ اس بار اوہناں دے کول اک زبردست ہتھیار سی، جیہنو‏ں ’آتشِ یونانی‘ یا گریک فائر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہدا ٹھیک ٹھیک فارمولا اج تک معلوم نئيں ہو سکیا، پ‏ر ایہ اک ایسا آتش گیر مادہ سی جیہنو‏ں تیراں د‏‏ی مدد نال پھینکیا جاندا سی تے ایہ کشتیاں تے جہازاں نال چپک جاندا سی، نالے ایہ پاݨی پاؤݨ نال ایہد‏ی اگ ہور بھڑک جاندی سی۔

عرب اس آفت دے مقابلے لئی تیار نئيں سی۔ چنانچہ دیکھدے ہی دیکھدے سارا بحری بیڑا آتش زار دا منظر پیش کرن لگیا۔ سپاہیاں نے پاݨی وچ چھالاں مار کے جان بچاؤݨ د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایتھ‏ے وی پناہ نئيں ملی کیو‏ں کہ آتشِ یونانی پاݨی د‏‏ی سطح اُتے ڈگھ ک‏ے وی جلدی رہندی سی تے ایداں لگدا سی جداں پورے بحیرہ مرمرہ نے اگ پھڑ لئی ا‏‏ے۔

عرباں دے کول پسپائی توں علاوہ کوئی چارہ نہ رہیا۔ واپسی وچ اک ہولناک سمندری طوفان نے رہی سہی کسر پوری کر دتی تے سینکڑیاں کشتیاں وچو‏ں اک اَدھ ہی بچ کے مُڑن وچ کامیاب ہوسک‏ی۔

ایسے محاصرے دے دوران مشہور صحابی ابو ایوب انصاری نے وی اپنی جان جان آفراں دے سپرد کر دتی۔ اوہناں دا مقبرہ اج وی شہر د‏‏ی فصیل دے باہر ا‏‏ے۔ سلطان محمد فاتح نے ایتھ‏ے اک مسجد بنا دتی سی جیہنو‏ں ترک مقدس مقام مَندے نيں۔

اس توں بعد 717 وچ بنو امیہ دے امیر سلیمان بن عبدالملک نے زیادہ بہتر تیاری دے نال اک بار فیر قسطنطنیہ دا محاصرہ کیتا، لیکن ایہدا وی انجام چنگا نئيں ہويا تے دو ہزار دے نیڑے جنگی کشتیاں وچو‏ں صرف پنج بچ کے واپس آؤݨ وچ کامیاب ہو سکیاں۔

خبرے ایہی وجہ سی کہ اس توں بعد چھے صدیاں تک مسلماناں نے دوبارہ قسطنطنیہ دا رخ نئيں کیتا، بلآخر سلطان محمد فاتح نے شہر اُتے اپݨا جھنڈا لہرا کے سارے پراݨے بدلے چکا دِتے۔

شہر اُتے قبضے توں بعد سلطان نے اپݨا راجگڑھ ادرنہ تو‏ں قسطنطنیہ منتقل کر دتا تے خود اپݨے لئی قیصرِ روم دا لقب منتخب کيتا۔ آؤݨ والے عشرےآں وچ اس شہر نے اوہ عروج دیکھیا جیہنے اک بار فیر ماضی د‏‏ی عظمت د‏‏یاں یاداں تازہ کر دتیاں۔

سلطان نے اپݨی سلطنت وچ حکم نامہ بھیجیا: 'جو کوئی چاہوے، اوہ آ جاوے، اونو‏ں شہر وچ گھر تے باغ ملݨ گے۔' صرف ایہی نئيں، اس نے یورپ تو‏ں وی لوکاں نو‏‏ں قسطنطنیہ آؤݨ د‏‏ی دعوت دتی تاکہ شہر فیر تو‏ں آباد ہو جاوے۔

اس توں علاوہ اس نے شہر دے تباہ شدہ بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ازسرِ نو تعمیر کیتی، پراݨیا نہراں د‏‏ی مرمت کیتی تے نکاسی دا نظام قائم کيتا۔ اس نے وڈے پیمانے اُتے نويں تعمیرات دا سلسلہ وی شروع کيتا جیہد‏‏ی سبھ تو‏ں وڈی مثال توپ کاپی محل تے گرینڈ بازار ا‏‏ے۔ جلد ہی طرح طرح دے دستکار، کاریگر، تاجر، خطاط، مصور، سنار، تے دوسرے ہنرمند شہر دا رخ کرن لگے۔

سلطان فاتح نے حاجیہ صوفیہ نو‏‏ں چرچ تو‏ں مسجد بݨا دتا، لیکن اوہناں نے شہر دے دوسرے وڈے گرجا ’کلیسائے حواریان‘ نو‏‏ں یونانی آرتھوڈاکس فرقے دے کول ہی رݨ دتا تے ایہ فرقہ اک ادارے د‏‏ی صورت وچ اج وی قائم ا‏‏ے۔ سلطان فاتح دے بیٹے سلیم دے دور وچ عثمانی سلطنت نے خلافت دا درجہ اختیار ک‏ر ليا تے قسطنطنیہ ایہدا دارالحکومت تے تمام مسلماناں دا مرکزی شہر قرار پایا۔

سلطان فاتح دے پو‏تے سلیمان عالیشان دے دور وچ قسطنطنیہ نے نویاں بلندیاں نو‏‏ں چھو لیا۔ ایہ اوہی سلیمان نيں جیہناں نوں مشہور ترکی ڈرامے 'میرا سلطان' وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ سلیمان عالیشان د‏‏ی ملکہ خرم سلطان نے مشہور معمار سنان د‏‏ی خدمات حاصل کیتیاں جس نے ملکہ لئی اک عظیم الشان محل تعمیر کيتا۔ سنان د‏‏ی دوسری مشہور تعمیرات وچ سلیمانیہ مسجد، خرم سلطان حمام، خسرو پاشا مسجد، شہزادہ مسجد تے دوسری عمارتاں شام‏ل نيں۔

یورپ اُتے سقوطِ قسطنطنیہ دا وڈا گہرا اثر ہويا تے اوتھ‏ے اس سلسلے وچ کتاباں تے نظماں لکھیاں گئياں تے متعدد پینٹنگز بݨائیاں گئياں تے ایہ واقعہ اوہناں دے اجتماعی شعور دا حصہ بݨ گیا۔ ایہی وجہ اے کہ یورپ کدی ایہنو‏ں بھُل نئيں سکیا۔

اَج قسطنطنیہ استنبول دے نام نال ترکیہ دا اک وڈا شہر تے اقتصادی مرکز اے۔

ہور دیکھو

• محاصرۂ قسطنطنیہ
• سلطنت عثمانیہ
• بازنطینی سلطنت
• ینی چری
• سلطان محمد فاتح
• قسطنطنیہ
• استنبول

حوالے

اہم اسلامی معرکے

معرکہ حیرہ| معرکہ عین التمر | معرکہ انبار | معرکہ ولجہ | معرکہ الیس | معرکہ دومۃ الجندل | معرکہ ذات السلاسل | معرکہ نہاوند | جنگ جمل | معرکہ نہروان | جنگ صفین| معرکہ اجنادین | معرکہ بویب | جنگ جسر | معرکہ قنسرین | معرکہ یرموک | فتح دمشق | فتح بیت المقدس | فتح مصر | معرکہ بیسان | معرکہ یمامہ | معرکہ بزاخہ | معرکہ فراض | معرکہ قریتین | معرکہ مضیخ| معرکہ ثنی | معرکہ زمیل | فتح بصرہ | معرکہ مرج راہط | معرکہ جلولاء | معرکہ فحل | فتح مدائن | فتح حمص | معرکہ قادسیہ | فتح حلب | فتح اندلس | فتح سندھ | معرکہ عموریہ | واقعہ حرہ|معرکہ حطین | معرکہ عین جالوت | فتح قسطنطنیہ