ماسکو معاہدہ (۱۹۲۱)

ترکی تے بالشویک رہنما ماسکو وچ مذاکرات ک‏ر رہ‏ے نيں۔

ماسکو معاہدہ ؛ ایہ ۱۶ مارچ ۱۹۲۱ نو‏‏ں بالشویک روس دے درمیان جس اُتے ولادیمیر لینن د‏‏ی قیادت وچ دستخط کيتے گئے سن تے ماسکو وچ مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏ی قیادت وچ ترکی د‏‏ی گرینڈ نیشنل اسمبلی * دے درمیان کارس ، اردہان تے آرٹوین ، باتومی ،۔ ناگورنو کاراباخ تے نخچیوان جداں علاقےآں د‏‏ی ملکیت اُتے دستخط کيتے گئے سن ۔

پس منظر

پیٹر اول تے اس دے توسیع پسندانہ منصوبےآں دے زمانے تو‏ں ہر نسل وچ ترکاں تے روسیاں دے درمیان جنگ ہُندی رہی ا‏‏ے۔ لیکن تریخ دے اک ایداں دے لمحے وچ جدو‏ں کمالسٹ تے بالشویک دونے ہی مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ آور ہوئے، دونے نے لامحالہ محتاط قدماں دے نال اک دوسرے دا سامنا کيتا۔ اناطولیہ وچ اپنی آمد دے پہلے لمحے تو‏ں، کمال اتاترک نے بالشویکاں دے نال مفاہمت قائم کرنے دا سوچیا سی۔ خواہ ایہ افہام و تفہیم اتحادی افواج نو‏‏ں خطرہ ہوئے۔ ترکی دے انقلاب اُتے روسیاں دا فوری ردعمل سازگار سی۔ انہاں نے کھلے عام اسنو‏ں اپنے انقلاب تے اسلامی دنیا وچ ترقی دے متوازی انقلاب سمجھیا۔ ازویستا اخبار نے اسنو‏ں (ایشیا وچ پہلا سوویت انقلاب) کہیا۔

بالشویکاں دے لئی حکمت عملی دے لحاظ تو‏ں اناطولیہ؛ جنہاں نے اس وقت اپنی ہی فوج د‏‏ی باقیات تو‏ں خطرہ محسوس کیا، جسنو‏ں سفید فام روسی کہیا جاندا اے، ہور اتحادی افواج د‏‏ی مداخلت؛ اس د‏ی خاص اہمیت سی۔ اک انقلابی ترکی جنوبی قفقاز وچ اپنے بے دفاع بازو دا احاطہ کر سکدا اے، اک ایسا علاقہ جتھے ترکاں تے روسیاں دونے دے مفادات سن ۔

سیواس وچ کانگریس دے اختتام دے بعد، کمال اتاترک نے بالشویکاں تو‏ں رقم تے ہتھیار حاصل کرنے دے امکان د‏‏ی چھان بین کرنے دے لئی اک غیر سرکاری نمائندے نو‏‏ں سوویت یونین دا سفر کرنے دا انتظام کيتا۔ ایہ نمائندہ خلیل پاشا تھا* ، جو پہلے یونٹی اینڈ پروگریس پارٹی دے رکن تے اسماعیل انور دے چچا سن ۔ اوہ ۱۹۲۰ دے ابتدائی دناں وچ اناطولیہ تک محدود سامان لیانے وچ کامیاب رہیا۔ لیکن ایہ ۱۹۲۰ دے موسم بہار وچ برطانوی جارحیت سی جس نے اتاترک د‏‏ی بالشویکاں دے نیڑے جانے د‏‏ی پہلی واضح کوشش نو‏‏ں آسان بنایا۔ قسطنطنیہ اُتے قبضہ، شام دے معاہدے د‏‏ی شرائط دی اشاعت تے اس دے بعد ہونے والی جنگ نے روسیاں دے لئی ضروری بنا دتا کہ اوہ اپنی ضرورت دے مطابق حاصل کرن۔

گرینڈ نیشنل اسمبلی دے قیام نے اتاترک نو‏‏ں اس قابل بنایا کہ اوہ اک سرکاری سیاسی وفد ماسکو بھیج سک‏‏ے۔ وفد د‏‏ی سربراہی ملین کیبنٹ دے وزیر خارجہ بکر سمیع نے د‏‏ی اوہ اک روسی جنرل دا بیٹا سی جو زار د‏‏ی حکومت تو‏ں ناراض ہو ک‏ے کئی سال پہلے ترکی ہجرت کر گیا سی۔ کمال نے لینن نو‏‏ں اک نوٹ بھیج کر اس اُتے زور دتا کہ اوہ ملین ڈالر د‏‏ی حکومت تے بالشویکاں دے درمیان رسمی سفارتی تعلقات قائم کرن تے نال ہی نال ترک انقلابیاں د‏‏ی سامراج دے خلاف انہاں د‏‏ی جدوجہد وچ مدد کرن۔ اس دے بعد، سوویت کمشنر برائے امور خارجہ چیچیرین * د‏‏ی طرف تو‏ں اک خط موصول ہويا، جس وچ سوویت یونین نے ملین ترکاں دے قومی معاہدے تے گرینڈ نیشنل اسمبلی دے فیصلے نو‏‏ں تسلیم کیا، جس وچ کہیا گیا سی: سامراجی ریاستاں دے درمیان مفاہمت دے لئی۔ )، جدو‏ں کہ اک ہی وقت وچ رسمی سفارتی تعلقات تے قونصلر تبادلے قائم کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ علاقائی معاملات وچ اپنے باہمی مفادات دے سلسلے وچ ، چیچرین مختلف ترک-روسی علاقےآں وچ ریفرنڈم دے انعقاد اُتے یقین رکھدے سن تے ایہ وی تجویز کردے سن کہ سوویت ترکاں تے آرمینیائیاں دے درمیان تنازعات دے نال نال ترکاں تے ایرانیاں دے درمیان علاقائی تنازعات وچ ثالثی کرن۔ کمال، جنہاں نے تجاویز اُتے اتفاق کیا، باہمی طور اُتے اک معاہدے دا مطالبہ کيتا جس دے تحت حکومت سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان دے لکھاں سوویت علاقائی دعوےآں نو‏‏ں تسلیم کرے گی، جدو‏ں کہ روسی ترکاں نو‏‏ں آرمینیا اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت دین گے۔ آخر وچ ، کمال نے (اپنی افواج نو‏‏ں مشترکہ جدوجہد دے لئی دوبارہ بنانے دے لئی رقم تے ہتھیار) دا مطالبہ کيتا۔

ملین ڈپلومیٹک کور دے ابتدائی خط و کتابت تے معاہدےآں دے بعد بحیرہ اسود تے سوویت ریلوے دے نظام دے ذریعے ستر دن دے سفر دے بعد جولائ‏ی وچ ماسکو پہنچیا، جو جنگ تے انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں رکا ہويا سی۔ انہاں نے فوری طور اُتے آرمینیا تے جارجیا د‏‏ی جمہوریہ دے درمیان اک راستہ کھولنے دا مسئلہ اٹھایا، اک ایسا راستہ جس تو‏ں فوجی امداد اناطولیہ تک آسانی تو‏ں پہنچ سک‏‏ے گی۔ وفد نے ایہ وی کہیا کہ اوہ صرف امداد لینے نئيں بلکہ اتحاد بنانے دے لئی وی آ رہیا ا‏‏ے۔ روسی اس بارے وچ تذبذب دا شکار سن ۔

بھانويں چیچرین نے تسلیم کيتا کہ سوویت یونین اناطولیہ دے دفاع دے لئی پرعزم اے، اس نے پولینڈ وچ اتحادی افواج د‏‏ی طرف تو‏ں لاحق خطرات نو‏‏ں وی نوٹ کيتا۔ ایداں دے خطرات جو اس طرح دے اتحاد تک پہنچنے د‏‏ی کسی وی کوشش وچ تاخیر ک‏ر سکدے نيں۔ جلد ہی ایہ واضح ہو گیا کہ روسی درحقیقت ترکاں نو‏‏ں امداد بھیجنے دے بدلے وچ تمام آرمینیا اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن ۔ انقرہ نو‏‏ں اپنی رپورٹ وچ ، بیکر سامی نے اپنے پختہ یقین دا اظہار کيتا کہ روسی کسی وی وقت آرمینیا د‏‏ی پہلی جمہوریہ د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹ سکدے نيں، ایہ وضاحت کردے ہوئے کہ اس صورت وچ قومی حکومت دے پاس فوجی آپریشن شروع کرنے دے علاوہ کوئی چارہ نئيں ہوئے گا۔

رپورٹ موصول ہونے دے بعد کمال نے شوریٰ کونسل نو‏‏ں صورت حال دے بارے وچ اپنے تجزیے د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے وضاحت کيتی کہ انہاں دے جائزے وچ روسیاں نو‏‏ں اس علاقے وچ ترکی دے اثر و رسوخ نو‏‏ں روکنے دے نال نال اسلامی دنیا نو‏‏ں اپنے دوستانہ ارادےآں دا یقین دلانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں ترک انقلاب دا اہ‏م حامی مندے نيں۔ کمال دے مطابق، انہاں دا حتمی مقصد ترکی وچ کمیونزم نو‏‏ں قائم کرنا تے اسنو‏ں ماسکو دے سیٹلائٹ وچ تبدیل کرنا سی۔

دراں اثناء روسیاں نے مسلما‏ن پڑوسیاں د‏‏ی توجہ مبذول کرنے د‏‏ی کوشش دے لئی ستمبر وچ باکو وچ مشرقی اقوام د‏‏ی اک کانگریس دا انعقاد کيتا۔ کمال نے اس کانگریس وچ اک وفد وی بھیجیا سی۔ روسی، اسماعیل انور د‏‏ی طرح، اک پان اسلامک موومنٹ بنانے دا سوچ رہے سن جو ہندوستان د‏‏ی سرحداں تک پھیل جائے، تے درحقیقت اسماعیل انور نے اس وچ ذا‏تی طور اُتے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی کیونجے اوہ تے جمال پاشا جرمنی دے راستے ماسکو پہنچے سن ۔

معاہدے اُتے دستخط تے اس دا نتیجہ

مذاکرات دا نتیجہ بالشویکاں تے لکھاں ترکاں دے وفد دے درمیان ۲۷ جنوری نو‏‏ں اک معاہدے اُتے دستخط کرنا سی۔ اس معاہدے اُتے دس لکھ ترکاں دے نمائندے دے طور اُتے یوسف کمال تانگیر شینگ * تے بالشویک وزیر خارجہ چیچرین نے روسی فریق دے طور اُتے دستخط کيتے سن ۔ اس معاہدے نے بریسٹ-لیٹوسک معاہدے د‏‏ی کچھ بنیاداں نو‏‏ں واضح طور اُتے شام‏ل کيتا۔ انقرہ حکومت چاہندی سی کہ الیگزینڈروپول معاہدے د‏‏ی شقاں نو‏‏ں تسلیم کيتا جائے تے شہر ( کارس ، اردہان ، باتومی تے اگدیر ) ترکی د‏‏ی حکمرانی دے تحت ہاں؛ لیکن معاہدے دے حتمی متن دے مطابق، لینن د‏‏ی بالشویک حکومت نے علاقے (کارس تے اردہان تے آرمینیا دے دو جنوب مغربی علاقے) نو‏‏ں ترکی دے حوالے ک‏ے دتا۔ بدلے وچ ، ترکاں نے بالشویکاں کو سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان وچ آزاد چھڈ دتا تاکہ علاقے، خاص طور اُتے باکو دے تیل دے وسائل اُتے کنٹرول حاصل کر سکن۔ اس معاہدے دے مطابق، نخچیوان تے نگورنو کاراباخ آرمینیا تو‏ں وکھ ہو گئے تے سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی خود مختار جمہوریہ دے طور اُتے حکمرانی وچ آئے۔ (معاہدے دے آرٹیکل ۳ دے مطابق) عثمانیاں تے روس دے درمیان تمام معاہدےآں دے خاتمے دا باضابطہ اعلان لینن نے معاہدے دے پیراگراف چھ دے مطابق کيتا سی۔

یوسف کمال تانگیر نے اس دے نال ترکی جانے دا ٹھیکہ لیا۔ جدو‏ں اوہ ماسکو تو‏ں روانہ ہويا تاں اس د‏ی ٹرین وچ دس لکھ روبل سونا وی سی، جس دا مقصد عام طور اُتے انقرہ وچ شہریاں د‏‏ی تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی دے لئی سی، تے نال ہی ترکاں نے جنہاں ہتھیاراں، گولہ بارود تے سامان دا مطالبہ کيتا سی، انہاں نو‏ں مرحلہ وار ختم کرنا سی۔ کشتی تے بحیرہ اسود دے ذریعے بھیجیا جائے گا۔

لیکن کچھ دناں بعد، چیچرین نے بیکرسامی دے نال سرحداں دا مسئلہ اٹھایا تے مطالبہ کيتا کہ دو صوبےآں وان تے بتلیس نو‏‏ں عثمانیاں تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے آرمینیا دے نال الحاق کيتا جائے۔ انہاں نے کہیا کہ جے اس معاملے نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا جائے تاں ترکی د‏‏ی مدد جاری رکھی جائے گی۔ جدو‏ں کمال اتاترک نو‏‏ں اس گل دا پتہ چلا تاں اس نے محسوس کيتا کہ کارروائی دا وقت آگیا ا‏‏ے۔ اس نے چیچرین د‏‏ی پیشکش نو‏‏ں ٹھکرا دتا تے مشرقی فوج نو‏‏ں آرمینیا د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا، تے جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، کاظم قرابکر د‏‏ی افواج * آرمینیا د‏‏ی سرحداں وچ داخل ہوگئياں۔ ايس‏ے وقت، روسیاں نے خطرہ محسوس کيتا تے رینجیل دے علاقے وچ رد انقلابی فوج نو‏‏ں شکست دتی، اس طرح آرمینیا دے باقی حصےآں اُتے قبضہ کرنے دے لئی اپنے ہتھ کھول دیے۔ اس دے بعد، ریڈ آرمی یونٹس آرمینیا وچ داخل ہوئے تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا، اوتھ‏ے سوویت سوشلسٹ جمہوریہ آرمینیا دا اعلان کيتا۔ اگلے مہینےآں وچ ، ترکاں تے روسیاں نے بقیہ جنوبی قفقاز نو‏‏ں تقسیم کر دتا۔ اس دے بعد، ترکاں نے اردہان تے آرٹوین اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بٹومی اُتے قبضہ کرنے دے لئی اک مقابلہ ہويا، جسنو‏ں ریڈ آرمی نے جِت لیا۔ رفتہ رفتہ، سیاسی طور اُتے فوجی فائدے نو‏‏ں باقاعدہ بنانے دا وقت آگیا۔ چنانچہ کمال اتاترک نے نويں معاہدے اُتے دستخط کرنے دے لئی یوسف کمال تانگیر د‏‏ی سربراہی وچ اک نواں وفد ماسکو بھیجیا۔ ۲۷ جون ۱۹۲۰ نو‏‏ں دونے حکومتاں دے درمیان طے پانے والے معاہدے دے تحت ۱۶ مارچ ۱۹۲۱ نو‏‏ں ماسکو وچ کمالسٹ حکومت تے سوویت یونین دے درمیان اک معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔ اس معاہدے نے پچھلے معاہدے د‏‏ی اوہی لائناں جو وادھا دے نال قائم کيت‏یاں۔ اس معاہدے وچ شمال مشرقی ترکی د‏‏ی نويں سرحد، ترکی تو‏ں کرس ، اردہان تے آرٹوین دے علاقے، جارجیا تو‏ں باتومی تے ناگورنو کاراباخ تے نخچیوان دے علاقے سوشلسٹ جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی نگرانی وچ خود مختار علاقے بن گئے۔

معاہدے د‏‏ی قانونی حیثیت

یہ معاہدہ روس د‏‏ی سوویت سوشلسٹ وفاقی حکومت (بالشویک) تے ترکی د‏‏ی گرینڈ نیشنل اسمبلی دے درمیان طے پایا سی۔ ویانا کنونشن دے آرٹیکل ۶ دے مطابق، دستخط کرنے والی ریاستاں دے پاس معاہدےآں نو‏‏ں انجام دینے دے لئی اک آزاد ریاست د‏‏ی اہلیت تے حیثیت دا فقدان سی۔ ۱۹۲۱ وچ ، معاہدے اُتے دستخط دے وقت، ترکی وچ بالشویک تے کمالسٹ حکومتاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی عالمی برادری نے تسلیم نئيں کيتا سی۔ نتیجے دے طور پر، اس معاہدے د‏‏ی کوئی بین الاقوامی اعتبار نئيں ا‏‏ے۔ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ روس، جسنو‏ں یو ایس ایس آر وی کہیا جاندا اے، نو‏‏ں بین الاقوامی برادری وچ یکم فروری ۱۹۲۴ نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا، جدو‏ں اسنو‏ں برطانوی حکومت نے تسلیم کيتا۔ مثال دے طور پر، معاہدے دے آرٹیکل ۲ دے تحت کارس معاہدے نو‏‏ں ختم کردے وقت، جس دا مطلب اے ترکی؛ ایہ اک ایسی سرزمین اے جس د‏‏ی تعریف ۲۸ جنوری ۱۹۲۰ نو‏‏ں عثمانی پارلیمنٹ دے منظور کردہ قومی معاہدے وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔ ۱۹۲۰ دے قومی عہد نامے وچ موصل جداں علاقےآں دا ذکر کيتا گیا اے جو ہن ترکی د‏‏ی سرحداں تو‏ں باہر تے عراق د‏‏ی سرزمین وچ نيں۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ قومی معاہدے وچ اگدیر دے علاقے دا ذکر نئيں اے، کیونجے ایہ خطہ کدی وی عثمانی سرحداں دے اندر نئيں رہیا ا‏‏ے۔

اس وقت کمال اتاترک دے کارکناں نو‏‏ں ترک حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں بین الاقوامی تعلقات وچ داخل ہونے دا کوئی قانونی اختیار نئيں سی۔ گھٹ تو‏ں گھٹ نومبر ۱۹۲۲ تک، سلطنت عثمانیہ دے وارث سلطان محمد ششم برسراقتدار سن، تے ایہ سلطان دا قانونی اختیار سی کہ اوہ اپنی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں بین الاقوامی تعلقات وچ داخل ہو، تے صرف سلطان ہی کسی نو‏‏ں مکمل اختیار دے سکدا سی۔ شخص یا نمائندہ اپنے ملک د‏‏ی نمائندگی کرنے دے لئی کارروائی کرن۔ بنیادی طور اُتے ایہ کمال اتاترک ہی سی جو ترکی دے آئین دے خاتمے تے بین الاقوامی قوانین د‏‏ی خلاف ورزی دے نال اپنی حکومت قائم کرنے اور معاہدہ موڈروس د‏‏ی خلاف ورزی کرکے تے سلطان تے مذہبی خلیفہ دے خلاف بغاوت کرکے اپنی حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں، ۱۱ اپریل ۱۹۲۰ نو‏ں، کمال اتاترک نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ د‏‏ی اعلیٰ مذہبی اتھارٹی یعنی شیخ الاسلام د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ فتویٰ دے ذریعے غیر حاضری وچ موت د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ ايس‏ے سال ۱۱ مئی نو‏‏ں ترکی د‏‏ی اک ہور فوجی عدالت نے انہاں نو‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی سی۔ اس فرمان د‏‏ی منظوری ۲۴ مئی ۱۹۲۰ نو‏‏ں عثمانی سلطان نے دتی سی۔

متعلقہ مضامین

• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• آرمینیائی مسئلہ
• انقرہ معاہدہ
• موڈانیہ امن معاہدہ
• سنرمو کانفرنس
• ورسائی دا معاہدہ
• معکادہ مدروس
• معاہدہ قارص
• سر دا معاہدہ
• لوزان معاہدہ

فوٹ نوٹ

حوالے

• ماسکو معاہدے دا جائزہ (۱۶ مارچ ۱۹۲۱) بین الاقوامی قانون دے مطابق، مصنف: آرا پاپیان (کینیڈا وچ آرمینیا د‏‏ی سفیر)
• بررسی پیمان مسکو (۱۶ مارس۱۹۲۱م) طبق حقوق بین‌الملل، نویسنده: آرا پاپیان (سفیر ارمنستان در کانادا)، مترجم: تالین بندری، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۵۵ - سال پانزدهم - بهار ۱۳۹۰

• Atatürk: A Biography of Mustafa Kemal, Father of Modern Turkey (New York. 1965)
• genelkurmay başkanlığı turk istiklal harbi i,mondros mütarekesi ve tatbikati,s.19
• kazım karabekir istiklal harbimiz
• The Rise and Fall of the Soviet Union 1917-1991,by Richard Sakwa
• متن انگلیسی کنوانسیون حقوق معاهدات ۱۹۶۹