محمد ناصر الدین البانی

محمد ناصر الدین البانی
(عربی وچ: مُحَمَّد نَاصِرُ الدِّين الأَلْبَانِي)
جم	سنہ 1914   شکودر
وفات	4 اکتوبر 1999 (84–85 سال)  عمان شہر
شہریت	شام البانیا اردن
عملی زندگی
تلمیذ خاص	ابو اسحاق حوینی ،  مقبل بن ہادی الوادعی
پیشہ	لکھاری ،  استاد جامعہ ،  نجارت ،  گھڑی ساز ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  البانیائی
شعبۂ عمل	علم حدیث
کارہائے نمایاں	سلسلہ احادیث صحیحہ
مؤثر	ابن تیمیہ ،  ابن حزم ،  محمد بن عبدالوہاب ،  بدیع الدین شاہ راشدی ،  محمد رشید رضا
اعزازات
عالمی شاہ فیصل اعزاز برائے مطالعہ اسلامیات (۱۹۹۹)
باب اسلام

محمد ناصر الدين الألباني
فائل:الألباني.jpg
عقیدہ	الإسلام
مکھ دلچسپی	علم الحديث
متاثر	أبو إسحاق الحويني · مقبل الوادعي · علي الحلبي · مشهور حسن

الشیخ محمد ناصر الدین البانیعالمِ اسلام دے اک نامور محدث سن تے چودھویں صدی وچ علم حدیث تے جرح وتعدیل دے امام سن۔

نسب نامہ

محمد ناصر الدین البانی بن نوح بن آدم بن نجاتی الالبانی-

تریخ پیدائش

شیخ فرماندے نیں میرے کول کوئی معتمدبہ تریخ پیدائش موجود نئيں اے سوائے اس دے جو میرے کول پاسپورٹ جاں شناختی کارڈ وچ تحریر اے، جس دے اعتبار توں تریخ ولادت 1914ء اے- (موافق 1332ھ-)

جائے پیدائش

تساں دی جائے پیدائش اشقورہ اے جو اس وقت البانیا دی دار الحکومت سی، جسنوں بعد وچ احمد زوغو نے اپنے دور حکومت وچ "تیرنا" منتقل کر دتا- 

مولد، مسکن تے ہجرت

شیخ محمد ناصر الدین ؒ د‏‏ی ولادت ۱۹۱۴ء وچ الالبانیہ دے دارالسلطنت ’اشقودرہ‘ وچ ہوئی سی۔ آپ دا گھرانہ غریب ہونے دے باوجود اک متدین تے علمی گھرانہ سی۔ آپ دے والد الحاج نوح نجاندی الالبانی اک حنفی عالم سن تے دولت ِعثمانیہ دے دارالسلطنت استانہ (موجودہ استنبول) نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنے وطن مالوف پرت گئے سن تاکہ اوتھ‏ے دین د‏‏ی خدمت کرسکن تے اپنے دروس تے تقاریر تو‏ں اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں دین د‏‏ی تعلیم دے سکن۔ جلد ہی اوہ اوتھ‏ے مرجع خلائق بن گئے سن ۔ لیکن جدو‏ں ملک احمد زوغو نے البانیہ دا اقتدار سنبھالیا تاں پورے وطن اُتے بے دین لوک قابض ہوگئے سن، رفتہ رفتہ مغربیت د‏‏ی ترویج ہونے لگی، نتیجتاً البانیہ دیاں عورتاں نے حجاب اُتار پھینکا تے مرداں نے وی یورپی لباس (پتلون وغیرہ) اختیار کر لئی۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں اپنا دین عزیز سی تے اوہ اپنی عاقبت د‏‏ی بدحالی تو‏ں خوفزدہ سن انہاں نے اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت کرنا شروع کردتی۔ شیخ ؒ دے والد نے ایہ محسوس کيتا کہ اوتھ‏ے دے حالات رفتہ رفتہ تے وی بدتر ہوئے جاواں گے اس لئی انہاں نے اپنی اولاد نو‏‏ں اس فتنہ ٔ مغربیت تے الحاد تو‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی خاطر ملک شام د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے دمشق نو‏‏ں اپنا مسکن بنایا۔

تعلیم تے تربیت

شیخ محمدناصر الدین ؒ نے اپنی ابتدائی تعلیم دمشق دے مدرسة الأسعاف الخیریة الابتدائیة وچ شروع کيتی۔ دورانِ تعلیم مدرسہ وچ اگ لگ جانے دے باعث آپ سوقِ ساروجہ دے اک دوسرے مدرسہ وچ منتقل ہوگئے سن ۔ چونکہ آپ دے والد دینی اعتبار تو‏ں دینی تعلیم دے مروّجہ نظام تو‏ں مطمئن نہ سن لہٰذا انہاں نے شیخ ؒ د‏‏ی مدرسہ وچ تعلیم د‏‏ی عدمِ تکمیل دا فیصلہ کيتا تے خود انہاں دے لئی اک تعلیمی پروگرام وضع کيتا جو بنیادی طور اُتے تعلیم قرآن، تجوید، صرف تے فقہ حنفی اُتے مرکوز سی۔

شیخ نے بعض علومِ دینیہ تے عربی د‏‏ی تعلیم اپنے والد دے بعض رفقا (جنہاں دا شمار اس وقت دے شیوخ وچ ہُندا سی) تو‏ں وی حاصل کيتی ۔ انہاں شیوخ وچو‏ں شیخ سعید برہانی تو‏ں آپ نے ’’مراقی الفلاح‘‘ تے علومِ بلاغت د‏‏ی بعض جدید کتاباں پڑھی سن۔ آپ نے اپنے زمانہ وچ حلب دے مشہور مؤرخ علامہ شیخ راغب طباخ ؒ تو‏ں انہاں د‏‏ی جمیع مرویات د‏‏ی ’اجازۃ فی الحدیث‘ حاصل کيتی سی۔ استاذ محمد المبارک شیخ نو‏‏ں علامہ راغب طباخ دے پا س لے ک‏ے گئے سن تے انہاں تو‏ں شیخ ؒ دے علومِ حدیث وچ ذوق وشوق اورمہارت کوبیان کيتا سی جس اُتے علامہ راغب ؒ نے آپ دا امتحان لیا تے انہاں نو‏ں ویسا ہی پایا سی جداں کہ استاذ محمد المبارک ؒ نے بیان کيتا سی۔ چنانچہ علامہ راغب ؒ نے تقدیر اً تے اعترافاً اپنی کتاب ’’الأنوار الجلیة في مختصر الأثبات الحلبیة‘‘ اُتے اپنی مہر دے نال اپنے مشائخ د‏‏ی اجازۃ ثبت کرکے اپنی جانب تو‏ں وی انہاں نو‏ں اجازۃ تو‏ں سرفراز فرمایا سی۔

شام ول ہجرت

احمد زوغو جدوں مسند حکومت اُتے برا جمان ہویا تو اس نے عوام اُتے خود ساختہ مغربی قوانین نافذ کرنا شروع کر دتا، فوج و پولیس اُتے ہیٹ لانا ضروری قرار دیدیا گیا، حجاب دے سلسلے وچ عورتاں نوں پریشان کیتا جانے لگیا، تو میرے والد نے شام بالخصوص دمشق ول ہجرت دا فیصلہ کیتا- میرے والد شام تے خاص طور توں دمشق دی فضیلت دے بارے وچ وارد احادیث دا مطالعہ کیتا کر دے سن تے جداں کہ اساں نوں معلوم اے کہ انہاں احادیث وچ بعض صحیح، بعض حسن تے بعض ضعیف دے درجہ تک پہنچی ہوئی نیں، لیکن بالعموم شام تے دمشق دی فضیلت وچ وارد احادیث دا عمومی نقطۂ نظر صحیح اے، ہجرت دے وقت میری عمر 9 سال سی تے وچ عربی زبان بالکل نئيں جاندا سی- 

تعلیم دی ابتدا

شیخ کہندے نیں کہ دمشق جانے بعد وچ نے اک پرائیویٹ مدرسہ وچ داخلہ لے لیا، جس دا ناں "جمعیۃ الاسعاف الخیری" سی تے تعلیم شروع کردتی، عمر زیادہ ہونے دی وجہ توں وچ نے پرائمری دا پہلا تے دوسرا سال اک سال وچ ای ختم کر دتا تے 6 سال دا کورس 4 سال وچ ای مکمل کرکے پرائمری دی سرٹیفکیٹ لے لی- تے لگتا اے اللہ تعالی نے شروع ای توں میرے اندر عربی زبان دی محبت پیدا کردتی سی، جس دی وجہ توں بفصل اللہ وچ شامی ساتھیاں اُتے عربی وغیرہ دے مضامین وچ ہمیشہ ممتاز رہیا تے میناں یاد آندا اے کہ نحو دے استاذ کوئی جملہ جاں شعر بلیک بورڈ اُتے لکھ کر طلبہ توں اس دی ترکیب پوجھتے مگر جدوں اوہ نئيں جواب دے پاتے تو میناں کلاس دے بیچ توں اٹھا کر کہندے" کہ اے ارناؤوطی تو اس جملے دے بارے وچ کیتا کہندے ہو؟" (سربیا، بوسنیا تے البانیا وغیرہ توں ہجرت کرکے بلاد عریبہ وچ آنے والاں نوں ارناؤوطی کہیا جادا سی)- تے جدوں وچ پہلی ای کوشش وچ صحیح جواب دے دیتا تو اوہ شامی عرب طلبہ نوں کوسدے سن کہ عرب ہوکر جواب دینے توں قاصر رہے تے ایہ ارناؤوطی ہوکر صحیح جواب دے گیا- 

اوتھے توں تعلیم چھڈنے دی بعد میرے والد نے فیصلہ کیتا کہ وچ بیک وقت مشائخ توں توں پڑھیا کراں تے کم وی کیتا کراں، چنانچہ وچ نے والد صاحب توں قرآن تجوید دے نال پڑھیا تے تے فقہ حنفی تے صرف وی انہاں توں پڑھی۔ شیخ سعید ب رہانی توں وی فقہ حنفی، بلاغت، نحو تے خاص طور اُتے نور الایضاح دی شرح مراقی الایضاح پڑھی- چنانچہ وچ انہاں لوگاں توں پڑھنے دے نال نال اپنے ماماں اسماعیل تے اک دوسرے شامی آدمی ابو محمد دے نال کارپینٹر (بڑھئی) دا کم کیتا کردا سی- جو 2 سال تک جاری رہیا- تے میرا کم ایہ سی کہ وچ بارش تے برف باری توں متاثرہ لکڑی تے اِٹ توں بنے ہوئے بوسیدہ گھراں دی مرمت کیتا کردا سی- اک دن بارش دی وجہ توں وچ کم اُتے نئيں گیا تے والد صاحب دے کول چلا گیا جوگھڑی سازی دا کم کیتا کر دے سن، انہاں نے میناں دیکھ کر پچھیا کیتا کم نئيں اے؟ وچ نے کہیا: جی ہاں، فیر پچھیا: کیتا خیال اے میرے نال کم کرے گا، کیونجے کارپینٹر دا کم مناسب نئيں اے؟ وچ نے کہیا: جداں تساں دی رائے، فیر انہاں نے میناں کمائی کرنے دے لئی اپنی دکان وچ بلالیا- 

علمِ حدیث دا شوق

شیخ کہندے نیں کہ الحمد اللہ وچ نے شروع ای توں مذہبی ماحول وچ آنکھاں کھولاں سن، میرے والد صاحب حنفی مذہب دے سلسلے وچ مرجع دی حیثیت رکھدے سن، گھر ميں پڑھنے لکھنے دا ماحول ہونے دی وجہ توں میناں کتاباں دے مطالعہ دا اتنا شدید شوق ہو گیا سی کہ وچ قصے کہانیاں دی کتاباں نوں پڑھیا کردا سی- وچ الف لیلہ، عنتر بن شداد، صلاح الدین ایوبی، ذات الھمۃ والابطال، جیسی کتاباں دا مطالعہ کیتا کردا سی،

فیر اللہ دے فضل و کرم توں جدوں والد صاحب دے نال کم کرنے لگیا تو چنگا خاصہ وقت مل جایا کردا سی تے بعد وچ والد صاحب توں اجازت لے کر مسجد اموی چلا جایا کردا سی، تاکہ بعض دروس دے حلقاں وچ شریک ہوجایا کراں، اسی اثنا وچ اللہ تعالی نے میری ملاقات اک بوڑھے مصری توں کرادی جو بعض بوسیدہ کتاباں نوں خریدتا تے انہاں مسجد اموی دے مغربی دروازے دے سامنے اپنی چھوٹی سی دکان وچ رکھیا کردا سی، اس توں ناول دی کتاباں نوں کرائے اُتے لیندا، انہاں پڑھتا تے واپس کر دتا کودا سی- 

شیخ کہندے نیں کہ اسی زمانے وچ میناں اک دن اس بوڑھے دے کول مجلہ المنار دے بعض شمارے ملے تے میناں چنگی طرح یاد اے کہ وچ نے اس وچ شیخ رشید رضا دا اک مضمون پڑھیا جس وچ انہاں نے امام غزالی دی" احیاء العلوم" دا تنقیدی جائزہ لیا سی- تے انہاں نے اپنے مضمون وچ زین الدین عراقی دی کتاب" المغني عن حمل الاسفار في تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار، ول اشارہ کیدا سی- میناں اس کتاب دے دیکھنے دی شدید خواہش ہوئی، چنانچہ وچ بازاراں وچ جاکے پاگلاں وانگاس کتاب دی تلاش وچ لگ گیا-

تے اس کتاب دے لکھنے دے وقت میناں خیال آیا کہ وچ اپنے والد دی کتاباں توں غریب الحدیث دے سلسلے وچ استفادہ کراں، کیونجے وچ تو عجمی سی تے بعض الفاظ دا مطلب نئيں سمجھ پادا سی، چنانچہ وچ نے اس کم توں کافی استفادہ کیتا- 

علم حدیث د‏‏ی طرف آپ د‏‏ی توجہ تے اس دا اہتمام

شیخ محمد ناصر الدین ؒ ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ مجلّۃ المنار وچ شائع ہونے والی بحوث تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے علم حدیث د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے سن ۔ایہ مجلہ شیخ محمد رشید رضا د‏‏ی زیر ادارت شائع ہُندا سی۔ شیخ محمد مجذوب اپنی کتاب ’’علماء تے مفکّرون‘‘ وچ شیخ ؒ تو‏ں نقل کردے نيں

’’… شیخ ؒ سید رشید رضا نو‏‏ں انہاں لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ اُتے اثر شخص سمجھدے نيں جنہاں نے انہاں نو‏ں حدیث ِشریف د‏‏ی تعلیم د‏‏ی طرف متوجہ کيتا تھا‘‘ سید رشید رضا دے نال شیخ ؒ دے اس علمی تعلق نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد شیخ مجذوب آپ تو‏ں روایت کردے ہوئے ہور لکھدے نيں:

’’میں پہلے عربی قصص، مثلاً ظہر تے عنترۃ تے الملک سیف وغیرہ دے مطالعہ دا شوقین سی، فیر پولینڈ دے ترجمہ شدہ قصے مثلاً کارین لوبین وغیرہ میری توجہ دا مرکز بنے۔ فیر وچ تاریخی واقعات دے مطالعہ دے طرف مائل ہويا۔ ايس‏ے دوران ميں نے اک دن اپنے سامنے مجلہ ’المنار‘ دا اک شمارہ دیکھیا۔ اس وچ ميں نے سید رشید رضا د‏‏ی قلم تو‏ں تحریر شدہ اک بحث دیکھی جس وچ انہاں نے امام غزالی د‏‏ی کتاب الإحیاء دے اَوصاف، محاسن تے مآخذ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا سی۔ پہلی مرتبہ ایسی کوئی علمی تنقید میری نظر تو‏ں گزری سی جس نے مجھ وچ اوہ پورا شمارہ پڑھنے دا جذبہ پیدا کيتا۔ فیر ميں نے چاہیا کہ اس موضوع اُتے ہور چھان بین کيت‏ی جائے، چنانچہ حافظ عراقی د‏‏ی تخریج الاحیاء دیکھی مگر اسنو‏ں خریدنے د‏‏ی استطاعت نہ رکھنے دے باعث اسنو‏ں کرایہ اُتے لے لیا۔ جدو‏ں ميں اس کتاب نو‏‏ں پڑھیا تاں اس دقیق تخریج نے مینو‏ں اس گل اُتے اُبھارا کہ اسنو‏ں نقل کر لاں۔ ميں نے اس دے لئی کافی جدوجہد کيتی۔ اس طرح مینو‏ں انہاں معلومات کوٹھیک طریقہ اُتے جمع کرنے دا سلیقہ آگیا۔ وچ سمجھدا ہاں کہ اس کم وچ جو جدوجہد ميں نے کی، اس نے میری ہمت افزائی د‏‏ی تے اس راہ وچ اگے قدم بڑھانا میرے لئے پسندیدہ تے مرغوب امر بن گیا۔ نصوص نو‏‏ں سمجھنے تے انہاں د‏‏ی تخریج دے لئی ميں نے لغت، بلاغت تے غریب الحدیث د‏‏ی بعض مؤلفات تو‏ں وی مدد لی سی‘‘

شیخ رحمہ اللہ اپنے متعلق خود بیان کردے نيں کہ

’’ بے شک اللہ تعالیٰ نے مینو‏ں بے شمار نعمتاں تو‏ں نوازیا اے مگر انہاں وچو‏ں دو نعمتاں میرے نزدیک بہت اہ‏م نيں۔ پہلی، ملک شام د‏‏ی طرف میرے والد د‏‏ی ہجرت کیونجے جے اسيں البانیہ ہی وچ رہندے تاں عربی نہ سیکھدے جبکہکتاب اللہ تے سنت ِرسول اللہﷺ نو‏‏ں سیکھنے تے سمجھنے دے لئی عربی بولی دے سوا کوئی دوسرا ذریعہ نئيں ا‏‏ے۔ تے دوسری نعمت: میرے والد دا مینو‏ں گھڑیاں د‏‏ی مرمت کرنے دا ہنر سکھانا اے …… اوائل شباب وچ ميں نے ایہ ہنر سکھیا سی لیکن نال ہی ہر دن وچ علمحدیث نو‏‏ں وی سیکھنے دے لئی وقت نکالدا سی۔ منگل تے جمعہ دے سوا وچ ہر دن تن گھینٹے گھڑیاں د‏‏ی مرمت کردا تے اس دے ذریعہ اپنے تے اہل تے عیال دے لئی ضروریاتِ زندگی کماندا سی۔ باقی وقت وچو‏ں ہر دن چھ تو‏ں اٹھ گھینٹے طلب ِعلم، تالیف، کتاباں ِحدیث، بالخصوص المکتبۃ الظاھریۃ وچ موجود مخطوطات دے مطالعہ وچ گزاردا سی۔ جدو‏ں ظہر، مغرب تے عشاء وغیرہ د‏‏ی نماز دا وقت ہُندا تاں مکتبہ ہی وچ موجود مسلما‏ن دے نال نماز پڑھ لیندا سی۔‘‘

محدث رحمہ اللہ ہور فرماندے نيں کہ :

’’حدیث اُتے میرا پہلا کم کتاب ’’المغني عن حمل الأسفار في الأسفار في تخریج ما في الإحیاء من الأخبار‘‘ ازحافظ عراقی دا نقل کرنا تے اس اُتے تعلیقات لکھنا سی۔ اس دے لئی ميں نے اک پروگرام وضع کيتا سی، مثلاً ’’الإحیاء‘‘ وچ اک حدیث ایويں لکھی ہوئی سی:

«إن العبد لیُنشر له من الثناء ما بین المشرق والمغرب وما یَزِن عند الله جناح بعوضة» حافظ عراقی ؒ نے اس اُتے تعقبا ً لکھیا اے : «’وقد نقلتُه منه ولکني لم أجده ھٰکذا، وفي الصحیحین من حدیث أبي ھریرة: إنه لیأتی الرجل السمین العظیم یوم القیمة لا یزن عند اللہ جناح بعوضة»

ميں نے ایہ کیہ کہ ’’صحیحین د‏‏ی اس حدیث نو‏‏ں مکملکیا تے وادھا نو‏‏ں اصل کتاب تو‏ں نقل کيتا۔ اس دن تو‏ں حدیث میرے مطالعہ دا عنوان بن گئی۔ جو چیزاں میرے لئے غوروفکر دا مرکز ہُندیاں انہاں نو‏ں وچ قوسین دے وچکار لکھ لیا کردا سی۔ جدو‏ں ميں پہلی جلد دا نصف حصہ مکمل کرچکيا تاں اک مرتبہ ميں نے محسوس کيتا کہ احادیث دے اپنے اس عمل دے دوران مینو‏ں بوہت سارے ایداں دے لفظاں تو‏ں سابقہ پيا اے جنہاں دے متعلق مینو‏ں تفقہ حاصل نہ سی۔ بعض اَوقات تاں پوری حدیث دا معنی تے مراد ہی میرے لئے واضح نہ ہُندی سی۔ ميں نے سوچیا کہ کیو‏ں نہ وچ انہاں تمام لفظاں د‏‏ی شرح وی حاشیہ اُتے درج کر لاں تاکہ اوہ میرے لئے مذکرہ (یادداشت)بن جائے تے فہم حدیث وچ معاون ہوئے۔ چنانچہ از سر نو ميں نے کتاب شروع د‏‏ی تے جس مغلق کلمہ اُتے میرا گزر ہُندا، اسنو‏ں وچ غریب الحدیث لابن اثیر تے قاموس د‏‏ی مدد تو‏ں حل کردا تے حاشیہ اُتے اس دا معنی لکھ لیندا سی ایتھ‏ے تک کہ میرے لئے ایہ معاملہ آسان ہوگیا تے اس طرح متن تو‏ں زیادہ تعلیق د‏‏ی ضخامت ہوگئی۔ اس طرح ایہ کتاب مکمل ہوئی۔ ایہ اوہ چیز سی جس نے مینو‏ں سب تو‏ں زیادہ نفع پہنچایا۔‘‘

علم حدیث وچ شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی ایہ جدوجہد انہاں دے لئی خیر کبیر دے راستے کھولنے دا سبب بنی تے اس فن وچ انہاں دا اقبال ودھیا۔ سنت دے مطالعہ وچ انہاں دے انہماک تے شدید شغف نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں دے والد خوفزدہ ہُندے تے انہاں تو‏ں کہیا کردے سن : ’’علم الحدیث صنعة المفالیس‘‘ (علم حدیث تاں مفلس لوکاں دا فن اے )مگر انہاں نے پرواہ نہ کيتی۔

چونکہ شیخ رحمہ اللہ اپنے والدین او ربھائی بہناں دے نال رہندے سن جو ماشاء اللہ اک وڈا خاندان سی لہٰذا اکثر جنہاں کتاباں د‏‏ی انہاں نو‏ں ضرورت ہُندی سی تے اوہ انہاں دے والد دے ذا‏تی ک‏‏تب خانہ وچ موجود نہ ہودیاں سن (جو کہ بیشتر مسلک حنفی د‏‏ی کتاباں اُتے ہی مشتمل سی) شیخ انہاں نو‏ں خریدنے د‏‏ی استطاعت وی نئيں رکھدے سن، لہٰذا آپ انہاں نو‏ں مکتبہ ظاہریہ وچ تلاش کردے سن ۔ المکتبۃ الظاھریۃ آپ دے لئی اک نعمت ِکبریٰ تو‏ں کسی طرح کم نہ سی کیونجے جنہاں کتاباں نو‏‏ں آپ خرید نہ پاندے سن انہاں وچو‏ں اکثر مکتبہ وچ مل جاندیاں سن تے آپ د‏‏ی ضرورت پوری کردیاں سن۔ کدی کدی بعض تجارتی کت‏ب خانے وی آپ د‏‏ی اس طرح مدد کردیندے سن کہ آپ نو‏‏ں مطلوبہ کتاباں بطورِ استعارہ، غیر محدود مدت تک بلا اجرت دے دیندے سن ۔ جدو‏ں انہاں کتاباں دا کوئی خریدار دوکان اُتے آندا تاں اوہ شیخ تو‏ں کتاب واپس منگوا لیندے ۔ انہاں مالکانِ ک‏‏تب خانہ وچ دمشق دے سید سلیم القصیباندی او ران دے فرزند عزت ہور المکتبۃ العربیۃ الھاشمیۃ دے اصحاب احمد، حمدی تے توفیق دے اسمائے گرامی قابل ذکر نيں، فجز اھم اللہ

کچھ عرصہ دے بعد شیخ رحمہ اللہ المکتبۃ الظاھریۃ وچ بارہ بارہ گھینٹے رہنے لگے۔ اس دوران سوائے اوقاتِ نماز دے آپ دا تمام تر وقت کتاباں ِحدیث دے مطالعہ، تحقیق تے تعلیق وچ گزردا سی۔ اکثر اوقات آپ تھوڑا بہت کھانا مکتبہ ہی وچ تناول فرمایا کردے سن ۔ آپ دا ایہ انہماک دیکھ ک‏ے المکتبۃ الظاھریۃ د‏‏ی انتظامیہ نے آپ دے لئی اک کمرہ مخصوص کردتا سی۔ جس وچ آپ د‏‏ی اَبحاث دے لئی ضروری اُمہاتِ مصادر نو‏‏ں فراہ‏م کردتا گیا سی۔ ملازمین مکتبہ تو‏ں پہلے آپ صبح سویرے ہی اپنے اس مخصوص کمرہ وچ آجاندے سن تے بیشتر اوقات عشاء د‏‏ی نماز پڑھ کر ہی اوتھ‏ے تو‏ں گھر جایا کردے سن ۔ بوہت سارے ملاقاندی مطالعہ تے تالیف وچ آپ دے انہماک دے پیش نظر مکتبہ ہی وچ آپ نال ملن جایاکردے سن ۔ آپ طبیعتاً خوشامدی یا پرمجاملت کلمات تو‏ں پرہیز کردے سن تے اسنو‏ں ضیاعِ وقت دا سبب سمجھدے سن ۔ جدو‏ں کوئی شخص آپ تو‏ں کوئی سوال پوچھدا تاں آپ کتاب اُتے تو‏ں نظر ہٹائے بغیر ہی اس دا مختصر سا جواب دے دتا کردے سن ۔ استاذ محمدالصباغ دے بقول :

’’آپ د‏‏ی اکھ بیک وقت کتاب تے سائل دونے اُتے ہويا کردی سی‘‘

دعوۃ فی سبیل اللہ د‏‏ی ابتدا

آپ نے اپنی دعوت الی اللہ دے ابتداء مسلک حنفی اُتے علمی تنقید تو‏ں شروع کيتی۔ آپ دے والد بوہت سارے مسلکی مسائل وچ آپ دے مخالف ہُندے تاں آپ انہاں اُتے ایہی واضح کردے کہ جدو‏ں کسی مسلما‏ن اُتے کسی بارے وچ کوئی حدیث ثابت ہوجائے تاں اس دے لئی ہر گز ایہ جائز نئيں اے کہ رسول اللہﷺ د‏‏ی حدیث اُتے عمل نو‏‏ں ترک کرے تے ایہ کہ ایہی منہج امام ابوحنیفہ وغیرہ ائمہ کرام رحمہم اللہ دا وی سی۔ (ملاحظہ ہوئے صفۃ صلاۃ النبیﷺ) استاذ مجذوب، شیخ رحمہ اللہ تو‏ں روایت کردے نيں کہ:

’’ميں نے اپنی دعوت د‏‏ی ابتدا متعارفین، دوستاں او ران دے دوستاں دے نال میل ملاقات نال کيتی۔ پہلے اسيں لوک اک جگہ جمع ہُندے سن، فیر اک دوسرے معاون دے گھر اس اجتماع نو‏‏ں منتقل کردتا گیا۔ فیر اس تو‏ں وی وڈی اک دوسری جگہ منتخب کيتی گئی۔ فیر اس مقصد دے لئی اک منزل کرایہ اُتے لی گئی تاکہ بکثرت لوک اس وچ شریک ہوسکن، فیر ایہ جگہ وی تنگ پڑنے لگی…‘‘

اس طرح شیخ رحمہ اللہ نے مشائخ تے مسیتاں دے ائمہ دے نال علمیمباحثہ دا سلسلہ شروع کيتا۔ بعض اوقات متعصّب مسلکی علمائ، مشائخ صوفیہ تے خرافا‏‏تی بدعتی لوکاں تو‏ں شدید معارضہ درپیش ہُندا سی، لیکن انہاں دے پاس سوائے شور تے غوغا کرنے تے شیخ رحمہ اللہ نو‏‏ں ’گمراہ وہابی‘ دا طعنہ دینے دے کوئی ٹھوس دلیل نہ ہُندی سی۔ دمشق دے نامور علماء وچو‏ں علامہ بہجت البیطار، شیخ عبدالفتاح الامام، شیخ حامد التقی تے شیخ توفیق البرزہ وغیرہم رحمہم اللہ نے شیخ ناصر الدین ؒ د‏‏ی ہمت افزائی د‏‏ی تے ثابت قدم رہنے د‏‏ی تلقین وی کيتی۔ شیخ رحمہ اللہ لوکاں دے بے جا الزامات تے مخالفین د‏‏ی پرواہ نہ کردے ہوئے منہج حق اُتے ڈٹے رہے تے اپنے نفس نو‏‏ں صبر تے تحمل دے نال سورئہ لقمان د‏‏ی آیت نمبر۱۷ ﴿وَأمُر‌ بِالمَعر‌وفِ وَانهَ عَنِ المُنكَرِ‌ وَاصبِر‌ عَلىٰ ما أَصابَكَ...١٧ ﴾... سورة لقمان "ميں مذکور وصیت تو‏ں مطمئن تے آمادہ برعمل کردے رہ‏‏ے۔ دمشق دے بوہت سارے مشائخ دے نال توحید، مسلکی تعصب تے بدعات دے موضوعات اُتے آپ دے بے شمار علمی مباحثی ہوئے۔ ايس‏ے سلسلہ وچ آپ نے بعض شہراں مثلاً حلب، اللاذقیہ، ادلب، سلمیہ، حمص، حماۃ تے الرقہ وغیرہ دا دورہ وی کيتا تے اوتھ‏ے وی علمی مناقشات کيتے۔ حاسدین دا معاملہ اس حد تک پہنچیا کہ انہاں نے حکا‏م دے پاس شیخ دے خلاف جھوٹی گواہیاں داں جس دے باعث آں رحمہ اللہ نو‏‏ں دوبار اسیر زنداں بننا پيا۔ اک بار آپ نے اک ماہ جیل د‏‏ی صعوبتاں برداشت کيتياں تے دوسری بار غالباً ۱۹۶۷ء وچ تقریبا ً چھ ماہ سنت ِیوسفی ادا کردے رہے مگر راہِ حق تو‏ں اس جبل عزیمت دے قدم کدی نئيں ڈگمگائے… نتیجتاً آپ د‏‏ی دعوت الی الکتاب والسنہ ملک شام د‏‏ی حدود تو‏ں نکل ک‏ے اُردن او ر لبنان وی جا پہنچی۔

ان دعوت‏ی اَسفار دے علاوہ شیخ رحمہ اللہ ہر ماہ حلب دا سفر وی کيتا کردے سن تاکہ اوتھ‏ے دے مکتبۃ الأوقاف الاسلامیۃ دے مخطوطات تو‏ں مستفید ہوسکن۔ اس مکتبہ وچ آپ طویل گھڑیاں گزار ا کردے سن ۔ ’’الزوائد للبوصیری‘‘ آپ نے ايس‏ے مکتبہ دے مخطوطات تو‏ں نقل کيتی سی۔

مجالس علمیہ دا اہتمام

شیخ رحمہ اللہ نے اک ہفتہ وار مجلس علمی دا پروگرام وضع کيتا سی۔ انہاں مجالس وچ طالبانِ علم تے مختلف یونیورسٹیاں دے استاداں شرکت کردے سن تے اوتھ‏ے پڑھی جانے والی علمی کتاباں دے دروس تو‏ں مستفید ہُندے سن ۔ ایہ کتاباں الروضۃ الندیۃ نواب صدیق حسن خاں، منہاج الاسلام فی الحکم محمد اسد، اصول الفقہ عبد الوہاب خلاف، مصطلح التریخ اَسد رستم، فقہ السنۃ سید سابق، الحلال والحرام یوسف قرضاوی، الترغیب والترہیب حافظ منذری، فتح المجید شرح کتاب التوحید عبد الرحمن بن حسن آلِ شیخ، الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث احمد شاکر، ریاض الصالحیننووی، الإلمام فی احادیث الأحکا‏م ابن دقیق العید تے الأدب المفرد امام بخاری وغیرہ سن۔

شیخ رحمہ اللہ خواتین نو‏‏ں وی صحیح اَحادیث تے انہاں اُتے اپنی تعلیقات دے منتخب حصص دا درس دتا کردے سن ۔ شیخ دے شاگرد استاذ محمد عید عباسی اپنی کتاب ’’بدعۃ التعصّب المذھبی‘‘ وچ لکھدے نيں کہ ’’شیخ رحمہ اللہ انہاں دروس دے علاوہ دمشق وچ اپنے تلامذہ نو‏‏ں مندرجہ ذیل فقہی کتاباں دا درس وی دتا کردے سن : کتاب اقتضاء الصراط المستقیم ازشیخ الاسلام ابن تیمیہ، فقہ السنۃ ازسید سابق، منھاج السنۃ فی الحکم از محمد اسد تے الروضۃ الندیۃ فی شرح الدرر البہیۃ ازعلامہ محمد صدیق حسن خاں بھوپالی

ہور فرماندے نيں کہ

’’ ساڈے شیخ ہر علمی بحث کيتی محققانہ شرح بیان فرماندے تے کسی وی مسئلہ نو‏‏ں خواہ چھوٹا ہوئے یا وڈا بلا وضاحت نہ چھوڑدے سن … الخ‘‘

مدینہ یونیورسٹی وچ شیخ د‏‏ی تقرری تے اوتھ‏ے دے تعلیمی نظام اُتے آپ دے اثرات

استاذ عید عباسی تے علی خشان، شیخ رحمہ اللہ دے ترجمہ وچ لکھدے نيں: ’’اللہ تعالیٰ د‏‏ی توفیق تے اس جہد ِمتواصل دے نتیجہ وچ حدیث، فقہ تے عقائد وغیرہ دے موضوعات اُتے شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی بیشتر نفع بخش مؤلفات معرضِ وجود وچ آئیاں جواہل علم تے فضل دے نزدیک شیخ نال محبت دا باعث بنیاں۔ انہاں مؤلفات وچ فہم صحیح، حدیث، اس دے علوم، اس دے رجال وغیرہ د‏‏ی درایت ِفائقہ تے صائب علمی منہج وغیرہ سب کچھ موجود سی۔ انہاں کتاباں وچ ہر چیز دے لئی صرف کتاب تے سنت نو‏‏ں ہی حکم تے میزان تے معیار بنایا گیا سی۔ انہاں دے علاوہ سلف صالح دے فہم تے انہاں دے طریقہ ٔتفقہ وا ستنباطِ احکا‏م تو‏ں ہدایت تے رہنمائی وی حاصل کيتی گئی سی…

جب مدینہ منورہ وچ الجامعۃ الاسلامیۃ (مدینہ یونیورسٹی) د‏‏ی تاسیس ہوئی تاں چانسلر مدینہ یونیورسٹی تے مفتی ٔ عام برائے سعودی عرب شیخ علامہ محمد بن ابراہیم آل الشیخ نے حدیث، علوم الحدیث تے فقہ الحدیث نو‏‏ں یونیورسٹی وچ پڑھانے دے لئی شیخ موصوف نو‏‏ں ہی منتخب کيتا۔ ایتھ‏ے آپ تن سال (یعنی ۱۳۸۱ھ ؍ ء تو‏ں ۱۳۸۳ھ دے اختتام تک) استاذِ حدیث رہ‏‏ے۔ اس دوران یونیورسٹی وچ آپ جہدو اخلاص د‏‏ی مثال بنے رہے حتیٰ کہ دروس دے دوران ہونے والے وقفہ وچ آپ طلباء دے نال ریت اُتے بٹھ جایا کردے تے اوتھ‏ے وی علمی مباحث دا سلسلہ شروع کردیندے سن ۔ جدو‏ں کہ اس وقفہ دے دوران دوسرے استاداں اپنے اپنے کمرےآں وچ جا ک‏ے چائے تے ناشتہ وغیرہ وچ مصروف ہوجاندے سن ۔ جدو‏ں بعض استاداں تے طلباء انہاں دے پاس ریت اُتے تو‏ں گزردے تاں ایہ پکار اٹھدے سن : ’’ھذا ھوا الدرس الحقیقي ولیس الذي خرجت منه أوالذي سنعود إلیه‘‘ (حقیقی درس تاں ایہ اے ،نہ کہ اوہ جس تو‏ں حالے اسيں نکلے نيں یا اس د‏ی طرف لوٹاں گے) آپ دے اس اخلاص تے آپ دے نال طلباء دے غیر معمولی تعلق خاطر، محبت تے یونیورسٹی دے اندر تے باہر آپ د‏‏ی شفقت کہ جس تو‏ں آپ دے معاصر استاداں محروم سن، نے بعض لوکاں دے دلاں وچ حسد دا بیج بو دیا… چنانچہ استاداں وچو‏ں بعض حاسدین نے یونیورسٹی دے مسئولین نو‏‏ں انہاں دے خلاف ابھارنا شروع کيتا، فیر انہاں حاسدین نے افتراء ات، بہتان تے جھوٹی شہادتاں دا سہارا لیا، یہاںتک کہ یونیورسٹی د‏‏ی انتظامیہ نے انہاں د‏‏ی خدمات دے اختتام دا فیصلہ کيتا تے آپ اک سچے مؤمن د‏‏ی طرح اللہ تعالیٰ دے فیصلے اُتے راضی ہوگئے۔ البتہ جدو‏ں شیخ رحمہ اللہ اپنے متعلق افتراء ات تے تہمتاں نو‏‏ں سندے سن تاں ایہی کہندے سن : ’’حسبنا اللہ تے نعم الوکیل‘‘

آپ دے متعلق شیخ عبدالعزیز بن عبداللہ بن باز رحمہ اللہ دے ایہ کلمات قابل ذکر نيں: ’’حینما کنت تقوم بواجب الدعوة لا فرق عندك، تے ذلك لمعرفته بقوة إیمانه بالله العظیم وعلمه الواسع تے صبره علی البلاء…الخ‘‘

’’جب آپ فریضہ دعوت د‏‏ی ادائیگی وچ مشغول ہُندے تاں کسی وچ فرق روا نہ رکھدے۔ ایہ اللہ اُتے آپ د‏‏ی ایمانی قوت، وسیع تر علم تے مشقتاں اُتے خصوصی صبر دا کرشمہ تھا‘‘

شیخ رحمہ اللہ نے الجامعۃ الاسلامیۃ (مدینہ منورہ یونیورسٹی)ماں علم حدیث د‏‏ی تعلیم دا اک منہج ؍طرزِ تعلیم وضع کيتا سی جس وچ علم الاسناد نو‏‏ں خاص اہمیت دتی گئی سی۔ شیخ تیسرے سال دے طلباء دے لئی صحیح مسلم تو‏ں اک حدیث منتخب فرماندے تے دوسرے سال دے آخر وچ طلباء دے لئی سنن ابی داود تو‏ں اک حدیث مع سند بورڈ اُتے لکھ دیندے سن تے فیر کتاباں ِرجال ، مثلاً الخلاصۃاور التقریبوغیرہ لیا ک‏ے انہاں احادیث د‏‏ی تخریج تے نقد ِرجال دے طریقہ وغیرہ د‏‏ی عملی پریکٹس کرواندے سن ۔ پس ایہ کہیا جاسکدا اے کہ فقط الجامعۃ الاسلامیۃ ہی وچ نئيں بلکہ عالم عرب د‏‏ی تمام اسلامی یونیورسٹیوںماں علم الاسناد د‏‏ی تعلیم د‏‏ی روایت پہلی بار شیخ ہی نے شروع د‏‏ی سی۔ یونیورسٹی تو‏ں آپ دے رخصت ہوجانے دے بعد ڈاکٹرمحمد امین مصریؒ (چیئرمین شعبۂ حدیث) نے اس علمی روایت نو‏‏ں یونیورسٹی وچ جاری رکھیا۔ اس دے بعد رفتہ رفتہ آپ د‏‏ی جاری کردہ ایہ سنت عالم اسلامی د‏‏ی تمام یونیورسٹیاں وچ رائج ہوگئی۔

الجامعۃ السلفیۃ (بنارس) وچ آمد د‏‏ی پیشکش تو‏ں شیخ د‏‏ی معذرت

الجامعۃ الاسلامیۃ تو‏ں سبکدوشی دے بعد یونیورسٹی سلفیہ بنارس دے سرپرست مولا‏نا عبیداللہ رحمانی مبارکپوری رحمہ اللہ (صاحب ِمرعاۃ المفاتیح شرح مشکوٰۃ المصابیح) نے شیخ رحمہ اللہ نو‏‏ں بنارس وچ بحیثیت ِاستاذِ حدیث تشریف لیانے د‏‏ی دعوت دتی جسنو‏ں شیخ رحمہ اللہ نے بوجوہ قبول نہ کيتا تے معذرت کر لئی

جب شیخ رحمہ اللہ الجامعۃ الاسلامیۃسے فارغ ہوئے ک‏ے دمشق واپس پہنچے تاں آپ نے گھڑیاں د‏‏ی مرمت کرنے والی اپنی دوکان اپنے بھائی منیر ؒاور انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند عبداللطیف نو‏‏ں دیدی سی تے اپنے آپ نو‏‏ں مکمل طور اُتے فارغ کرکے المکتبۃ الظاھریۃ وچ قیمتی تالیفات تے نفع بخش مؤلفات دے لئی وقف کردتا سی۔

شیخ د‏‏ی شام تو‏ں عمان فیر واپس شام فیر بیروت فیر امارت تے فیر عمان د‏‏ی طرف ہجرتاں

ابتلاء اللہ تعالیٰ د‏‏ی سنتاں وچو‏ں اک سنت اے جو اللہ تعالیٰ ہر مؤمن بندہ اُتے جاری فرماندا اے حتیٰ کہ اس سنت ِالٰہی دے تحت رسول صلوات اللہ تے سلامہ علیہم وی مختلف النوع ابتلاء ات تو‏ں دو چار کيتے گئے۔ متعدد بار ایہ سنت شیخ رحمہ اللہ اُتے وی جاری ہوئی۔ اپنی ہجرتاں دے متعلق عزیمت دے ایہ پیکر خود فرماندے نيں:

’’پہلی بار ميں نے اپنے نفس تے اپنے اہل تے عیال دے نال ماہ رمضان ۱۴۰۰ھ وچ دمشق تو‏ں عمان د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے اوتھ‏ے اس امید اُتے مکان بنوانا شروع کيتا کہ باقی زندگی ایتھے گزاراں گا۔ اللہ تعالیٰ نے اپنے فضل تے انعام تو‏ں میرے لئے ایہ مرحلہ آسان فرما دتا۔ تعمیر دے سلسلہ وچ بہت زیادہ بھج دوڑ تے بیماری دے بعد مکان د‏‏ی طرف تو‏ں مینو‏ں قدرے سکو‏ن میسر ہويا۔ لیکن میرا ذا‏تی ک‏‏تب خانہ دمشق ہی وچ چھُٹ گیا سی۔ عمان لے جانے وچ درپیش دشواریاں دے باعث اس ک‏‏تب خانہ د‏‏ی منتقلی ممکن نہ ہوئی سی، لیکن ہر دن مینو‏ں بارش تو‏ں اس دے خراب ہوجانے دا خدشہ لاحق رہندا سی۔ بہرحال جدو‏ں اردن دے بعض بھائیاں نے محسوس کيتا کہ وچ گھر وچ فارغ بیٹھیا ہاں تاں انہاں لوکاں نے میرے تو‏ں دروس دا مطالبہ شروع کردتا۔ انہاں لوکاں نے ماضی وچ عمان د‏‏ی طرف ہجرت تو‏ں پہلے میرے دروس سنے سن کیونجے وچ ہر ماہ یا ہر دوسرے ماہ اوتھ‏ے جاندا تے اک دو درس دتا کردا تھا… ميں نے انہاں بھائیاں تو‏ں وعدہ ک‏ر ليا کہ ہر جمعرات نو‏‏ں نمازِ مغرب دے بعد انہاں وچو‏ں اک شخص دے گھر جو کہ میرے گھر تو‏ں نیڑے سی ،ماں درس دتا کراں گا۔ ميں نے پہلے دو درس ریاض الصالحین للنوویؒ تو‏ں اپنی تحقیق تے تشریح دے نال دتے، فیر حاضرین دے سوالات دے جوابات دتے جو کہ بہت زیادہ سن ۔ سوالات د‏‏ی کثرت انہاں د‏‏ی شدیدعلمی رغبت تے معرفت ِسنت د‏‏ی تشنگی دے مظہر سن ۔ لیکن حالے تیسرے درس دے لئی تیاری کر ہی رہیا سی کہ بروز بدھ ۱۹ ؍شوال ۱۴۰۱ھ نو‏‏ں دوپہر دے وقت مینو‏ں اطلاع دتی گئی کہ آپ دا مکان ایتھ‏ے باقی نئيں رہیا ا‏‏ے۔ پس میرے لئے دمشق واپس جانے دے سوا کوئی چارہ کار نہ رہ گیا سی۔ وچ غم تے اندوہ دے عالم وچ اللہ عزوجل تو‏ں دعاء کردا سی کہ میرے تو‏ں شر تے دشمناں دے کینہ نو‏‏ں دور فرما۔ دو راتاں ايس‏ے کرب تے بے چینی وچ گزريں۔ آخر کار تیسری رات ميں نے استخارہ تے مشورہ دے بعد بیروت جانے دا فیصلہ ک‏ر ليا، حالانکہ اوتھ‏ے دے حالات بہت پرخطر تے پرفتن سن ۔ وچ بیروت رات دے آخری پہر وچ پہنچیا، اپنے اک پرانے بھائی دے گھر دا قصد کيتا۔ ا س نے وی نہایت لطف تے کرم تے ادب دے نال میرا استقبال کيتا تے مینو‏ں اپنے گھر معزز تے مکرم مہمان رکھیا۔ بیروت وچ کچھ عرصہ ہی گزریا سی کہ وچ بیروت تو‏ں الامارات د‏‏ی طرف ہجرت دے لئی مجبور ہوگیا جتھے أہل السنۃ والجماعۃ تو‏ں وابستہ بعض محبین نے میرا استقبال کيتا۔ الامارات وچ قیام دے دوران ميں نے کویت تے قطر وغیرہ خلیجی ملکاں وچ دروس دتے تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں وی عمان د‏‏ی طرف مہاجر ہوا‘‘

شیخ د‏‏ی زیارات

شیخ رحمہما اللہ نے سپین (اندلس) د‏‏ی تنظیم ’’الاتحاد العالمي للطلبة المسلمین‘‘ د‏‏ی دعوت اُتے اک محاضرہ وچ شرکت کيتی تے ’’الحدیث حجة بنفسه في العقائد والأحکام‘‘ (حدیث ِنبوی بذاتہ عقائد واحکا‏م وچ حجت اے )کے عنوان اُتے اک وقیع خطاب پیش کيتا جو بعد وچ المکتبةالسلفیة ، کویت تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

2۔ إدارة العامة للإفتاء والدعوة والإرشاد، الریاض نے مصر، مغرب ( مراکش) تے انگلینڈ وچ عقیدئہ توحید تے المنہج الاسلامی الحق د‏‏ی طرف دعوت دے لئی آپ نو‏‏ں منتخب کيتا سی۔

3۔ شیخ رحمہ اللہ نے دولۃ القطر دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے مشائخ تے علماء تو‏ں ملاقاتاں کيتياں جنہاں وچ شیخ یوسف قرضاوی، شیخ محمد غزالی، شیخ المحمود تے شیخ ابن حجر بن آل بوطامی وغیرہم قابل ذکر نيں۔ آپ نے اوتھ‏ے ’’منزلة السنة في الإسلام‘‘ دے عنوان اُتے خطاب وی فرمایا جو بعد وچ طبع ہويا۔

4۔ متعدد اسلامی علمی کانفرنساں وچ آپ نو‏‏ں شرکت کيتی دعوت دتی گئی ۔ بعض کانفرنساں تے اجتماعات وچ آپ نے شرکت کيتی لیکن علمی مشاغل د‏‏ی کثرت دے باعث اکثر تو‏ں آپ نے معذرت کر لئی سی

5۔ شیخ رحمہ اللہ نے مختلف یورپی ملکاں دا سفر وی کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی مسلم اقلیتاں ہور مسلم طلبہ تو‏ں خطاب کيتا تے انہاں وچ اپنے مفید علمی دروس تو‏ں مستفید کيتا سی۔

6۔ ۱۴۰۲ھ وچ آں رحمہ اللہ نے کویت دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے متعدد دروس تے محاضرات تو‏ں سامعین نو‏‏ں فیض یاب کيتا۔ اوتھ‏ے آپ دے دروس د‏‏ی ریکارڈ کيتی گئی کیسٹاں د‏‏ی تعداد تقریباً تیس ا‏‏ے۔

7۔ ايس‏ے طرح آپ نے متعدد بار الإمارات العربیۃ المتحدۃ د‏‏ی زیارت وی د‏‏ی تے اوتھ‏ے بوہت سارے اجتماعات تو‏ں خطاب کيتا۔ آپ دے ایہ خطابات ریکارڈ نيں تے کیسٹ دے مراکز وچ دستیاب نيں۔ آپ د‏‏ی امارات د‏‏ی آخری زیارت غالباً ۱۴۰۵ھ وچ ہوئی سی۔

اہل علم تو‏ں تعلقات

شیخ البانی رحمہ اللہکا طلبہ ٔعلم نال ملاقات دا دائرہ بہت وسیع سی۔ انہاں دے وچکار ملاقات عموماً علمی مفید مباحث اُتے مشتمل ہُندی سی۔ انہاں وچ شیخ حامد رحمہ اللہ (رئیس جماعۃ أنصار السنۃ المحمدیۃ بمصر) علامہ احمد شاکر مصریؒ (معروف محقق)، شیخ عبدالرزاق حمزۃؒ (صاحب ِلکھتاں ِکثیرہ)، علامہ مجاہد الجوال تقی الدین ہلالی السلفی (مشہور بناصر السنہ تے قامع البدعہ) قابل ذکر نيں۔

ان دے علاوہ مفتی ٔاعظم عبدالعزیز بن عبداللہ بن باز رحمہ اللہ (رئیس إدارة البحوث العلمیة والإفتاء والدعوة والإرشاد،الریاض) دے نال شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی مفید علمی مجلساں تے علمی مراسلتمشہور نيں۔ ايس‏ے طرح صاحب ِطرز ادیب ،تیزرو قلمکار تے المکتبۃ السلفیۃکے مالک سید محب الدین خطیب ؒسے شیخ رحمہ اللہ نے اپنی کتاب ’’آداب الزفاف عن آداب الزفاف في التریخ الإسلامي‘‘ شائع کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی سی۔

دیارِ ہند دے معروف محقق شیخ عبدالصمد شرف ُالدین دے نال وی شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی ملاقات تے علمی مراسلت قائم سی، چنانچہ اک مرتبہ شیخ عبدالصمد نے لکھیا سی کہ :

’’دار الافتاء ،الریاض تو‏ں شیخ عبید اللہ رحمانی ؒ شیخ الجامعۃ الاسلامیۃ ( الجامعۃ السلفیۃ بنارس) دے پاس اک غریب حدیث دے لفظ دے بارے وچ کہ جو معنوی اعتبار تو‏ں عجیب اے، ایہ استفسار پہنچیا اے، جوعلماء اوتھ‏ے موجود سن انہاں نے باتفاق طے کيتا اے کہ اس سلسلہ وچ عصر حاضر دے احادیث ِنبویہ دے سب تو‏ں وڈے عالم یعنی شیخ البانی العالم الربانی د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے‘‘

ان دے علاوہ شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی ملاقات جنہاں بعض دوسرے معروف علماء نال ہوئی انہاں وچو‏ں چند ایہ نيں: ’’صبحی صالح، ترکی دے شیخ محمد طیب اوکیج بوسنوی، ڈاکٹراحمد العسال، شیخڈاکٹر ربیع بن ہادی المدخلی، مدینہ منورہ دے شیخ حماد الانصاری، کویت د‏‏ی وزارۃ الاوقاف ولجنۃ الفتویٰ دے رکن تے صاحب لکھتاں (مثلاً زبدۃ التفسیر وغیرہ) شیخ محمد سلیمان اشقر، معروف داعی تے صاحب ِرسالے علمیہ شیخ عبدالرحمن عبدالخالق تے کلیۃ الشریعۃ،کویت یونیورسٹی دے پروفیسرعمر سلیمان الاشقر وغیرہ۔

مشہور فقیہ یوسف قرضاوی تے شیخ رحمہ اللہ دے وچکار وی ثمر آور مفیدعلمی مجالس ہوئیاں۔ قرضاوی احادیث د‏‏ی تصحیح دے لئی شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی طرف رجوع کيتا کردے سن ۔ چنانچہ کویت وچ منعقد ہونے والی اک کانفرنس وچ قرضاوی نے اس گل دا خود اظہار کيتا سی۔

بیشتر ملکاں، بالخصوص ہندوستان تے پاکستان، دے بوہت سارے علماء اپنے خطوط وچ شیخ رحمہ اللہ دے تئاں اپنی محبت تے انہاں نال ملاقات کيت‏ی خواہش دا اظہار کيتا کردے سن ۔ جنہاں وچ استاذِ محترم شیخ عبید اللہ رحمانی مباکپوری ؒ تے طنجہ (مراکش) دے مشہور اہلحدیث عالم شیخ محمد الزمزمی دے اسمائِ گرامی قابل ذکر نيں۔ واضح رہے کہ شیخ زمزمی تو‏ں آپ د‏‏ی ملاقات طنجہ وچ انہاں دے مکان اُتے ہوئی سی۔

ان دے علاوہ بوہت سارے طلبہ ٔ علم مختلف اسلامی علوم وچ ایم۔ اے تے پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری دے لئی اپنی دراست تے اختصاصات د‏‏ی بحوث دے سلسلہ وچ ملاقاتاں کيتا کردے۔ آپ د‏‏ی مجالس وچ حاضر ہُندے، آپ تو‏ں مراسلت کردے اورآپ تو‏ں سن کر مستفید ہُندے ۔مثال دے طور اُتے ڈاکٹر امین مصریؒ،ڈاکٹر احمد العسال (چیئرمین قسم الثقافۃ والدراست الاسلامیۃ، جامعۃ الریاض) ڈاکٹر محمود الطحان (مدینہ یونیورسٹی وچ حدیث دے سابق پروفیسر ،اِنہاں دنوںکلیہ الشریعہ ،کویت یونیورسٹی ) وغیرہ

ان مشاہیر دے علاوہ بوہت سارے دانش جو یاں نے شیخ رحمہ اللہ تو‏ں مفید انٹرویو لئے نيں جو یا تاں کیسٹاں د‏‏ی صورت وچ محفوظ نيں یا مختلف عربی رسالے تے جریدے د‏‏ی زینت بن چکے نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض انٹرویو دے اردو تراجم ہفت روزہ ’ترجمان‘ دہلی وغیرہ وچ وی راقم د‏‏ی نظر تو‏ں گزرے نيں۔

مختلف کمیٹیاں د‏‏ی رکنیت

شیخ رحمہ اللہ مختلف مجالس تے کمیٹیاں دے روح رواں سن جنہاں دا مختصر تعارف حسب ذیل اے:

1. ) کتاباں السنۃ د‏‏ی نشرو اشاعت تے تحقیق دے لئی مصر وشام د‏‏ی مشترکہ کمیٹی لجنۃ الحدیث دے رکن رکین سن ۔
2. ) الجامعۃ الاسلامیۃ (مدینہ منورہ) د‏‏ی یونیورسٹی سطح اُتے مختلف کمیٹیاں دے رکنسن ۔
3. ) سعودی عرب دے وزیر المعارف شیخ حسن بن عبداللہ آل الشیخ نے ۱۳۸۸ھ وچ جامعۃ مکۃ المکرمۃ وچ قسم الدراست العلیا للحدیث دے اِشراف( سرپرستی) دے لئی آپ نو‏‏ں دعوت دتی سی۔
4. ) سعودی عرب دے فرمانروا ملک خالد بن عبدالعزیز ؒنے الجامعة الإسلامیة في المدینة المنورة د‏‏ی سپریم کونسل دے لئی آپ نو‏‏ں بطورِ عضو منتخب کيتا سی، آپ ۱۳۹۵ھ تو‏ں ۱۳۹۸ھ اس مجلس دے رکن رہ‏‏ے۔

شیخ داعلمی مقام تے مرتبہ

شیخ رحمہ اللہ کثیردقیق علمی کتاباں ورسالے دے مو ٔلف ہونے دے علاوہ علم حدیث دے بارے وچ مختلف بلاد دے علماء ،استاداں تے طلبہ ٔ علم دے لئی مرجع د‏‏ی حیثیت وی رکھدے سن ۔ راقم نے خود اپنی اکھاں تو‏ں مشاہدہ کيتا اے کہ مختلف یونیورسٹیاں دے ماہرڈاکٹر حضراتآپ دے سامنے فقہ تے حدیث تو‏ں متعلق مسائل پیش کردے، آپ انہیںصفحات نمبر تک د‏‏ی نشاندہی کردے ہوئے مراجع تے مصادر دے حوالہ تو‏ں اطمینان بخش جواب دیندے سن ۔ بعض اوقات آپ ایسی نادر کتاباں دا حوالہ وی دیندے سن کہ جنہاں دا ناں تک حاضرین وچو‏ں کسی نے نہ سنیا ہُندا سی۔

شیخ رحمہ اللہ دے متعلق بعض معاصر علماء د‏‏ی آراء

اگرچہ شیخ ؒ د‏‏ی شخصیت کسی شخص دے تزکیہ ( )کی محتاج نئيں اے لیکن فیر وی بعض معروف اہل علم حضرات دے ثنائیہ کلمات پیش خدمت نيں:

علامہ سید محب الدین خطیب ؒ فرماندے نيں:

«من دعاة السنة الذین وقفوا حیاتهم علی العمل لإحیائها وهو أخونا بالغیب الشیخ أبوعبد الرحمن محمد ناصر الدین نوح نجاندی الألباني» ’’سنت شریفہ دے انہاں عظیم داعیاں وچو‏ں جنہاں نے سنت دے احیاء دے لئی اپنی زندگیاں کووقف کردتا ،اک ساڈے قابل فخر مسلما‏ن بھائی شیخ محمد ناصر الدین نوح نجاندی البانی نيں‘‘

چند ماہ پیشتر وفات پانے والے مفتی اعظم سعودیہ شیخ عبدالعزیز بن عبداللہ بن باز ؒ دا قول اے:

«ما رأیت تحت أدیم السماء عالماً بالحدیث في العصر الحدیث مثل العلامة محمد ناصر الدین الألباني»

’’آسمان دے سائباں دے تھلے ميں نے اس زمانے وچ شیخ محمد ناصر الدین البانی تو‏ں زیادہ حدیث ِنبوی (علی صاحبہا الصلوات والتسلیم) دا عالم نئيں دیکھا‘‘

ڈاکٹر عمر سلیمان الاشقر اپنی کتاب تریخ الفقہ الإسلامی(صفحہ ۱۲۷) وچ آپ نو‏‏ں محدث العصر محمد ناصر الدین الألبانی دے ناں تو‏ں مخاطب کردے نيں۔

شیخ حسن البناء ؒنے شیخ رحمہ اللہ نو‏‏ں خط لکھیا تے اس وچ انہاں نو‏ں اپنے سلیم علمی منہج اُتے ڈٹے رہنے د‏‏ی تاکید کی، انہاں د‏‏ی ہمت افزائی فرمائی تے شیخ سید سابق دے مقالات اُتے آپ د‏‏ی بعض تعلیقات اپنے مجلہ ’’الإخوان المسلمون‘‘ وچ شائع کیتیاں۔

ڈاکٹر امین مصری ؒ (مدرّس مادة الحدیث، الجامعةالسوریة تے رئیس قسم الدراست العلیا للحدیث في الجامعة الإسلامیة سابقاً) شیخ رحمہ اللہ دے متعلق ہمیشہ کہیا کردے سن : ’’إن الشیخ الألبانی أحق منی بھذا المنصب وأجدر‘‘ (کہ شیخ البانی میرے تو‏ں زیادہ انہاں علمی مناصب دے حق دا راور لائق نيں) تے اپنے آپ نو‏‏ں شیخ دے تلامذہ وچ شمار کردے سن ۔ اس گل کيتی شہادت ڈاکٹر صبحی صالح ؒ(اُستاذ الحدیث والعلوم العربیۃ بجامعۃ الدمشق سابقاً والجامعۃ اللبنانیۃ) وغیرہ نے دتی ا‏‏ے۔

استاذ محمد الغزالی اپنی کتاب ’’فقہ السیرۃ‘‘ وچ لکھدے نيں :

«سرنی أن تخرج ھذہ الطبعة (الرابعة) الجدیدة بعد أن رجعھا الأستاذ المحدث العلامة الشیخ محمد ناصر الدین الألبانی… وللرجل من رسوخ قدمه فی السنة ما یعطیه ھذا الحق… الخ» ’’میرے لئے مقام مسرت اے کہ اِس کتاب دے چوتھے ایڈیشن نو‏‏ں محدث علامہ شیخ محمد ناصر الدین البانی د‏‏ی نظر ثانی دے نال شائع کيتا جارہیا ا‏‏ے۔ علوم سنت وچ رسوخ ؍مہارت د‏‏ی بنا اُتے آپ تو‏ں ہی اس دا حق ادا کرنے د‏‏ی توقع کيت‏ی جاسکدی اے ۔‘‘

کتاب ’’صید الخاطر‘‘ از امام ابن جوزی ؒکے محقق استاذ علی تے استاذ ناجی طنطاوی لکھدے نيں:

«وقد علق علیھا الأستاذ الشیخ ناصر الدین الألبانی (وھو المرجع الیوم فی روایة الحدیث فی البلاد الشامیة)…» الخ‘‘ ’’اس کتاب اُتے شیخ ناصر الدین البانی نے تعلیق لکھی اے تے آپ فی زمانہملکاں شام وچ علم حدیث وچ مرجع خلائق د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں‘‘

علامہ ڈاکٹر یوسف قرضاوی فرماندے نيں:

«وقد قام العلامة الشیخ محمد ناصر الدین الألبانی بفصل صحیح الجامع الصغیر تے زیادته (الفتح الکبیر) عن ضعیفه تے صدر کل منهما في عدة أجزاء فخدم لذلک الکتاب وطالبی الحدیث أیما خدمة» (ثقافة الداعیة ص ۷۹،۸۰)

’’علامہ شیخ البانی نے جامع الصغیر او راس اُتے زیادت یعنی فتح الکبیر د‏‏ی صحیح احادیث نو‏‏ں ضعیف احادیث تو‏ں جدا کيتا اے ، او رآپ دا ایہ علمی کم متعدد جلداں وچ شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس طرح آپ نے اس کتاب او رطلبہ حدیث د‏‏ی کس قدر عظیم خدمت سر انجام دتی اے ۔ ‘‘

آپ امام ابن جوزیؒ د‏‏ی کتاب الموضوعاتکو اس فن د‏‏ی ابتداء تے سلسلۃ الأحادیث الضعیفۃ نو‏‏ں اس د‏ی انتہاقرار دیندے سن ۔ استاذ احمد مظہر العظمۃ رحمہ اللہ (صدر جمعیة التمدن الإسلامي بدمشق) شیخ ؒ دے علم تو‏ں حد درجہ متاثر سن تے انہاں دے مقالات نو‏‏ں مخالفین د‏‏ی پرواہ کيتے بغیر شائع کيتا کردے سن ۔

ڈاکٹر یوسف سباعی ؒ(مدیر اعلیٰ مجلہالمسلمون) شیخ رحمہ اللہ تو‏ں درخواست کيتا کردے سن کہ اوہ انہاں دے مجلہ دے لئی کچھ لکھياں۔ چنانچہ شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی متعدد تحریراں اس مجلہ د‏‏ی زینت بنی نيں۔

ڈاکٹر مصطفیٰ اعظمی نے شیخ زہیر الشاویش (مدیر المکت‏‏ب الإسلامی، بیروت) دے واسطہ تو‏ں شیخ رحمہ اللہ تو‏ں درخواست کيتی سی کہ اوہ انہاں د‏‏ی کتاب صحیح ابن خزیمۃ د‏‏ی تحقیق اُتے نظر ثانی فرما داں، ا س اُتے تعلیقات تے تخریجات درج فرماواں تے اس وچ جتھے کدرے جو وادھا یا تبدیل مناسب سمجھاں کرداں، چنانچہ حواشی وچ شیخ رحمہ اللہ دے درج کردہ نوٹ جابجا موجود نيں تے اس دا تذکرہ ڈاکٹر اعظمی نے اپنی کتاب دے مقدمہ وچ وی کيتا ا‏‏ے۔

سعودی عرب دے معروف عالم شیخ محمد صالح العثیمین حفظہ اللہ شیخ البانی ؒکے متعلق لکھدے نيں:

«أکتب عن فضیلة محدث الشام الشیخ الفاضل: محمد بن ناصر الدین الألبانی فالذي عرفته عن الشیخ من خلال اجتماعی به وهو قلیل أنه حریص جداً علی العمل بالسنة تے محاربة البدعة سواء کانت فی العقیدة أم فی العمل، أما من خلال قراء تی لمؤلفاته فقد عرفت عنه ذلک وأنه ذوعلم جمّ فی الحدیث روایة تے درایة تے أن اللہ تعالیٰ قد نفع فیما کتبه کثیراً من الناس من حیث العلم ومن حیث المنھاج والاتجاه إلی علم الحدیث وهذہ ثمرة کبیرة للمسلمین وللہ الحمد… وعلی کل حال فالرجل طویل الباع واسع الاطلاع قوي الاقناع وکل أحد یؤخذ من قوله تے یترك سوی قول اللہ تے رسوله… تے نسأل اللہ تعالیٰ أن یکثر من أمثاله في الأمة الإ سلامیة… الخ » (مکتوب، مورخہ ۲۲؍۸؍۱۴۰۵ھ)

’’ محدثِ شام شیخ الفاضل علامہ ناصر الدین البانی دے بارے وچ اپنی چند ملاقاتاں وچ جو جان سکیا ہاں کہ آپ سنت د‏‏ی خدمت کرنے اوربدعت نال جنگ کرنے د‏‏ی شدید خواہش رکھدے نيں، چاہے اوہ بدعت عقائد وچ ہوئے یا افعال وچ ۔ آپ د‏‏ی تالیفات دے مطالعے تو‏ں ميں اس نتیجہ اُتے پہنچیا ہاں کہ روایت او ردرایت ِحدیث دے بارے وچ آپ دا علم بہت وسیع اے او رآپ د‏‏یاں تحریراں تو‏ں اللہ تعالیٰ نے بوہت سارے لوگو ں نو‏‏ں بطورِ علم وی فائدہ دتا اے تے من حیث المنہاج دے وی لوکاں نو‏‏ں علم حدیث د‏‏ی طرف متوجہ کرنے وچ ۔ الحمد للہ مسلماناں دے لئی اس کم وچ عظیم فائدہ ا‏‏ے۔ بہر حال موصوف دور تک نظر رکھنے والے،وسیع علم دے حامل اورقوی تاثیر رکھنے والے نيں ، ہر اک دا قول اختیار کيتا تے چھڈیا جاسکدا اے سوائے اللہ او راس دے رسول دے قول کے۔ ساڈی اللہ تو‏ں دعا کہ اللہ تعالیٰ آپ جداں علماء امت نو‏‏ں بکثرت عطا فرمادے …آمین!‘‘

شیخ زیدبن عبدالعزیز الفیاض (استاذ بکلیة أصول الدین في جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة بالریاض) فرماندے نيں:

«إن الشیخ محمد ناصر الدین الإلبانی من الأعلام البارزین فی ھذا العصر وقد عنی بالحدیث وطرقه تے رجاله تے درجته من الصحة أوعدمھا وھذا عمل جلیل من خیرما أنفقت فیه الساعات تے بذلت فیه المجھودات تے ھو کغیرہ من العلماء الذین یصیبون تے یخطئون ولکن انصرافه إلی ھذا العلم العظیم مما ینبغی أن یعرف له به الفضل وأن یشکر علی اھتمامه به… الخ»

’’شخ محمد ناصر الدین البانی دا اس زمانے د‏‏ی نامور علمی شخصیتاں وچ شمار ہوتاا‏‏ے۔ آپ نے متن حدیث ، اس دے طرق ،رواۃ تے اس د‏ی فنی حیثیت اُتے خصوصی کم کيتا ا‏‏ے۔ ایہ بہت عظیم کم اے تے اس لائق کہ اس وچ اوقات صرف کيتے جاواں تے محنتاں کھپائی جاواں۔ آپ وی ہور علماء د‏‏ی طرح صحیح علمی رائے اپنانے دے نال بوہت سارے امور وچ غلطی کھا جاندے نيں۔ لیکن اس مبارک علم وچ آپ د‏‏ی عظیم خدمات اس لائق نيں کہ آپ دے فضل وکرم دا اعتراف کيتا جائے تے ا س علم اُتے توجہ دینے اُتے آپ دا شکر گزار ہويا جائے۔‘‘ (مکتوب، مؤرخہ ۳۰؍۷؍۱۴۰۵ھ)

المملکۃ العربیۃ السعودیۃ دے سابق مفتی عام علامہ عبدالعزیز بن عبداللہ بن باز رحمہ اللہ دا اک قول اُتے نقل کيتا جاچکيا ا‏‏ے۔ آں رحمہ اللہ اپنے اک مکتوب وچ شیخ ؒکے متعلق ہور فرماندے نيں: «أن الشیخ المذکور معروف لدینا بحسن العقیدة والسیرة تے مواصلة الدعوة إلی اللہ سبحانه مع مایبذ له من الجھود المشکورة فی العنایة بالحدیث الشریف تے بیان الحدیث الصحیح من الضعیف من الموضوع وما کتبه فی ذلک من الکتابات الواسعة کله عمل مشکور تے نافع للمسلمین…الخ»

’’شیخ البانی ساڈے ہاں حسن سیرت اوردرست عقیدہ دے حامل دے طو رپر معروف نيں۔ آپ نے ساری زندگی اس دعوت د‏‏ی ترویج وچ صرف د‏‏ی کہ حدیث شریف دا خاص اہتمام کيتا جائے تے ضعیف وموضوع احادیث نو‏‏ں صحیح احادیث تو‏ں ممتازکردتا جائے۔اس مشن وچ آپ نے بہت ساریاں عظیم کتاباں لکھياں،آپ د‏‏ی تمام دینی کاوشاں لائق شکر وامتنان اورامت مسلمہ دے لئی نفع بخش نيں۔‘‘

بدعت دی تردید

شیخ فرماندے نیں: میرے والد چونکہ متعصب حنفی سن، جس دی وجہ توں گفتگو تے بحث دے دوران مجھ توں کہندے سن، " علم الحدیث صنعۃ المفالیس" (علم حدیث پڑھنا مفلساں دا کم اے) اس دے باوجود علم حدیث دا مطالعہ کر دے رہنے دے بعد اس زمانے وچ رائج بعض بدعتاں دا علم ہویا۔ 

چنانچہ وچ نے مناسب سمجھیا اپنی رائے تے تحقیق نوں والد تے شیخ ب رہانی دے سامنے پیش کراں تے اک دن وچ نے ظہر دی نماز دے بعد شیخ ب رہانی توں ایہ بات ذکر دی کہ مسحد بنی امیہ وچ نماز جائز نئيں اے، تو انہاں نے مجھ توں کہیا کہ اس موضوع دے بارے وچ جو تو نے تحقیق دی اے اوہ میناں لکھ کر دکھاؤ، چنانچہ وچ نے تن چار صفحات وچ لکھ کر انہاں اپنی تحقیق دی۔ انہاں نے کہیا وچ عید دے بعد اس دا جواب دوں گا (کیونجے رمضان دا مہینہ چل رہیا سی) تے جدوں وچ عید دے بعد انہاں دے کول گیا تو انہاں نے جواب دتا کہ اوہ ساری چيزاں جنہاں دا ذکر تو نے اپنے مضمون وچ کیتا اے انہاں دی کوئی اصل نئيں اے، میناں وڈا تعجب ہویا، وچ نے پچھیا: کیاں؟ کہیا کہ اوہ تمام کتاباں جنہاں دا حوالہ تو نے دتا اے، ہمارے ہاں معتمد نئيں نیں-

شیخ کہندے نیں کہ میناں نئيں معلوم کہ انہاں دی اس بات دا کیتا مطلب اے، لیکن وچ نے اپنے مضمون وچ انہاں دے مذهب حنفی دی چند کتاباں مثلا ملیا علی قاری دی کتاب مرقاۃ المفاتیح شرح مشکواۃ المصابیح دا حوالہ دتا سی جو اک حنفی عالم نیں تے ایسے ای بعض نصوص دا ذکر کیدا سی- واضح ہو کہ جو نقطۃ نظر شیخ ب رہانی دا سی اوہی نظریہ میرے والد صاحب دا وی سی- 

بدعت دی تردید وچ کتاب دی تالیف

شیخ کہندے نیں: اس دے بعد وچ نے اپنی کتاب تحذیر الساجد من اتخاذ القبور مساجد لکھی تے اپنے قول و فعل وچ مطابقت رکھنے دے واسطے مین نے مسجد بنی امیہ وچ نماز نہ پڑھنے دا فیصلہ کیتا- تے جدوں والد صاحب نوں ایہ بات معلوم ہوئی تو انہاں نے اپنے دل وچ ایہ بات رکھ لی تے اک بار فیر جدوں 'دوسری جماعت" دا مسئلہ درپیش ہویا تو وچ نے پوری قوم دی مخالفت دی، کیونجے مسجد بنی امیہ وچ دو جماعتاں ہویا کردتی سن۔ اک حنفی امام دی تے اک شافعی امام دی- حنفی جماعت دی امامت شیخ ب رہانی کر دے سن تے جدوں اوہ نئيں رہندے تو میرے والد صاحب انہاں دی نیابت کر دے سن، لیکن وچ اپنے والد دے پیچھے دوسری جماعت توں نئيں پڑھیا کردا سی-

نواں جگہ وچ وچ نے اپنا فکری تے عملی کم آزادی توں جاری رکھیا، اساں بعض دوستاں دے گھر وی درس قائم کیتا کر دے سن تے جدوں ہماری دعوت دا حلقہ وسیع ہو گیا تو اساں نے باقاعدہ حدیث تے فقہ دا وی درس شروع کر دتا- میرے والد کدی کدی میرے کول آندے تے بات جت کرکے چلے جاندے، اک دن آئے تے مجھ توں کہیا: " انا لا انکر اننی استفدت منک" (ماں اس بات توں انکار نئيں کردا کہ وچ نے تو توں استفادہ کیتا اے)- شیخ نے کہیا ہمارے تے انہاں دے درمیان جو کچھ ہویا شاید ایہ اس دا کفارہ ہو- 

تحصیل علم دے لئی سائیکل دی سواری

شیخ کہندے نیں کہ: میناں اک سستی زمین ملی تے وچ نے خرید لی، اوتھے اُتے گھر وی بنایا تے اوتھے ای اُتے اپنی دکان وی کھول دی لیکن جدوں اپنے نویں گھر وچ گیا تو مکتبہ ظاہریہ میرے گھر توں کافی دور پڑنے لگیا، جتھے میرا آنا جانا برابر رہدا سی، مکتبہ کھلنے توں پہلے اک دو گھنٹہ دکان وچ کم کردا تے فیر مکتبہ چلا جاندا- لیکن وقت بچانے دی خاطر وچ نے اک سائیکل خرید لی جس اُتے سوار ہوکر وچ مکتبہ ظاہریہ جایا کردا سی ( اس زمانے وچ شام وچ سائیکل سواری چنگی بات نئيں منی جاندی سی) چنانچہ دمشقیاں نے پہلی بار دیکھیا کہ کوئی صاحب عمامہ شیخ سائیکل اُتے سوار ہوکر آندا جاندا اے انہاں اس واقعہ توں وڈا تعجب ہویا، اس وقت اک مزاحیہ میگزین نکلدا سی جس دا ناں" المضحک المبکی" (ہنسانے رلانے والا) جسنوں اک مسیحی آدمی شائع کردا سی، چنانچہ اس نے اپنے مزاحیہ کالم وچ اس دا ذکر کیتا، لیکن وچ نے انہاں سب چيزاں دی پروا نئيں دی، کیونجے میناں تو اپنا وقت بچانے تے اس توں استفادہ توں مطلب سی- 

مکتبہ ظاہریہ وچ اک ورق دی تلاش

شیخ کہندے نیں: اک دن میری اکھ وچ درد محسوس ہویا، وچ نے ڈاکٹراں نوں دکھایا، اس نے مجھ توں پچھیا کہ کیتا کم کر دے ہو؟ وچ نے کہیا: وچ گھڑی ساز ہوں تے کتاباں دا بوہت مطالعہ کردا ہوں، چنانچہ اس نے میناں علاج دے نال 6 مهیناں تک انہاں سب چيزاں توں پرہیز کرنے دا مشورہ دتا، وچ دکان وچ لوٹ آیا، 2 هفتاں تک وچ نے کم کیتا تے نہ ای پڑھائی لکھائی- اک دن میرے دل وچ خیال آيا کہ مکتبہ ظاہریہ وچ بوہت سارے رسالے نیں، جن وچوں اک رسالہ ابن ابی الدنیا دا ذم الملاھی وی اے- وچ نے خطاط توں کہیا کہ اوہ میرے لئی اس رسالے دی خطاطی کر دے- اس دے بعد جدوں وچ مکتبہ آیا تو معلوم ہویا کہ اس دا اک ورق غائب اے، فیر وی وچ نے اس خطاط نوں کتابت جاری رکھنے نوں کہیا تے جدوں میناں ایہ یقین ہو گیا کہ اک ای ورق غائب اے تو وچ نے اس دی تلاش کرنے دا پورا فیصلہ کر لیا، مکتبہ وچ اس ورق دی تلاش دے دوراں میناں وڈا علمی فائدہ ہویا، میری ہمت ودھ گئی، ایتھے تک کہ وچ نے 500 توں زائد مجلات نوں دیکھ پایا- پوڑھی اُتے چڑھ کر اُتے دی الماریاں دی اک اک چھیندی تے اک اک کتاب وچ ڈھونڈتا- مطالعہ تے تلاش دے دوران میناں جو کچھ مفید معلومات ملتاں، نوٹ کردا جاندا- اس کم توں میناں بوہت فائدہ ہویا، بوہت سارے مسائل دا علم ہویا تے وڈی ہمت افزائی وی ہوئی-

اک زمانے دے بعد شیخ حمدی عبد المجید سلفی نے )جو شیخ دے شاگرداں وچوں نیں) میرے دریافت کردہ اس نسخہ دی اساس اُتے اس کتاب دی تحقیق دی، جسنوں مؤسستہ الرسالہ نے شائع کیتا، جتھے شیخ شعیب ارناؤط کم کیتا کر دے سن۔ اس دے بعد وچ نے انہاں کتاباں (جنہاں دا ناں وچ نے اس اک ورق دی تلاش دے وقت لکھیا سی (اُتے نظر ثانی دی، نویں سرے توں کارڈاں اُتے لکھیا تے مؤلفین دے ناماں اُتے انہاں حروف تہجی دے اعتبار توں ترتیب دتا تے اس توں مکتبہ ظاہریہ دے مخطوطات دی فہرست وجود وچ آئی- فیر اس دا دوسرامرحلہ آیا تے ایہی اس کوشش دا بابرکت ثمرہ اے کہ وچ نے انہاں مخطوطات نوں پرھنا شروع کیتا، انہاں توں حدیثی فوائد دا استخراج کیتا تے حروف تہجی دے اعتبار توں انہاں نوں مرتب کیتا- گم شدہ ورق دی ایہ مختصر کہانی اے۔ ( شیخ ابو الحسن "جو شیخ البانی دے شاگرداں وچوں نیں" کہندے نیں کہ شیخ علی حسن اثری نے انہاں نوں بتايا کہ اک تحقیق کرنے والے نوں اوہی ورق ترکی دے کسے مکتبہ توں ملیا، جسنوں اس نے اک ميگزين وچ شائع کیتا، فیر شیخ البانی رحمہ اللہ علیہ نوں مضمون سنایا گیا تو شیخ نوں وڈی خوشی ہوئی، کیونجے مکتبہ ظاہریہ وچ اس ورق دے تلاش وچ شیخ نوں یقین ہو گیا سی کہ ایہ ورق مکتبہ وچ نئيں اے تے فیر اس ورق وچ موجود علمی مواد توں واقفیت تساں دی خوشی دا سبب بنا، ابو اسماء کہندے نیں، شیخ علی حسن اثری نے ایہ بات میناں وی دسی)۔ 

مکتبه ظاہریہ وچ شیخ دے لئی خصوصی کمرہ

ابو اسماء کہندے نیں: اسلامی ملکاں وچ لائبریریاں دے اپنے اپنے ضوابط تے قوانین ہُندے نیں، جنہاں دی حدود وچ ای رہ کر اوہ طلبہ تے زائرین دے نال معاملات کر دے نیں- فیر مکتبہ ظاہریہ والاں نے اک کمرہ کداں خاص کر دتا، اس دی کنجی شیخ نوں کداں ملی؟ اوہ کسے وی وقت مکتبہ وچ داخل ہوسکدے سن، انہاں سب دے وجہاں شیخ البانی ایواں‏ بیان کر دے نیں:

مخطوطات تے کتاباں توں بھر جادا سی، ایتھے تک کہ کسے تے دے لئی جگہ نئيں رہتی، اس توں ظاہر اے کہ دوسرے طلبہ نوں اعتراض ہُندا ہوۓگآ، خاص کر امتحاناں دے دناں وچ، جس دی وجہ توں مکتبہ دے ذمہ داراں نے پوڑھی دے نیچے اک تاریک کمرہ سی، جس نوں کسے لائق نئيں سمجھیا جادا سی، میرے لئی خاص کر دتا تے میری ضرورت دے مخطوطات تے کتاباں اوتھے رکھ دی گئيں تاکہ اس توں دوسراں نوں پریشانی نہ ہو۔ 

دوسرا ایہ کہ شام یونیورسٹی دی کلیۃ الشریعہ نے علوم حدیث وچ اک انسائیکلوپیڈیا تیار کرنے دا فیصلہ کیتا تو میناں ایہ تجویز پیش دی کہ وچ اس سلسلہ وچ کم کراں۔ 

چنانچہ غور و فکر کرنے دے بعد وچ نے فیصلہ کیتا تے ایہ شرط رکھی کہ وچ اس موضوع اُتے صرف 4 گھنٹے یومیہ کم کراں گا، باقی وقت طلب علم وچ صرف کراں گا تے مکتبہ والے میناں کسے وی وقت آنے جانے توں نئيں روکے گا، کیونجے مکتبہ صبح 8 بجے کھلتا اے تے 12 بجے بند ہوجاندا اے تے فیر شام نوں 4 بجے کھلتا اے تے ٹھیک 9 بجے بند ہوجاندا سی، چنانچہ انہاں لوگاں نے مکتبہ دے ذمہ داراں توں بات دی تے انہاں نے اس توں اتفاق کیتا، میناں مکتبہ دی اک کنجی دے دتی گئی تے چوکیدار توں کہ دتا کہ میناں کسے وی وقت مکتبہ وچ داخل ہونے توں منع نہ کرے۔ 

دعوت وتبلیغ

احادیث دے مطالعه نے شیخ علیه الرحمہ دی علمی تے عملی زندگی اُتے بوہت اثر پایا- چنانچہ حنفی گھرانے وچ نشو و نما پانے دے باوجود شیخ صحیح منہج ول مائل ہوئے- شیخ اپنے والد توں جو حنفی سن، بوہت سارے مسائل وچ اختلاف رکھدے سن تے والد توں کہندے کہ جدوں اللہ دے رسولۖ توں حدیث ثابت ہو جائے تو اس دا چھڈنا کسے مسلمان دے لئی جائز نئيں اے تے ایہی منہج امام ابو حنیفہ رح تے دوسرے ائمہ کرام دا وی سی تے ایتھے ای توں شیخ نے اک طرف دعوت و تبلیغ دا کم شروع کیتا تے دوسری طرف شیخ دے درمیان تے تے دوسرے مشائخ تے ائمہ مساجد دے درمیان بحث شروع ہو گئی جدوں اپنے ای قوم دے مسلکی تعصب رکھنے والے صوفیاں تے بدعتیاں نے شیخ دے خلاف ہنگامہ کھڑا کر دتا- انہاں" گمراہ وہابی" دے خطاب توں نوازا- دوسرے لوگاں نوں شیخ توں دور رکھنے دی کوشش کرنے لگے۔ لیکن دمشق دے شیخ بهجت بیطار عبد الفتاح، حامد فقی، شیخ توفیق بزرہ جداں مشهور فاضل علما نے شیخ نوں اپنی دعوت و تبلیغ جاری رہنے اُتے ابھارا تے شیخ دے منہج دی تائید دی- 

" جدوں اساں نے اپنی دعوت و تبلیغ دا خوش گوار اثر دیکھیا تو اساں نے حلب تے لاذقیہ دے درمیان واقع ادلب، سلمیہ، حمص، حماہ، رقہ جداں علاقاں دا دورہ کرنے دا پروگرام مرتب کیتا، جس وچ قابل ذکر کامیابی ملی- جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ علوم حدیث دے شائقین جمع ہُندے تے حدیث دی کتاباں دا مل کر مذاکرہ کر دے- سوالات و جوابات تے مناقشہ دا سلسلہ وی شروع ہویا۔ لیکن ایہ دورے حاسدین دے حسد دا شکار ہونے توں بچ نہ سکے، انہاں نے ذمہ داراں توں شکایت دی تے اساں لوک مشکلات وچ پھنس گئے-"

ہویا ایواں‏ کہ حاسداں نے حکومت توں شیخ دی جھوٹی شکایت دی تے شیخ کو6 مہینے دے لئی قید کر دتا گيا، واضح ہو کہ اس توں پہلے 1976ء وچ وی اک بار شیخ نوں اک مہینے دے لئی جیل ہوئی، لیکن اللہ دے فضل توں اس دا فائدہ ایہ ہویا کہ شیخ دی ایسے لوگاں توں ملاقات ہوئی جو اگر ایسے واقعات پیش نہ ہُندے تو شاید اک بار وی شیخ توں ملاقات دی نہ سوچتے، چہ جائیکہ اوہ شیخ توں سلفیت تے شیخ دے منہج دے بارے وچ بات کرو، جس توں شیخ تے سلفیت دے سلسلہ وچ انہاں دے بوہت توں غلط افکار بدل گئے- 

شیخ دی علمی مجلس

شیخ دا ہفتہ واری پروگرام ہُندا سی، جس وچ یونیورسٹویاں دے اجلہ استاذہ کرام تک حاضر ہُندے سن۔ انہاں مجالس تے پروگراماں وچ شیخ نے درج ذیل کتاباں دا درس دتا- 

• الروضۃ الندیہ (صدیق حسن خان)
• منہاج الاسلام فی الحکم (محمد اسد)
• اصول الفقہ (عبد الوھاب خلاف)
• مصطلح التریخ (اسد رستم)
• فقہ السنہ (سید سابق)
• الحلال و الحرام (یوسف القرضاوی)
• الترغیب والترھیب (حافظ منذری)
• فتح المجید الشرح کتاب التوحید (عبد الرحمان بن حسن)
• الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث (احمد شاکر)
• ریاض الصالحین (امام نویؒ)
• الامام فی احادیث الاحکام (ابن دقیق العید)
• الادب المفرد (امام بخاریؒ)
• اقتضاء الصراط المستقیم (ابن تیمیہ)

جامعہ اسلامیہ مدینہ منورہ وچ شیخ دی زندگی

شیخ علی خشان تے شیخ عید عباسی بیان کر دے نیں کہ اللہ دے فضل و کرم تے شیخ دی مسلسل کوششاں توں تساں رح دی حدیث، فقہ تے عقیدہ وچ بوہت ساری مفید کتاباں منظر عام اُتے آئيں، جنہاں نے علمی حلقاں وچ شیخ نوں متعارف کروایا، شیخ دے صحیح منہج کي پہچان کرائی- شیخ دی علمی صلاحیتاں، تفقہ تے لیاقت نوں لوگاں دے سامنے پیش کیتا، جس دی وجہ توں شیخ اک مشهور و معروف عالم دی صورت وچ ابھرے- ایسے عالم جن توں علما و مشائخ استفادہ کر دے، علمی مراکز دے ذمہ دار جنہاں دی قدر کر دے، چنانچہ جدوں جامعہ اسلامیہ مدینہ منورہ دی داغ بیل ڈالی گئی تو جامع دے ذمہ داراں بالخصوص جامعہ دے رئیس تے مفتی الدیار السعودیۃ شیخ علامہ محمد بن ابراہیم آل شیخ نے البانی صاحب دا حدیث، علوم حدیث تے فقہ حدیث دی تدریس دے لئی انتخاب کیتا- شیخ نے جامعہ وچ تن سال تک حدیث تے علوم حدیث دا درس دتا- اس درمیان شیخ اِنی محنت تے اخلاص توں کم کر دے سن کہ گھنٹی ختم ہونے دے بعد میدان وچ طلبہ دے نال بیٹھتے، بعض اساتذہ جدوں اوتھے توں لنگھدے تو ایہ منظر دیکھ کر کہندے کہ حقیقی در و تدریس ایہی اے نہ کہ کلاس روم وچ جو درس ہُندا اے- 

شیخ دی طلبہ توں محبت

شیخ دا تعلق اپنے شاگرداں دے نال، ساتھی تے دوست ورگا سی نہ کہ استاذ شاگرد ورگا- شیخ نے سارے تکلفات نوں ختم کرکے اعتماد تے بھائی چارگی نوں قائم کیتا تاکہ طلبہ كو استفادہ وچ جھجھک محسوس نہ ہو- ایتھے تک کہ شیخ کہندے نیں کہ: "طلبہ دا میرے نال ایسا لگاؤ سی کہ جدوں وچ اپنی گاڑی وچ جامعہ جادا سی تو میری گاڑی طلبہ توں گھر جاندی سی-"

شیخ صاحب نہایت ای اعلی اخلاق دے مالک سن، کشادہ دل تے مزاج دے نہایت ای چنگے سن، شاگرد دے لئی بہترین استاذ، دوست دے لئی بہترین دوست سن- 

حاسداں دی جلن

شیخ دی مقبولیت نوں دیکھ کر جامعہ دے بعص استاذہ تساں توں حسد کرنے لگے، بالآخر شیخ علیہ الرحمہ حسبنا اللہ و نعم الوکیل کہندے ہوئے قضاء و قدر توں ہر حال وچ راضی بہ رضا ہوکر ایمان و یقین دے نال اوتھے توں کوچ کر گئے- 

" حیثما کنت تقوم بواجب الدعوۃ لا فرق عندک"

جتھے وی تساں رہے گا دعوت دا کم کر دے رہاں دے، اس توں کوئی فرق نئيں پئے گا- 

شیخ البانی دا جامعه اُتے اثر

شیخ البانی دنیا دے پہلے عالم سن، جنہاں نے دنیا دی کسے یونیورسٹی وچ پہلی بار، علم اسناد، دے موضوع نوں حدیث دے نصاب وچ داخل کیتا- کیونجے اس وقت تک دنیا دی کسے وی اسلامی جاں عربی یونیورسٹی وچ ایتھے تک کہ جامعہ ازہر وچ وی ایسا موضوع داخل نصاب نئيں سی- 

شیخ دا طریقہ تدریس ایہ سی کہ تیسرے سال دے طلبہ دے لئی صحیح مسلم توں اک حدیث تے دوسرے سال دے طلبہ دے لئی سنن ابوداؤد توں اک حدیٹ دا انتخاب کر دے- کلاس روم وچ بلیک بورڈ اُتے سند دے نال حدیث نوں لکھتے تے علم رجال دی کوئی کتاب جداں تقریب وغیرہ دے ذریعے حدیث دی تخریج، اس دے رجال دی تنقید دا طریقہ عملی صور توں بتاندے - چنانچہ شیخ دے جامعہ توں کوچ کرکے جانے دے بعد وی موصوف دے انہاں دروس دا واضح اثر باقی رہیا تے جدوں شیخ محمد امین مصری شعبہ حدیث دے صدر مقرر ہوئے تو انہاں نے البانی رح دے طریقہ درس اُتے چل کر علم اسناد نوں پڑھایا- ایتھے تک کہ عالم اسلامی دے بوہت سارے جامعات وچ ایہ طریقہ تعلیم جاری و ساری ہو گیا، جس دے نتیجہ وچ بوہت ساری کتب حدیث دی علمی تحقیق و تخریج سامنے آئی- 

شیخ دی خاکساری

ابو اسماء کہندے نیں کہ مجھ توں حسن عوایشہ نے بیان کیتا کہ علامہ البانی اک بار میرے گھر آئے تے اسی کمرے وچ تے اسی کرسی اُتے بیٹھے، وچ چھیندی بازی دی وجہ توں شیخ دی ضیافت نہ کرسکا تے وچ نے شیخ نوں کہیا: معاف کیجیے گا شیخ! میرے کول فی الحال کوئی چيز تیار نئيں اے جسنوں وچ تہاناں پیش کرسکاں- عوایشہ کہندے نیں کہ میرے ایہ کہنے دے بعد شیخ خاموش ہو گئے تے بات نئيں دی- وچ نے شیخ توں پچھیا کہ کیتا میرا ایہ سوال بدعت تو نئيں؟ شیخ نے کہیا، میرا ایتھے آنے دا مقصد کھانا نئيں بلکہ کھانے کھلانے والا اے- 

ابو اسماء کہندے نیں کہ مجھ توں شیخ حسین بن خالد عشیش نے البانی صاحب دے تواضع دے بارے مین چند ایسے واقعات بیان کیتے جنہاں شاید ای کسے نے سُنیا ہو، اوہ کہندے نیں: ایہ 1965- 66 دی بات اے، میری عمر 15-16 سال سی تے وچ حماہ شہر وچ رہدا سی، جتھے میرے تے اک تے صاحب دے علاوہ کوئی سلفی نئيں سی، چنانچہ اساں دونے نے شیح دے کول دعوت نامہ بھیجیا کہ اوہ ہمارے ایتھے تشریف لائيں تے ایہ بات ہمارے وہم و گمان وچ وی نئيں سی کہ شیخ ہماری دعوت نوں منظور کرے گا، کیونجے اس وقت اساں لوک چھوٹے سن تے شیخ ساناں پہچانتے وی نئيں سن- چنانچہ کچھ ای دناں دے بعد شیخ رح میرے دوسرے ساتھی دے گھر تشریف لیائے تے اوہ صاحب میرے کول بھاگے ہوئے میرے گھر آئے تے خوشخبری دی کہ شیخ ہمارے گھر تشریف لیائے نیں، ایہ سن کر اساں لوک بھاگے ہوئے شیخ دے کول گئے- 

اندازہ لگائیے کہ محدث عصر، امیر المومنین فی الحدیث دو چھوٹے چھوٹے طلبہ دی دعوت اُتے لبیک کهہ کر پہنچتا اے جدونکہ پہلے توں کوئی تعارف وی نئيں اے، تساں نے خاکساری تے تواضع دی حد کردتی، اللہ تعالی تہاناں اپنی رحمت و مغفرت توں ڈھانپ لے۔ آمین

شیخ اک لکھ حدیثاں دے حافظ سن: 

ابو اسماء کہندے نیں، شیخ عشیش نے مجھ توں بیان کیتا کہ شیخ رح اک بار بتا رہے سن کہ حافظ حدیث کسے کہندے نیں، انہاں نے دسیا کہ حفظ حدیث دا سب توں اعلی درجہ امیر المومنین فی الحدیث دا اے، فیر حافظ حدیث دا، فیر محدث دا- 

شیخ نے دسیا کہ حافظ حدیث اسنوں کہے گا جس نوں اک لکھ حدیثيں سند دے نال یاد ہوں-

عشیش کہندے نیں کہ وچ نے فورا سوال کیتا، کیتا اساں ایہ سمجھاں کہ ہمارے شیخ نوں اک لکھ حدیثيں یاد نیں؟

شیخ نے فرمایا: اس توں تو نوں کیتا مطلب، میناں یاد اے جاں نئيں؟ عشیش نے کہیا، کیاں نئيں میناں مطلب اے- شیخ نے کہیا، نئيں کوئی مطلب نئيں ہونا چاہیے – 

عشیش نے کہیا، تو کیتا وچ کهہ سکنے دی جرات کر سکدا ہوں کہ ہمارے شیخ حافظ حدیث نیں- عشیش کہندے نیں کہ جدوں وچ نے ایہ کہیا تو شیخ خاموش ہو گئے، فیر وچ نے شیخ توں کہیا کہ خاموشی دا مطلب اثبات اے، فیر شیخ نے کہیا کہ وچ نے ایہ نئيں کہیا سی کہ اس توں تو نوں کوئی مطلب نئيں ہونا چاہیے؟- عشیش نے کہیا، کیتا وچ خاموشی نوں اثبات اُتے محمول کراں، فیر شیخ خاموش ہو گئے تے وچ اپنا سوال بار بار دھراندا رہیا تو شیخ نے فرمایا " وما بکم من نعمۃ فمن اللہ- کہ ہمارے کول جو وی نعمت اے سب اللہ دی عنایت کردہ اے- عشیش نے کہیا، کہ کیتا وچ اسنوں اثبات سمجھاں؟ شیخ نے فرمایا: تو چاہو تو اسنوں اثبات اُتے محمول کرلو جاں جو چاہو سمجھ سکدے ہو- عشیش کہندے نیں کہ، جدوں شیخ نے ایہ کہیا تو وچ نے مارے خوشی دے زور توں اللہ اکبر کہیا تے کہیا الحمد اللہ ہمارے شیخ نوں اک لکھ حدیثيں یاد نیں، جدوں شیخ نے میناں ایہ کہندے ہوئے سُنیا تو ہنس پئے، ایسے جداں کہ میری بات دی تصدیق کر رہے ہوں- 

عشیش کہندے نیں ایہ شروع توں آخر تک شیخ دے جواب وچ تشفی بخش بات نئيں سی جو صرف تے صرف شیخ دی انتہا درجے دی خاکساری تے تواضع دی دلالت کردا اے- 

اس دے علاوہ وی شیخ دے تواضع تے منکسرالمزاجی دے بوہت سارے واقعات نیں، عشیش کہندے نیں شیخ رح دا مجھ توں اس طرح مباحثہ کرنا وی انہاں دی شدید خاکساری تے تواضع دی دلیل اے-

شیخ دی اولاد

شیخ کہندے نیں کہ اللہ دے فضل و کرم توں وچ نے اپنے سارے بچاں دا ناں عبد توں رکھیا، میری پہلی بیوی توں عبد الرحمن، عبد الطیف تے عبد الرزاق نیں- دوسری بیوی توں عبد المصور، عبد الاعلی تے عبد المہیمن نیں تے میرے خیال توں وچ نے رجال تے رواۃ دی کتاباں وچ جس قدر وی ناں دیکھے نیں، شاید نیں کسے اج تک عبد المصور ناں رکھیا ہو- اللہ تعالی میناں مزید توفیق توں نوازے تے میرے آل و اولاد وچ برکت نازل فرمائے- اے میرے رب ساناں ہماری بیویاں تے ذریت توں آنکھاں دی ٹھنڈک عطا فرما تے ساناں متقیاں دا امام بنا- 

فیر 1383ھ وچ جدوں وچ مدینہ منورہ وچ سی تو اللہ تعالی نے اک بیٹا دتا تو وچ نے مدینۃ الرسول دی مناسبت توں تے اس دی یاد وچ، نیز اللہ دے رسول دی حدیث " تسموا باسمی ولا تکنوابکنیندی" کہ میرے ناں اُتے ناں رکھو البتہ میری کنیت مت رکھو، اُتے عمل کر دے ہوئے اس بیٹے دا ناں "محمد:" رکھیا- 

شیخ دے بیٹے شیخ عبد الرزاق البانی نے انہاں دی ترتیب نوں اس طرح دسی اے:

شیح دے اخلاق

اج دے زمانے وچ بوہت سارے لوک جدوں غلطی کر جاندے نیں تے جدوں کوئی عالم جاں انہاں ورگا شیخ جاں طالب علم نصیحت کردا اے تو نئيں مانتے- لیکن شیخ البانی رح جداں کہ وچ نے انہاں توں سُنیا اے، انہاں دی کتاباں وچ پڑھیا اے، ایسے نئيں سن- حق بات توں شرم نئيں کر دے تے اسنوں اپنے لیکچر تے دروس وچ علی الاعلان کہندے سن- 

شیخ دا اخلاق ایہ وی سی کہ اوہ اپنی تعریف اپنے نال پسند نئيں کر دے سن، تاکہ انہاں دے اندر ریا کاری نہ پیدا ہو جائے، اپنے تلامذہ تے دوستاں دے احوال دریافت کر دے رہدے سن- بھلائی دا بدله بھلائی توں دیندے تے بوہت زیادہ رونے والے سن- 

شیخ بوہت ای رقیق القلب تے بوہت زیادہ آنسو والے شخص سن، شايد ای کسے ایسی حدیث دا ذکر آیا ہو جس وچ رونے والی بات ہو تے شیخ نہ روئے ہوں- 

شیخ دی تالیفات

ابو اسماء کہندے نیں کہ شیخ حسن عوایشہ دے ذریعے میناں شیخ البانی رح دے ہاتھاں لکھی ہوئی فہرست ملی جس وچ انہاں نے اپنی مطبوعہ او رغیر مطبوعہ کتاباں دا ذکر کیتا اے جنہاں دی تعداد 66 تک پہنچتی اے، لیکن یاد رہے کہ شیخ نے اس وچ اپنی ساری کتاباں دا ذکر نئيں کیتا اے، چنانچہ مجّلہ اصالہ وچ شیخ دے مشہور شاگرد علی حسن عبد الحمید حلبی اثری دے قلم توں اک مضمون شائع ہویا جس وچ انہاں نے شیخ رح دی تمام تالیفات دا ذکر کیتا اے جس دے حساب توں شیخ دی کل تالیفات دی تعداد 218 تک پہنچتی اے- 

مرض وفات

وفات دے پہلے آخری تن سالاں وچ شیخ نوں بوہت ساری بیماریاں لاحق ہو گئی سن، وچ شیخ توں ٹیلی فون اُتے برابر رابطہ رکھدا سی تے انہاں توں بات چيت کردا سی، شیخ دی بیماریاں دی وجہ توں شیخ دا وزن برابر گھٹتا جا رہیا سی، ایتھے تک کہ جدوں وچ نے 1999-8-5 نوں شیخ دی زیارت دی تو اس وقت شیخ صاحب بوہت دبلے ہو گئے سن، ایتھے تک کہ وفات دے دن تساں دا وزن 30 کلو توں وی کم ہو گیا سی- 

شیخ محمد عابدین (جو شیخ دی زنانی ام الفضل دے رشته داراں وچوں نیں) نے مجھ توں قاہرہ ایئرپورٹ اُتے دسیا کہ شیخ دا اینمیا (خون دی کمی) دا مرض لاحق ہو گیا اے تے اسی طرح محمد بدیع موسی نے عمان وچ میناں دسیا سی کہ شیخ نوں کلیجے اورپھپھڑے وچ تکلیف سی- ابو اسماء کہندے نیں کہ شیخ نوں ہمیشہ حلق وچ لیس دار بلغم دی شکایت رہتی سی، وچ نے خود شمیسانی ہسپتال وچ شیخ دی زیارت دے وقت انہاں دی تکلیف دیکھی سی- 

شیخ علی بن حسن عبد الحمید الحلبی نے مجھ توں دبئی وچ بیان کیتا کہ وفات توں دو دن پہلے شیخ نے مجھ توں قرآن دی تفسیر تے صحیح ابوداؤد دا نسخہ منگوایا تے انہاں نے مجھ توں بیان کیتا کہ وفات توں اک مہینے پہلے تک شیخ تن دن تک صرف اک حدیث دی تلاش وچ لگے رہے، ایتھے تک کہ اپنے پوتے عبادہ نوں 18 صفحات میرے سامنے املا کرادیا-

شیخ محمد ابراہیم شقرہ توں کہندے ہوئے سُنیا کہ شیخ رح بحث و تحقیق توں غفلت نئيں کر دے سن تے جدوں کچھ لکھنا چاہندے سن تے اپنے بیٹاں توں کہندے سن" اکتب جاں عبد الطیف، اکتب جاں عبادہ" (عبد الطیف لکھو، عبادہ تو وی لکھو)

ایہ لوک شیخ نوں سونے دی حالت وچ کہندے ہوئے سنتے، " ھات کتاب الجرح والتعدیل جزء کذا صفحہ کذا" (کہ الجرح و التعدیل کتاب دا فلاں جزء فلاں صفحہ لے کر آؤ) ایہ سی شیخ دا علم دے نال شغف دا عالم- 

اس طرح شیخ رح نے زندگی دے 60 سال توں زیادہ دی مدت علم دے درس و تدریس تے خدمت وچ گزاری، کتنے حوشگورا تے بہترین سن اوہ دن!

ابو اسماء کہندے نیں، وچ نے بروز ہفتہ بتریخ 23 جمادی الاول 1420ھ بمطابق 2 اکتوبر 1999ع نوں عصر دے بعد شیخ دی وفات دی خبر سنی-انا للہ و انا الیہ راجعون 

شیخ دا وصیت نامہ

شیخ دے وصیت نامہ دی عبارت دا اردو ترجمہ من و عن درج ذیل اے-

وصیت نامہ دی عبارت

بسم اللہ الرحمن الرحیم

وچ اپنی بیوی، بچاں، دوستاں تے سارے اعزہ نوں وصیت کردا ہوں کہ جدوں انہاں نوں میری وفات دی خبر پہنچے تو اوہ میرے لئی مغفرت تے رحمت دی دعائيں کرو تے میرے اُتے نوحہ نہ کرو، نہ ای آواز توں روئيں- 

ثانیا: میناں دفن کرنے وچ جلدی کرو، میری تجہیز و تکفین وچ جتنے لوگاں دی ضرورت ہو انہاں دے علاوہ میرے رشتہ داراں، اعزہ و اقارب نوں خبر نہ کرو- میناں میرے پڑوسی، میرے مخلص دوست، عزت خصر ابو عبد اللہ غسل دتیاں گے، نیز اوہ لوک انہاں دے نال غسل دینے وچ شریک ہوسکتے نیں جن نوں اوہ اپنی مدد دے لئی منتخب کرے گا- 

ثالثا: وچ چاہتا کہ میناں سب توں قریبی جگہ وچ دفن کیتا جائے تاکہ جو لوک میرے جنازے نوں اٹھائيں، انہاں گاڑی وغیرہ وچ رکھنے دی ضرورت نہ پئے تے لوگاں نوں اپنی اپنی گاڑیاں توں قبرستان تک جانے دی ضرروت نہ پیش آئے- میری قبر ایسے قبرستان وچ ہو جو قدیم ہو تے جس دے بارے وچ غالب گمان ہو کہ اسنوں اکھیڑا نئيں جائے گا- 

جس شہر وچ میری وفات ہو اوتھے دے لوگاں دے لئی ضروری اے کہ اوہ میری تدفین دے بعد ای میرے انہاں بچاں نوں خبر کرو جو اس شہر دے باہر ہوں- تاکہ جذبات دے غالب ہونے دی وجہ توں میری تدفین وچ تاخیر نہ ہو- اللہ توں دعا اے کہ وچ اس توں ایسی حالت وچ ملاں کہ اوہ میرے اگلے تے پچھلے سارے گناہاں نوں معاف کرديئے ہوں-

وصیت دی تنفیذ

شیخ دی وصیت دے مطابق اس دی تنفیذ کردتی گئی، چنانچہ شیخ دی وفات مغرب توں تھوڑی دیر پہلے ہوئی تے عشاء دے تن گھنٹہ بعد تساں دی تجہیز و تکفین کردتی کئی- تساں دے بھائیاں، بیٹاں، شاگرداں، دوستاں تے اعزہ و اقارب وچوں جو لوک اس وقت نماز جنازہ وچ حاضر ہو سکے انہاں دی تعداد 5000 جاں اس توں زیادہ سی، سنت دے مطابق تساں دی نماز جنازہ میدان وچ ادا کیتی گئی- 

شیخ دی قبر

تساں دی وصیت وچ سی کہ تہاناں سب توں قریبی قبرستان وچ دفن کیتا جائے- 

ابو اسماء کہندے نیں، اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ سب توں قریبی جگہ توں مراد شیخ دے گھر توں قریبی جگہ سی، ورنہ تو تساں دی وفات شمیسانی ہسپتال وچ ہوئی سی- 

شیخ دا گھر عمان وچ اک پہاڑ اُتے واقع اے- جس دا ناں ہملان اے تے شیخ دے گھر دے قریب ای اک پرائیویٹ قبرستان اے جو چاراں طرفوں بند اے، اسی وچ شیخ دفن کیتے جانے دے لئی اللہ نے راستہ ہموار فرمایا، چنانچہ اسی ہملان قبرستان وچ تساں مدفون نیں-

شیخ نو‏‏ں شاہ فیصل ایوارڈ دااعزاز

المملکۃ العربیۃ السعودیۃ د‏‏ی موقر تنظیم مؤسسۃ الملک فیصل الخیریۃ دے زیر اہتمام ہر سال عالم عرب تے بیرونی دنیا دے اَفاضل نو‏‏ں دتے جانے والے انعام دے لئی سالِ رواں (۱۹۹۹ء بمطابق ۱۴۱۹ھ) وچ محدثِ شام، فقیہ بے مثل، بقیۃ السلف، یگانہ ٔ روز گار، مفسر دوراں، علامہ ٔ زماں تے عبقری ٔ وقت شیخ محمد ناصر الدین البانی رحمہ اللہ نو‏‏ں ’’تحقیقاتِ اسلامی تے خدماتِ حدیث ‘‘ دے لئی عالمی شاہ فیصل ایوارڈ دے اعزاز دے لئی نامزد کيتا گیا۔ شیخ رحمہ اللہ نے اس اعزاز نو‏‏ں وصول کرنے دے لئی اپنے اک شاگرد شیخ محمد بن ابراہیم شقرۃ نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنا ک‏ے بھیجیا۔ ایہ حقیقت اے کہ مؤسسۃ الملک فیصل الخیریۃ نے شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی دینی خدمات تے کمالِ علم تے فضل دا اعتراف کردے ہوئے سالِ رواں دا شاہ فیصل ایوارڈ آپ نو‏‏ں عنایت کيتاہے لیکن وچ سمجھدا ہاں کہ شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی شخصیت اس اعزاز تو‏ں بہت بالا تے اَرفع ا‏‏ے۔ ایہ ایوارڈ آپ د‏‏ی خدمات دے مقابلہ وچ اک ادنیٰ اعتراف تو‏ں زیادہ کوئی حقیقت نئيں رکھدا کیونجے آپ تو‏ں پہلے جنہاں لوکاں نو‏‏ں ایہ اعزاز دتا جاندا رہیا اے، انہاں د‏‏ی دینی خدمات اس محدثِ نبیل د‏‏ی خدمات دے مقابلہ وچ بہت ہیچ نظر آندیاں نيں۔ چنانچہ مینو‏ں ایہ کہنے وچ کوئی باک نئيں کہ اس ایوارڈ تو‏ں شیخ رحمہ اللہ د‏‏ی شخصیت تے علمی وجاہت وچ تاں کوئی وادھا نئيں ہويا، البتہ اس ایوارڈ دا اعزاز تے اعتماد دو چند ضرور ہويا اے ۔

حوالے

• حیاۃ الالبانی رحمہ اللہ۔ 56/57
• اقتباس:ماھنامہ مجلہ صراط المستقیم،برمنگھم