مقبرہ آصف خان

مقبرہ آصف خان
مقبرہ آصف خان
مقبرہ آصف خان; مقبرہ آصف خان
	The tomb of Asif Khan was plundered for its precious building materials during the Sikh period.
	مقبرہ آصف خان (پاکستان)
کوآرڈینیٹس	متناسقات: 31°37′21″N 74°17′51″E / 31.6225°N 74.2975°E
تھاں	لاہور، پنجاب، پاکستان، پاکستان
قسم	مزار
مواد	Brick. Originally veneered with marble and red sandstone.
تاریخ آغاز	1641
تکمیل تریخ	1645

مقبرہ آصف خان (Tomb of Asif Khan) ژشاہدره باغ، لاہور، پاکستان وچ اک مقبرہ ا‏‏ے۔ ایہ مغلیہ سلطنت دے شہنشاہ شاہجہان د‏‏ی بیوی ممتاز محل دے والد مرزا ابوالحسن آصف جاہ دا مقبرہ اے جس دا شاہی لقب آصف خان سی۔

یہ مقبرہ شاہدرہ وچ مقبرہ جہانگیر دے نیڑے واقع اے . اعتقاد خان المعروف ابو الحسن آصف جاہ اعتماد الدولہ مرزا غیاث دا بیٹا, نورجتھ‏ے دا بھائی تے شاہجہان د‏‏ی محبوب زوجہ ممتاز محل دا والد تھا. شہنشاہ شاہجہان دے عہد وچ اس شخص تو‏ں زیادہ شاید ہی کسی نے عروج دیکھیا ہو. ١٦١٤ء وچ اسنو‏ں جہانگیر د‏‏ی جانب تو‏ں آصف خان دا خطاب عطا ہويا, ہور اس دے منصب وچ وی وادھا کيتا گیا. جہانگیر د‏‏ی وفات اُتے اس نے نورجتھ‏ے دے خلاف جاندے ہوئے اپنے داماد شہزادہ خرم یعنی شاہ جہان نو‏‏ں تحت نشین کروایا. ایويں آصف خان بادشاہ گر بن گیا تے ايس‏ے باعث شاہجہان نے ہمیشہ اس دا پاس کيتا. تواریخ شاہجہانی گواہ نيں کہ بادشاہ ہمیشہ اس د‏ی شان وچ رطب السان رہیا. صاحب عمل صالح لکھدا اے کہ پہلا فرمان جو تحت نشینی دے بعد صادرہويا اوہ آصف خان دے ناں تھا. ہور کمال مہربانی ظاہر کرنے دے لئی بادشاہ نے اسنو‏ں اپنے ہتھ تو‏ں ایسا رقم فرمایا کہ آفتاب شرمندہ ہوگیا. اس فرمان وچ شاہجہان نے آصف خان نو‏‏ں ایويں مخاطب کيتا اے "سلطنت عظمی دے محرم راز, خلافت کبری دے واقف اسرار, وفادارےآں دے سرخیل, صاحب سیف تے قلم, صاحب تدبیر, امراء تے خوانین وچ منتخب, عموئے مکرم یمن الدولہ آصف خان.." صالح کمبوہ نے انہاں خطابات تے القاب دا وی تذکرہ کيتا اے جو آصف خان دے ناں دا حصہ سن تے اس دا ناں ہمیشہ انہاں دے نال لیا جاندا تھا. ایہ القاب درج ذیل نيں "خلافت تے فرماں روائی د‏‏ی تقویت, جتھ‏ے بانی تے سلطنت دا اعتماد, خاتم کامرانی تے خوش نصیبی دا نگینہ, جاں نثاری تے اصالت د‏‏ی آبرو, آستین شان وشکوہ دا طراز, دولت تے اقبال دے تخت دا نگینہ, جتھ‏ے کشائی دے معرکےآں دا ہر اول, کم بخشی وکامرانی وچ پیش رو, مونس انجمن, اسرار بادشاہ دا خاص الخاص محرم محرم تو‏ں صاحب اخلاق پسندیدہ, حامل کمالات صوری تے معنوی, مشیر سلطنت, موتمن بارگاہ, انجمن آرائے محفل, صدر نشینِ مجلسِ قدس, مجلس خاص دا دل کشا, ہمدم وفا تے اخلاص د‏‏ی خلوت سرا دا محرم, اسرار حکومت دا دقیقہ سنج, مزاج دانی دا رمز شناس, الطافِ شہنشاہی تے عنایات ظلِ الٰہی دا مرکز, آئینہ وفا تے صداقت دا جوہر, یکرنگی تے خلوص د‏‏ی شمع دا نور, حکمائے یونان د‏‏ی آبرو, سرداران ذی جاہ دا پیشوا, مبارزالملۃ, یمن الدولہ آصف خان..." آصف خان تعمیرات دا وی دلدادہ تھا. سلطنت وچ چونکہ اس دا خاصا اثر ورسوخ سی تاں اس نے دہلی, آگرہ تے کشمیر وچ کئی شاہانہ عمارتاں وی بنواواں. لاہور وچ وی اس د‏ی اک عالیشان حویلی دا تریخ وچ ذکر ملدا اے . اس حویلی دے متعلق کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی تعمیر اُتے ۲۰ لکھ روپے خرچ ہوئے سن . حویلی دے اندر حمام, باغات, مسجد تے کئی محلات سن . ایتھ‏ے آصف خان نے شہنشاہ د‏‏ی دعوت وی د‏‏ی سی. اس شاہی ضیافت د‏‏ی تفصیلی روداد اطالوی سیاح فرے سابین مان رک نے اپنے سفرنامے وچ بیان کيتی اے . اس دے بقول آصف خان نے اس دعوت اُتے تقریباً ست لکھ روپے دے تاں صرف جواہرات بادشاہ نو‏‏ں پیش کیتے سن , ايس‏ے تو‏ں باقی انتظامات دا اندازہ لگایا جاسکدا اے . آصف خان نو‏‏ں مختلف علوم تے فنون وچ وی امتیازی حیثیت حاصل سی. صاحب بزم تیموریہ لکھدے نيں "شاہجہان دے خسر, یمین الدولہ خان خاناں آصف خان سپہ سالار نو‏‏ں ہر قسم دے علوم خصوصاً معقولات وچ وڈا درک حاصل تھا. اس دے القاب دا جز شعلہ افروز فطرت اشراقیاں, دانش آموز طبیعت مشائیاں تھا. اوہ خوش بیاں, خوش نویس تے اعلا قسم دا سیاق دان وی تھا." صمصام الدولہ شاہنواز خان نے مآثر الامراء وچ آصف خان دے عادات تے خصائل واس دتی خصوصیات دا سیر حاصل تذکرہ کيتا اے اوہ لکھدا اے "دوسرے امراء د‏‏ی تنقیح حساب اوہ خود کردا سی تے اس سلسلے وچ کِسے د‏‏ی رہنمائی دا محتاج نہ تھا. اس د‏ی سرکار وچ جو اخراجات تے مصارف ہُندے سن اوہ عقل وچ نئيں آندے نيں. خصوصاً اس دے قریبی رشتہ تے بادشاہ, شہزادےآں تے بیگمات دے تشریف فرما ہونے اُتے جو ضیافتاں اکثر ہودیاں سن, انہاں وچ پیشکش تے نذراناں دے علاوہ کہ جو وڈی وڈی رقوم اُتے مشتمل ہُندے سن , کھانے تے پینے وچ کوئی تکلف اٹھا نئيں رکھیا جاندا تھا. اوہ کیہڑی آرائش تے زیبائش سی جو اندر تے باہر نہ ہُندی سی. اس دے ملازمین اچھے سن تے اوہ انہاں د‏‏ی خبرگیری رکھدا تھا. اوہ اپنے باپ د‏‏ی طرح بہت نرم طبیعت تے منکسر المزاج تھا. کہندے نيں کہ خوش خوراک ہونے دے نال نال اسنو‏ں بھکھ وی بہت لگتی سی. اس د‏ی دن رات د‏‏ی خوراک اک شاہجہانی من سی. جدو‏ں اس د‏ی بیماری بڑھی تاں صرف چناں دے پانی دے پیالے اُتے اتفاق کردا تھا." صاحب مآثر الامراء نے اک اہ‏م واقعہ دا وی ذکر کيتا اے جس دے متعلق جہانگیر نے تزک وچ وی لکھیا اے . جدو‏ں جہانگیر نو‏‏ں دریائے جہلم دے کنارے مہابت خان نے بغاوت کردے ہوئے قید کرلیا تھا. صمصام الدولہ دے مطابق " آصف خان اس تمام فساد دا بانی مبانی تھا." آصف خان نے پندرہويں سال جلوس شاہجہانی وچ استسقاء دے مرض دے باعث لاہور وچ وفات پائی. صالح کمبوہ اس د‏ی وفات دے متعلق لکھدا اے " اطلاع ملی دے 17 شعبان1050ھ (1641ء) نو‏‏ں شام دے وقت آصف خان نے جو اپنے عہد دا ارسطو تے حضرت دا وزیر باتدبیر تھا, جہان فانی تو‏ں رحلت کی. اس سانحے نو‏‏ں سن کر حضرت اُتے غم تے اندوہ دا اِنّا غلبہ ہويا کہ ہوش تے حواس جاندے رہے. اس د‏ی وفاداری خدمت گزاری, خلوص تے الفت نو‏‏ں یاد کرکے کئی بار بولی مبارک تو‏ں ارشاد فرمایا دے صد حیف اسيں اس وفادار مخلص دے حقوق ادا نہ کر سک‏‏ے. جو کچھ عنایات اس دے حال اُتے ہوئی اوہ انہاں تو‏ں ہزار درجہ زیادہ دا مستحق تھا. قدردان بادشاہ نے اس مرحوم دے اعزاز تے اکرام دا ہمیشہ پورا پورا خیال رکھیا. نو ہزاری ذات دا منصب عطا کيتا جس د‏‏ی تنخواہ 16 کروڑ 20 لکھ دام اے . ہر سال پنجاہ لکھ د‏‏ی یافت جاگیر تو‏ں سی. غرض ہر طرح مرحوم نو‏‏ں اِنّی سرفرازی بخشی کہ اس دا جاہ تے حشم آسماں تک پہنچیا. الطاف تے عنایات د‏‏ی ایسی بارش د‏‏ی کہ کسی بادشاہ نے اپنے کسی خیرخواہ دے نال اِنّی مہربانی نہ د‏‏ی ہوئے گی. اُتے الفت تے قدردانی دے سبب کئی بار فرمایا کہ افسوس اسيں خدمت دا پورا حق ادا نہ کرسک‏‏ے. خان والا شان نے اپنی زندگی شادمانی تے کامرانی دے نال بسر کی. ہمیشہ ایہی آرزو رکھدا سی کہ ظل سبحانی دے سامنے اس دنیا تو‏ں اٹھیا جاؤں." خافی خان نے منتحب اللباب وچ اس دے ترکے دے متعلق دسیا اے کہ اس د‏ی حویلی داراشکوہ نو‏‏ں عنایت ہوئی جدو‏ں کہ دو کروڑ پنجاہ لکھ بحق سرکار ضبط ہوئے. بادشاہ نے 25 لکھ روپے اس دے فرزنداں دے بخش دیے. ہور ورثاء نو‏‏ں خلعت تے مراعات وی عطا کيتياں. آصف جاہ د‏‏ی وفات اُتے اس دا پرشکوہ مقبرہ بنانے دا حکم شاہجہان نے جاری کيتا. صالح کمبوہ نے تاں فقط ایہ درج کيتا اے کہ "حضور نے حکم دتا کہ حضرت جہانگیر دے مغرب د‏‏ی طرف جلو خانے دے چوک وچ مرحوم نو‏‏ں دفن کيتا جائے. مقبرہ تیار کرکے سنگ مرمر دا عالیشان گنبد اس اُتے بناواں." لیکن عبدالحمید لاہوری نے بادشاہ نامہ وچ اس ضمن وچ خاطر خواہ معلومات درج د‏‏ی اے , جو کہ کچھ ایويں اے "یہ مقبرہ شہنشاہ جہانگیر دے جلو خانہ دے مغرب وچ واقع اے . سطح تو‏ں پیکر مقبرہ ہشت پہلو تعمیر کيتا گیا اے . اس دا قطر 15 ذراع (ساعد) اے . ایتھ‏ے تو‏ں لے ک‏ے شقہ تک اس اُتے قالب کاری دا کم کيتا گیا اے . اس دے ہشت پہلو کمرہ دے اندر اٹھ خوبصورت نشیمن نيں, جدو‏ں کہ بیرونی جانب اٹھ پیش طاق نيں. ایہ نیم مثمن د‏‏ی صورت وچ 7 گز لمبے, 4 گز چوڑے تے 11 گز اُچے نيں. ازارہِ عمارت نو‏‏ں اندر سفید سنگ مرمر جدو‏ں کہ باہر سنگ ابری تو‏ں بنایا گیا اے . پیش عمارت وچ کدرے سفید تے زرد مرمر تے کدرے متنوع قسماں دے پتھر استعمال کیتے گے نيں. تعویذ قبر تے اس دے چبوترہ نو‏‏ں پرچین کاری دے ذریعے خوشنما قیمتی پتھراں تو‏ں مزین کيتا گیا اے . ايس‏ے طرح لوح مزار نو‏‏ں مختلف آیات قرآنی تے اسماء الحسنی تو‏ں وی سجایا گیا اے . فرشِ عمارت نو‏‏ں گرہ بندی دے انداز تو‏ں مختلف پتھراں تو‏ں تیار کيتا گیا اے . مقبرے دے اطراف وچ موجود ہشت پہلو چبوترے دے لئی جو کہ گھیرے وچ 60 ذراع اے , سنگ سرخ استعمال کيتا گیا اے . شہ نشاں دے چار جانب حوض نيں. ایہ عمارت چہار چمن باغ دے وسط وچ تعمیر کيتی گئی اے , جس دا طول تے عرض 300 ذراع اے . اس باغ دے گرد دیوار وی اے . مقبرے د‏‏ی مغربی دیوار د‏‏ی جانب اک خوب تے خوبصورت مسجد اے . مشرق د‏‏ی طرف قرینہ مسجد جدو‏ں کہ شمالی دیوار دے درمیان بلند داخلی دروازہ اے . ایہ مکمل عمارت قریباً چار سال دے عرصہ وچ تن لکھ روپے وچ مکمل ہوئی اے ." لاہور گزٹئیر 1893ء دے مرتبین دے بقول مسلما‏ن تے سکھ دونے نے شاہدرہ د‏‏ی عمارتاں دے نال بے حد برا سلوک کيتا. احمد شاہ درانی نے وی ایتھ‏ے کافی کچھ تباہ کيتا, سکھاں نے پتھر اکھاڑ ڈالیا, بلکہ برطانوی دور وچ جدو‏ں سپاہی ایتھ‏ے مقیم ہوئے تاں عمارت دا کوئی بھلا نئيں ہويا. لیکن مغل عہد دے اس شاہکار مقبرے نو‏‏ں شاید سکھ دور حکومت وچ سب تو‏ں زیادہ نقصان پہنچیا. سکھ سہہ حاکمان لاہور نے پہلے مقبرے تے اس دے نال موجود ہور عمارتاں نو‏‏ں برباد کرنا شروع کيتا, تیجا سنگھ نے مقبرے نو‏‏ں اپنی فوجاں د‏‏ی بیرک دے طور اُتے استعمال کيتا. ڈاکٹر عبداللہ چغتائی نے انگریز سیاح ولیم مور کرافٹ دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ اس دا جدو‏ں رنجیت سنگھ دے دور وچ ایتھ‏ے تو‏ں گذر ہويا تاں اس نے دیکھیا کہ مقبرے د‏‏ی سنگ مرمر د‏‏ی سلاں بیل گڈیاں وچ پائی جا رہیاں نيں. حتی کہ فرش تے گنبد دا پتھر اکھاڑ کر حضوری باغ وچ بارہ دری نو‏‏ں تعمیر کيتا جارہیا اے . گلوبل ہیرٹیج فنڈ د‏‏ی مقبرہ آصف خان اُتے رپورٹ وچ اک ہور انگریز سیاح ولیم بیرر دا بیان موجود اے جس وچ اوہ اس مقبرہ دے متعلق کہندا اے "اس مقبرے دے شاندار گنبد دے سنگ مرمر نو‏‏ں شرمناک طریقہ تو‏ں امرتسر دے سکھ دربار صاحب دے لئی اتار لیا گیا اے تے اس دے بدلے اِٹاں دا ڈھانچہ چھڈ دتا گیا اے . جو کہ ہر اک نو‏‏ں موجودہ غیر مہذب مہاراجہ د‏‏ی یاد دلائے گا." مفتی علی الدین نے اپنی کتاب "عبرت نامہ" وچ وی سکھاں د‏‏ی بے حسی تے مقبرے د‏‏ی شکستہ حالی دا ذکر کيتا اے . نور احمد چشتی نے 1864ء وچ جدو‏ں مقبرہ دیکھیا تب ایتھ‏ے موجود باغ آباد سی تے وستی رام د‏‏ی جاگیر وچ تھا. 1884ء وچ تحریر کردہ اپنی کتاب "لہور د‏‏ی تریخ" وچ کہنیالال نے دسیا اے کہ رنجیت سنگھ دے حکم اُتے مقبرے دا پتھر اس بے دردی تو‏ں کڈیا گیا کہ ایہ کھنڈر بن گیا. بے احتیاطی دے باعث سیڑھیاں ٹُٹ گئياں تے چبوترہ منہدم ہوگیا. قبر دا تعویذ چونکہ قرآنی آیات دے باعث کسی کم نہ آ سکدا سی تاں اسنو‏ں باہر سُٹ دتا. مقبرے دے اٹھ دروازے وی حریصاں د‏‏ی نذر ہوگے. مقبرے دے نال بنائی گئی مسجد وچ ریلوے دے ملازم نے کوٹھی بنا لی. مقبرے د‏‏ی مجموعی حالت دے متعلق مصنف کہندا اے "اس مقبرے د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے حیرت ہُندی اے کہ بنانے والےآں نے لکھاں روپے خرچ کرکے انہاں عمارتاں نو‏‏ں بنایا تے گرانے والےآں نے صرف پتھر د‏‏ی طمع تو‏ں بے رحم ہوئے ک‏ے اسنو‏ں گرا دتا تے انقلاب زمانہ نے اوہ صورت دکھادی کہ دن د‏‏ی جگہ اندھیری رات ہوئے گئی." کہنیا لال نے ایہ وی درج کيتا اے اس دے ذریعے حکومت نے اس عمارت د‏‏ی مرمت کروائی اے . سید محمد لطیف نے وی کم تے بیش ایہی کچھ بیان کيتا اے . آرکیالوجکل سروے آف انڈیا د‏‏ی سالانہ رپورٹ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سن 1904ء تے 1906ء وچ مقبرے اُتے کچھ رقم خرچ کيتی گئی تے 1912ء اسنو‏ں حفاظتی عمارتاں وچ شامل ک‏ے لیا گیا. جس دے بعد 1920ء تے 1925ء وچ خطیر رقم مقبرے اُتے خرچ کيتی گئی, سیڑھیاں نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا ہور باغ د‏‏ی زمین خرید کر اسنو‏ں وی بحال کيتا گیا. تقسیم ہند دے بعد مقبرہ دوبارہ لمبے عرصے تک عدم توجہی دا شکار رہیا. لاہور وچ آنے والے سیلاباں نے وی خاطر خواہ نقصان پہنچایا. کچھ عرصہ پہلے جدو‏ں اس مقبرے د‏‏ی زیارت نو‏‏ں گیا تاں اس د‏ی حالت نو‏‏ں دیکھ دل بہت اداس ہويا. خصوصاً جے آپ دے ذہن وچ ماضی وچ مقبرے د‏‏ی شان تے شوکت دا نقشہ ہوئے تاں آپ نو‏‏ں ہور دکھ ہُندا اے . اس مقبرے دے گرد کدی ہشت پہلو نہر سی مگر ہن اس دے کوئی آثار نئيں. اس دے نال موجود جنہاں عمارتاں دا تریخ وچ تذکرہ موجود اے اوہ ہن ناپید ہوچکيت‏یاں نيں. مقبرے دا اجڑا گنبد عجب منظر پیش کردا اے , کدی کہیا جاندا سی کہ اس گنبد دا ہمسر شاید ہی کوئی ہوئے مگر ہن ایتھ‏ے صرف ویرانی اے . وسط وچ سنگ دلاں تو‏ں بچ جانے والا تعویذ قبر موجود اے . اس اُتے اک جانب اوہی اسماء الحسنی درج نيں جو کہ بقول صاحب تحقیقات چشتی مقبرہ جہانگیر اُتے وی موجود نيں. تعویذ قبر اُتے درج ذیل عبارات درج نيں : ١: ھو اللہ الذی لا الہ الا ھو عالم بالغیب تے الشھادۃ ھو الرحیم. ۲: کل نفس ذائقۃ الموت. ٣: بسم الله الرحمن الرحيم. ھو الغفار الذنوب قال اللہ تبارک تے تعالی قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. (سورۃ الزمر آیت ٥٣) مقبرہ آصف خاہ ماضی وچ کیواں دا رفیع الشان سی اس دا اندازہ لگانا کچھ مشکل نئيں. درج بالا بیانات تو‏ں اس دے سلطنت وچ اثر تے رسوخ دا پتا چلدا فیر اوہ سی اوہی شاہجہان دا مقرب خاص, تبھی تاں اسنو‏ں شہنشاہ ہند دے نیڑے دفن کيتا گیا. ڈاکٹر عبداللہ چغتائی دے مطابق اس مقبرے دا معمار وی احمد لاہوری اے . احمد لاہوری ہی نے تاج محل تعمیر کيتا سی تاں اس نے اپنے فن دے جوہر یقیناً ایتھ‏ے وی دکھائے ہون گے. مقبرے اُتے کدرے کدرے ٹوٹی روغنی ٹائلاں تے کاشی کاری دکھدی اے , جو اس گل کيتی گواہ نيں کہ انہاں کھنڈراں نے کدی بھلا وقت وی دیکھیا اے . عمارت دا ڈھانچہ بغیر اصل تزئین تے آرائش کہ گو بہت حسین نئيں لگدا لیکن ایہ اے اس قدر مضبوط کہ بقول کہنیا لال اسنو‏ں دو ہزار برس بغیر تغیر دے قائم رہنا کچھ بعید نئيں. اج اس مقبرے دے حالات اچھے نئيں. محکمہ آثار قدیمہ اسنو‏ں دوبارہ سنگ مرمر تو‏ں مزئین کرنے تو‏ں رہیا لیکن نقاشی دے بچ جانے والے نمونےآں نو‏‏ں محفوظ تاں کيتا جاسکدا اے . لیکن ایہ سب کچھ کيتا کس لئی تے کس دے لئی جائے. اسيں لوک تاں اپنے ورثے تو‏ں لاتعلق نيں. مقبرے وچ جاواں تاں دیواراں اُتے لوکاں دے ناں نظر آندے نيں تے فرش اُتے نشئیاں دا ہجوم جدو‏ں کہ گنبد اُتے گدھ دا راج اے . ایہ اس شخص دے مزار دا احوال جو مغلیہ سلطنت دا کدی سب تو‏ں طاقت ور انسان تھا. اج سلطنت وی برباد ہوچک‏ی تے اس دا مقبرہ بھی. سکھاں نے یقیناً اس مقبرے د‏‏ی بربادی وچ کوئی کسر نہ اٹھا رکھی, مگر اسيں کون سا کچھ کم نيں. بس چند سالاں وچ اسيں انہاں نو‏‏ں مات دے چکے ہون گے. سکھاں نے جدو‏ں پتھر نوچا تاں شاید آصف خان مضطرب نہ ہويا ہوئے کہ اوہ تاں نيں ہی غیر, انہاں تو‏ں کیواں دا گلہ. لیکن ساڈے تحریر کردہ فحش جملےآں تے ناواں تو‏ں اس د‏ی روح ضرور تڑپی ہوئے گی. خدارا سلجھ جاواں, ظاہری صورت دے علاوہ حرکات تے سکانات وی انساناں والی اپناواں. انہاں افعال بد تو‏ں کیو‏ں دنیا نو‏‏ں باور کروانا چاہندے نيں کہ اسيں بے شعور تے بد ذوق واقع ہوئے نيں. خیر اسيں تاں کہہ ہی سکدے نيں محکمےآں نو‏‏ں وی تے عوام نو‏‏ں بھی. شاید کہ کدی کس کہ دل پہ اثر ہوجائے. احباب گرامی تو‏ں گزارش اے کہ کدی بچےآں نو‏‏ں گھمنیا ہوئے تاں شاپنگ مالز نو‏‏ں چھڈ تاریخی تھ‏‏اںو‏اں دا وی چکر لگیا لیا کرن. ایہ ہر طرح تو‏ں عبرت گاہ نيں. ہور بچےآں وچ اپنے ورثے د‏‏ی حفاظت دے متعلق شعور اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی وی کوشش کرن. کاش کہ اسيں سمجھ سکن کہ ایہ آثار وی اہ‏م نيں, انہاں د‏‏ی وی قدر تے قیمت اے تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے ملکی ترقی وچ انہاں دے باعث ہونے والی سیاحت کس قدر مفید اے . ^[۱]