وکیل برطانوی راج وچ 1895ء وچ
امرتسر توں جاری ہونے والا
اردو بولی دا اخبار سی۔ ابتدا وچ ہفت روزہ سی، بعد وچ سہ روزہ ہو گیا۔
[۱] اس دے مالک شیخ غلام محمد سن ۔ مرزا حیرت دہلوی ایڈیٹر سن لیکن دو پرچےآں دی ادارت دے بعد علاحدہ ہو گئے۔ ايسے سال اکتوبر وچ مولوی
انشاء اللہ خان ایڈیٹر مقرر ہوئے۔ وکیل نے صحیح معنےآں وچ انہاں ہی دے زمانہ ادارت وچ ترقی دی تے اپنی انفرادیت تسلیم کرائی۔ صدی دے اختتام تک اخبار دی ادارت انہاں ہی دے ہتھ وچ رہی۔ 1901ء وچ انشاء اللہ خان نے لاہور اپنا اخبار وطن جاری کيتا تاں شیخ غلام محمد نے ادارتی ذمہ داریاں وی خود سنبھال لاں
[۲] اس اخبار توں وڈی وڈی شخصیتاں وابستہ رہیاں، جنہاں وچ مولانا عبد اللہ العمادی، مولانا ابو الکلام آزاد (اگست 1907ء توں اگست 1908ء تک وابستہ رہے)، آخری دور وچ مولانا عبد اللہ منہاس ایڈیٹر مقرر ہوئے۔ اس دے علاوہ مولوی شجاع اللہ ، حکیم فیروز الدین فیروز وی مختلف ادوار وچ ایڈیٹر رہے۔
[۳] وکیل بارہ صفحات اُتے مشتمل سی۔ اخبار لوح تے ڈیزائین وغیرہ وچ وقتاً فوقتاً تبدیلی لاندا رہندا سی۔ایہ اداریے دو صفحات اُتے تے بعض اوقات کئی قسطاں اُتے پھیل جاندا سی۔ اداریہ صفحہ اول اُتے شائع ہُندا سی۔ اداریے وچ کِسے اہم مسئلے اُتے اخبار اپنی رائے تے تجزیہ پیش کردا تے فیر دوسرے سنجیدہ اخبارات دے مضامین تے اداریاں دے منتخب اقتباست نوں ادارتی شذرے دے طور ہر جگہ دیندا سی۔ اداریے دے موضوعات عالمِ اسلام تے ہندوستان دے مسلماناں دے سیاسی، تہذیبی تے معاشرتی مسائل ہُندے سن ۔ تیسرے صفحے اُتے خبراں ہودیاں سن۔ چوتھے صفحے اُتے مشاہیرِ اسلام دی سوانح عمریاں فیر مضامین تے مراسلات نوں جگہ دتی جاندی سی۔ انہاں دے بعد فیر خبراں دا سلسلہ شروع ہو جاندا سی۔ انہاں دے مستقل عنوانات 'تار دی لبراں' تے 'ہندوستان دیاں خبراں' وغیرہ سن ۔ غیر ملکی خبراں وچ فرانس، جنوبی امریکا، ترکی تے عالم اسلام دیاں خبراں ہودیاں سن۔
[۴] گلاسگو توں منشی عزیز احمد دا ڈسپیچ باقاعدگی توں زینت اخبار ہُندا سی۔ اخبار نے
مکہ معظمہ،
بغداد تے
قاہرہ وغیرہ وچ اپنے نامہ نگار مقرر کر رکھے سن جنہاں توں خبراں موصول ہودیاں سن۔ ایہ اخبار مسلماناں وچ جدید تعلیم تے جدید خیالات دی اشاعت دا اُتے زور حامی سی۔
[۵] مولانا
محمد علی جوہر وکیل دے بارے وچ رائے سی کہ
| ”
|
وکیل اردو صحافت دا بہترین نمونہ پیش کردا اے۔ اس دے خیالات ہمیشہ دانش مندانہ تے اُتے وقار رہے نيں۔ اس دی اک وڈی خوبی ایہ سی کہ ایہ ذہنی رواداری دا مظہر سی تے ایہ اوہ خوبی اے جو اس دور دے بہتر انگریزی اخباراں وچ وی شاذ ہی ملدی اے۔[۶]
|
“
|
- ↑ مولوی محبوب عالم، اردو اخبارات دی اک نادر تریخ یعنی لسٹ اخبارات ہند، مقدمہ و حواشی ڈاکٹر طاہر مسعود، مغربی پاکستان اردو اکیڈمی لاہور، 1992ء، 73
- ↑ ۔ڈاکٹر طاہر مسعود، اردو صحافت انیہويں صدی وچ ، مجلس ترقی ادب لاہور، 2016ء، 717
- ↑ ڈاکٹر عبد السلام خورشید، صحافت پاکستان و ہند وچ ، مجلس ترقی ادب لاہور، 2016ء، ص 322
- ↑ اردو صحافت انیہويں صدی وچ ، 718
- ↑ اردو صحافت انیہويں صدی وچ ، 719
- ↑ دی کامریڈ، 17 فروری 1912ء
