ہنسلی نہر

ایہہ نہر جہانگیر بادشاہ نے دریا راوی توں سجے پاسے توں کڈھوائی سی، جس دی لمبائی 80 کلومیٹر سی اتے جہانگیر دے شیخوپورا قلعے تے شکارگاہ اتے ہرن مینار وچ اک تلاب اتے باغ نوں پانی دندی سی ۔ ہن اس دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن ۔ 1633ء دے لاگے شاہجہاں بادشاہ دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے اک ہنسلی ناں دی نہر راوی دے کھبے کنڈھے توں کڈھی جہڑی لاہور شالامار باغ نوں پانی دندی سی، جہڑی لگبھگ 30 فٹّ چوڑی، جس دی 500 کیوسکس دی سمرتھا سی، بنوائی ۔ سکھ راج سمیں (1763-1849) اس نہر دی اک شاخ سری ہرمندر صاحب امرتسر دے سروور نوں پانی دین لئی بنی سی ۔ ایہہ 12500 ہیکٹیئر علاقے نوں پانی دندی سی اتے 85 ہزار روپئے دا مالیہ کماؤندی سی ۔

تریخ

مغل شہنشاہ شاہ جہان دے مشہور انجینیئر علی مردان خان نے 1633 عیسوی وچ راوی دریا دے کھبے کنڈھے توں اک ہنسلی جاں ہسلی ناں دی نہر کڈھی سی ، بعد وچ اک اداسی سادھو پریتم داس (1753-1832) نے جہڑا سنگتداس دا چیلا سی، نے اس ہنسلی دا رخ امرتسر وکھے سری ہرمندر صاحب دے پوتر سروور نوں بھرن لئی بدل لیا ، اس چھوٹی نہر توں رستے وچ بھومی نوں پانی دین لئی وی ورتیا جاندا سی، جس توں انگریزی سرکار دے آؤن ویلے ہر سال 85000 روپئے دی آمدن ہندی سی ۔ انگریز دے لاہور اپر قابض ہون توں پچھوں 1846 وچ سکھ دربار دی سجاہ نال اس نہر دے سدھار دا کم شروع کیتا گیا، جہڑا میجر نیپیئر، کیپٹن لانگڈن، لیفٹینینٹ ایاڈرسن اتے لیفٹینینٹ ہاڈسن نوں سواپیا گیا ۔

انگریزاں اتے لاہور دربار وچکار لڑائی(پہلی اینگو سکھ جنگ) شروع ہو جان تے ایہہ کم رک گیا ۔ پر 1849 وچ انگریز دے پنجاب اپر قبضے پچھوں پھر آرنبھ(شروع) ہویا کیونکہ نہر دی تتکال(اے ویلے) اساری سکھ فوج جس نوں توڑ دتا گیا سی، دے سپاہیاں نوں نوکری دین لئی بڑی ضروری سی ، جے اجیہا نہ کیتا جاندا تاں سپاہی کھیتی باڑی کرن لئی اتشاہت نہ ہندے ۔

انگریزی پالیسی

انگریزی سرکار دی ایہہ وی پالسی سی کہ بنگال توں لیاندے فوجیاں دی تھاں سکھاں نوں فوج وچ بھرتی کیتا جاوے اتے ایہہ یتن بہت کارگر ثابت ہویا کیونکہ ہزاراں نوجوان جو پنڈاں وچ بےکاری وچ رہِ رہے سن، انوشاسن وچ آ گئے ۔ سرکار سکھ فوجیاں نوں لوک نرمان دے کماں 'تے لا کے اتے پھر نویاں بنیاں نہراں نال اپجاؤ بنی بھوئیں تے اوہناں نوں وستھاپت کرکے مالی لابھ دینا چاہندی سی ۔ سرکار کپاہ ورگیاں فصلاں بیج کے لوکاں دی معاشی حالت وچ وادھا وی کرنا چاہندی سی ۔

سدھار

کیونکہ ہنسلی نیویں تھاں توں لنگھدی سی، اس لئی اس نوں سنچائی لئی ورتیا نہیں جا سکدا سی ۔ انگریزی سرکار نے نہر دی الائینمینٹ اچے تھاں تے رکھ کے بالکل نویں نہر بناؤن دی سکیم بنائی اتے جتھے لوڑ سی پرانی نہر دے حصیاں نوں نویں نہر دے رجواہیاں دے طور تے ورتیا گیا ۔ نویں نہر دا ناں دوابا باری(باری دوآب) (بیاس اتے راوی درمیان پیندا کھیتر) دے ناں 'تے باری دواب نہر رکھیا گیا | جدوں کجھ سمیں پچھوں لوئر باری دوآب نہر دی اساری دی سکیم بنی اس ویلے باری دواب نہر نوں اپر باری دوآب نہر دا ناں دتا گیا ۔ اس نوں کجھ سماں سینٹرل باری دواب نہر وی کیہا گیا کیونکہ ایہہ پنجاب دے ماجھا کھیتر نوں سنجدی سی ۔ ایہہ نہر مادھوپور دے ستھان توں کڈھنی تجویز کیتی گئی ۔ لارڈ ڈلہوزی گورنر جنرل برطانوی ہند سرکار خود نومبر 1851 وچ اس یوجنا دے صحیح ہون بارے دیکھن لئی مادھوپور آیا ۔ پہلی سٹیج وچ نہر نوں ملتان توں 90 کلومیٹر اپر راوی دریا وچ (رستے وچ سنچائی اپرنت) باقی رہندے پانی نوں سٹنا سی ۔ پہلی 288 کلومیٹر لمبائی وچ سنچائی ہونی سی اتے باقی دے حصے نوں جہازرانی لئی ورتنا سی ۔ پر پیسے دی تھڑھ کارن اتے کجھ ہورناں کارناں کرکے جہازرانی والی یوجنا(سکیم) ختم کر دتی گئی اتے نہر نوں لاہور ضلعے وچ چھانگامانگا تکّ رکھیا گیا ۔ نہر دی سمرتھا 3000 کیوسکس رکھی گئی ۔ نہر نوں 1859 وچ چالو کیتا گیا اتے سنچائی 1860-61 وچ شروع ہوئی ۔ پکا ویئر اتے نہر دا ریگولیٹنگ ہیڈّ 1875 توں پچھوں بنائے گئے ۔ پہلاں رجواہیاں دی اساری وی نہیں کیتی گئی سی اتے سنچائی نہر نوں کٹّ کے کیتی جاندی رہی ۔

چکی ندی جہڑی پہلاں دریا راوی وچ ڈگدی سی، نہر دی الائینمینٹ وچ پیندی سی، نوں دریا بیاس وچ پٹھان کوٹ دے نیڑے سٹن لئی یوجنا بنائی گئی ۔ اس طرحاں نہر دے رستے وچ پیندے بہت سارے کراس ڈرینئیج ورکس دی اساری نوں ٹالیا گیا اتے ایہہ کم 1879 وچ مکمل ہویا اتے چکی ندی نوں 2.76 کروڑ روپئے لا کے بیاس وچ پایا گیا ۔ نہر دا ویئر 2700 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا تے نہر دی سمرتھا ودھا کے 6500 کیوسکس ڈزائین کیتی گئی ۔ 31 میل دا فاصلہ طے کرکے تبڑی دے ستھان تے نہر دیاں دو برانچاں قصور برانچ اپر اتے میل برانچ اپر سن ۔ قصور برانچ 7 میل چل کے سبراؤں برانچ اتے قصور برانچ لوئر وچ ونڈی گئی ۔ مین برانچ کجھ میل چل کے مین برانچ لوئر اتے لاہور برانچ وچ ونڈی گئی ۔ 20ویں صدی دے چڑھاء وچ اپر باری دوآب نہر دیاں برانچ نہراں دی لمبائی 369 میل اتے ڈسٹریبیوٹری نہراں دی لمبائی 1591 میل سی ۔ امرتسر اتے گرداسپور دے ضلعے وچ نہر دے اپرلے سسٹم دے کھیتر وچ چوکھی بارش ہون کارن امرتسر-دلی ریلوے لائن دے اتر ولّ پیندے کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹری نہراں نوں سردیاں وچ بند کر دتا جاندا سی اتے بیجی ہوئی کنک آدی فصلاں مینہہ اتے کھوہاں نال سنجیاں جاندیاں سن اتے اس طرحاں نہری پانی جہڑا اتھوں بچدا سی، اس نوں لاہور ضلعے وچ منٹگمری ضلعے(ضلع ساہیوال) دے بارڈر تے پیندے خشک کھیتر لئی ورتیا جاندا سی ۔ اپر باری دواب نہری سسٹم نال 1860 وچ 297 مربع میل، 1880 وچ 766 مربع میل، 1900-01 وچ 1346 مربع میل اتے سال 1903-04 وچ 1464 مربع میل کھیتر نوں پانی ملدا سی ۔ 1903-04 وچ 33 لکھ روپئے آمدن ہوئی جہڑی اوہناں ویلیاں 'چ اک وڈی رقم سی ۔ 1922-32 دے دس سالاں دے سمیں وچ گورداس پور دے ضلعے وچ اوسطاً 90،000 ایکڑ بھوئیں نوں پانی ملدا سی، جدکہ امرتسر ضلعے دے 418000 ایکڑ اتے لاہور ضلعے دے 792000 ایکڑ کھیتر دی سنچائی ہندی سی ۔ 1941-42 وچ تنّ سالاں دی اوسط انوسار گورداس پور، امرتسر اتے لاہور ضلعےآں دا 1445797 ایکڑ رقبہ نہر دی کمانڈ تھلے سی ۔

نہر پاروں معاشی ترقی

نہر دی اساری پچھوں کھیتی باڑی اپجدے منڈی کرن لئی کجھ پکیاں سڑکاں بنائیاں گئیاں ۔ 1861-62 وچ پہلی ریلوے لائن امرتسر توں لاہور تکّ بنائی گئی ۔ 1870 تکّ سامان بمبئی، کلکتہ اتے کراچی لئی بکّ کیتا جان لگا ۔ 1872 تکّ 400 میل ریلوے، 1000 میل پکیاں سڑکاں اتے 2750 میل نہراں بن گئیاں ۔ وپار دن دگنی رات چوگنی انتی کرن لگّ پیا تے پینڈو معاشی حالت وچ بڑی تبدیلی ویکھی گئی ۔

1932-33 وچ نہر دا پرانا ہیڈّ ریگولیٹر نویں وچ تبدیل کیتا گیا ۔ دیس دی ونڈ ویلے نہر دی سمرتھا خریف دی فصل ویلے 6900 کیوسکس سی اتے کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 1564000 ایکڑ اتے سنچائی ادھین 1456000 ایکڑ سی ۔ پاکستان نوں کمانڈ ایریا اتے سنچائی ادھین ایریا جو کرم وار 707456 ایکڑ اتے 667000 ایکڑ سی، چلیا گیا ۔ ایہہ رقبہ مین برانچ لوئر اتے اس دیاں کھالڑا اتے بچڑخانا ڈسٹریبیوٹریز، لاہور برانچ اتے اس دیاں پھلّ اتے کوہالی ڈسٹریبیوٹریز دا سی ۔ پاکستان نوں نہر دا 2361 کیوسکس ڈسچارج الاٹ ہویا اتے باقی پانی چڑھدے پنجاب نوں ملیا ۔ اس طرحاں 1947 ویلے بھارتی پنجاب راوی دا 1.476 ایم. اے. ایف. پانی ورتدا سی ۔ ودھیرے کھیتر سنچائی ادھین لیاؤن لئی دو ڈسٹریبیوٹریز اک سبراؤں برانچ لئی اتے دوجی قصور برانچ لئی بنائیاں گئیاں ۔ چھیہرٹا رجواہ، راجا سانسی ڈسٹریبیوٹری، تمیوال رجواہا، چوگاواں-واگھاواں رجواہا، اجنالا ڈسٹریبیوٹری، کلانور ڈسٹریبیوٹری، سیدوکے رجواہا اتے موہسوم رجواہیاں دی اساری کیتی گئی ۔ ایہہ سارا کم 31 مارچ، 1951 تکّ ختم کیتا گیا ۔ کجھ سارا سال نہ چلن والے رجواہے سارا سال چلن والے بنائے گئے اتے جویں کہ اپر لکھیا گیا ہے، کجھ نویں بنائے گئے تے اس طرحاں جہڑیاں چینلاں دی لمبائی 1947 ویلے 375 میل سی اوہ 1957 وچ 933 میل ہو گئی اتے اس طرحاں 435000 اےکڑ نویں رقبے نوں پانی ملن لگّ پیا ۔ نتیجہ ایہہ نکلیا کہ سارے سسٹم نوں ریماڈل کرنا پیا، جس اپر 56.34 لکھ روپئے خرچ آیا ۔ رماڈلنگ کرن نال نہر دی سمرتھا 8974 کیوسکس خریف موسم وچ ہو گئی اتے پانی دی تیبرتا 87 فیصدی ہو گئی جو کہ اک بہت وڈی کامیابی سی ۔

1955 دے ہڑ نال نقصان

1955 وچ پنجاب دے سارے دریاواں وچ بھاری ہڑ آئے ۔ مادھوپور دے ستھان 'تے 6 لکھ کیوسکس توں وی اپر ہڑ ریکارڈ کیتا گیا، جس نے نہر دے ہیڈّ سسٹم نوں بہت ہانی پہنچائی ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ بجائے کہ سسٹم دی مرمت کیتی جاوے، مادھوپور دی تھاں 'تے اک بیرج بنا دتا جاوے، جس دی سمرتھا 6.25 لکھ کیوسکس ڈسچارج لنگھاؤن دی رکھی جاوے، پر ڈزائین 7.5 لکھ کیوسکس لئی ہویا ۔ پانی دے گزرن لئی 2300 فٹّ دا واٹروے رکھیا گیا ۔ بیرج دے 28 در رکھے گئے، ہر در 60 فٹّ چوڑا سی ۔ انڈرسلوسس دے 2 سیٹ، ہر سیٹ 12 دراں دا تے ہر در 20 فٹّ دا رکھیا گیا ۔ ایہہ کھبے پاسے دے انڈرسلوسس سن اتے سجے پاسے دے دو انڈر سلوسس سن، جنہاں دا ہر اک دا در 60 فٹّ سی ۔

انڈس واٹر کمیشن

سندھ طاس معاہدہ اتے بھارت اتے پاکستان نے 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ دستخط کیتے جس انوسار بھارتی پنجاب نے ستلج، بیاس تے راوی دریاواں دا پانی ورتنا سی اتے پاکستان نے چناب، جہلم اتے سندھ دریاواں دا ۔ پاکستان نوں ستلج اتے راوی توں ملن والے پانی لئی بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں ملیا، جس نے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہو جانا سی ۔ اس توں پچھوں پاکستان نوں ایہناں دوواں دریاواں دے پانی نوں کلیم کرن دا کوئی حق نہیں سی ۔

سندھ کمیشن (Indus Cominission) دی 23-28 اگست 1959 دی میٹنگ وچ فیصلہ ہویا کہ بھارت راوی دریا دا پانی پاکستان نوں دینا سندھی انوسار بند کر دیوے کیونکہ اس نے چناب دریا دے اپر بنے منگلا ڈیم توں لنک نہراں بنا کے اپنے کھیتر نوں پانی دین دا پربندھ کر لیا ہے ۔ بھارتی پنجاب نوں اپرباری دوآب نہر دے کھیتر نوں ہور پانی ورتن لئی مل گیا۔ اس طرحاں 21 ڈسٹریبیوٹریز نوں سارا سال چلنیوگ بنا دتا گیا تے ہن بھارتی پنجاب وچ اپرباری دواب نہر دیاں 7 مین نہراں دی لمبائی 400 کلومیٹر اتے 247 ڈسٹریبیوٹریاں تے رجواہیاں دی لمبائی 2400 کلومیٹر ہے جو 13.43 لکھ اےکڑ کھیتر نوں سنچت کردیاں ہن ۔

جد ایسٹرن نہر جو دریا ستلج توں حسینیوالا توں نکلدی سی، نوں ہریکے توں تجویز ہوئے فروزپور فیڈر راہیں پانی دین دی سکیم بنائی گئی اتے بھاکھڑا ڈیم وی بن رہا سی تے اس انوسار ہریکے دے ستھان تے ستلج دا پانی گھٹ جانا سی ۔ راوی دریا دا وادھو پانی ورتنا ضروری سی، جہڑا پاکستان نوں جا رہا سی ، سو، اس وادھو پانی نوں ورتن لئی ایہہ اپاء سی کہ راوی دریا دے اس پانی نوں دریا بیاس وچ سٹّ کے ہریکے لجایا جاوے تاں کہ فروزپور فیڈر نوں پانی دتا جا سکے ، سو، اک لنک نہر جو 13 میل لمی اتے جس دی سمرتھا 10،000 کیوسکس سی، بنائی گئی اتے اس دا ناں 'مادھوپور بیاس لنک' رکھیا گیا، جس دی چوڑائی 140 فٹّ اتے ڈنوگھائی 8 فٹّ سی ۔ ایہہ لنک دریا بیاس وچ میرتھل دے لاگے پیندا ہے ۔