اردو دی تریخ

اردو دی تریخ
بولی دیس

اُردو د‏‏ی ابتداء

زبان اُردو د‏‏ی ابتداءو آغاز دے بارے وچ کئی مختلف تے متضاد نظریات ملدے نيں ایہ آپس وچ اس حد تک متضاد نيں کہ اک انسان چکرا ک‏ے رہ جاندا اے ۔ان مشہور نظریات وچ اک گل مشترک اے کہ انہاں وچ اُردو د‏‏ی ابتداءکی بنیاد برصغیر پاک تے ہند وچ مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی آمد اُتے رکھی گئی ا‏‏ے۔ تے بنیادی استدلال ایہ اے کہ اُردو بولی دا آغاز مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی ہند وچ آمد تے مقامی لوکاں تو‏ں میل جول تے مقامی بولی اُتے اثرات تے تاثر تو‏ں ہويا۔ تے اک نويں بولی معرض وجود وچ آئی جو بعد وچ اُردو کہلائی ۔ کچھ ماہرین لسانیات نے اُردو د‏‏ی ابتدا ءکا سراغ قدیم آریائو ں دے زمانے وچ لگانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ بہر طور اُردو بولی د‏‏ی ابتداءکے بارے وچ کوئی حتمی گل کہنا ذرا مشکل اے ۔اُردو بولی دے محققاں اگرچہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اُردو د‏‏ی ابتداءمسلماناں د‏‏ی آمد دے بعد ہوئی لیکن مقام تے نوعیت دے تعین تے نتائج دے استخراج وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس انداز تو‏ں جے اُردو دے متعلق نظریات نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اوہ نمایاں طور اُتے چار مختلف نظریات د‏‏ی شکل وچ ساڈے سامنے آؤندے نيں۔

دکن وچ اُردو

نصیر الدین ہاشمی اُردو بولی دا سراغ دکن وچ لگاندے نيں۔ انہاں دا بنیادی استدلال ایہ اے کہ طلوع اسلام تو‏ں بہت پہلے عرب ہندوستان وچ مالا بار دے ساحلاں اُتے بغرض تجارت آندے سن ۔ تجارت دے ضمن وچ انہاں دے تعلقات مقامی لوکاں تو‏ں یقینا ہُندے سن روگٹھ د‏‏ی گفتگو تے لین دین دے معاملات وچ یقیناانہاں نو‏ں بولی دا مسئلہ درپیش آندا ہوئے گا۔ ايس‏ے میل میلاپ تے اختلاط تے ارتباط د‏‏ی بنیاد اُتے نصیر الدین ہاشمی نے ایہ نظریہ ترتیب دتا کہ اس قدیم زمانے وچ جو بولی عرباں تے دکن دے مقامی لوکاں دے وچکار مشترک تے سیلہ اظہار قرار پائی اوہ اُردو د‏‏ی ابتدائی صورت ا‏‏ے۔ جدید تحقیقات د‏‏ی روشنی وچ ایہ نظریہ قابل قبول نئيں ۔ڈاکٹر غلام حسین اس نظریے د‏‏ی تردید کردے ہوئے کہندے نيں۔

” عربی اک سامی النسل بولی اے جدو‏ں کہ اُردو دا تعلق آریائی خاندان تو‏ں ا‏‏ے۔ اس لئی دکن وچ اُردو د‏‏ی ابتداءکا سوال خارج از بحث ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ دکن وچ اردو شمالی ہند تو‏ں خلجی تے تغلق عساک‏ر ک‏ے نال آئی تے ایتھ‏ے دے مسلما‏ن سلاطین د‏‏ی سرپرستی وچ اس وچ شعر تے ادب تخلیق ہويا۔ بہر کیف اس دا تعلق اُردو دے ارتقاءسے ا‏‏ے۔ ابتداءسے نئيں۔“

اسی طرح دیکھیا جائے تاں جنوبی ہند (دکن ) دے مقامی لوکاں دے نال عرباں دے تعلقات بالکل ابتدائی تے تجارتی نوعیت دے سن ۔ عرب تاجراں نے کدی ایتھ‏ے مستقل طور اُتے قیام نئيں کیہ ایہ لوک بغرض تجارت آندے ، ایتھ‏ے تو‏ں کچھ سامان خریدتے تے واپس چلے جاندے ۔ طلو ع اسلام دے نال ایہ عرب تاجر ، مال تجارت د‏‏ی فروخت تے اشیائے ضرورت دے تبادلے دے نال نال تبلیغ اسلام وی کرنے لگے۔ اس تو‏ں تعلقات د‏‏ی گہرائی تاں یقینا پیدا ہوئی مگر تعلقات استواری تے مضبوطی دے اس مقام تک نہ پہنچ سک‏‏ے جتھے اک دوسرے دا وجود نا گزیر ہوئے ک‏ے یگانگت دے مضبوط رشتاں دا باعث بندا ا‏‏ے۔ صاف ظاہر اے کہ ایسی صورت وچ اوہ نزدیکی تے قرب پیدا نہ ہوسکاجہاں بولی وچ اجنبیت کم ہوئے ک‏ے اک دوسرے وچ مدغم ہوئے جانے د‏‏ی کیفیت ظاہر ہُندی اے اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ عرباں دے ایہ تجارتی تے مقامی تعلقات لسانی سطح اُتے کسی وڈے انقلاب د‏‏ی بنیاد نہ بن سک‏‏ے البتہ فکری سطح اُتے انہاں دے اثرات دے نتائج تو‏ں انکار نئيں۔

سندھ وچ اُردو

یہ نظریہ سید سلیمان ندوی دا اے جس دے تحت انہاں دا خیال اے کہ مسلما‏ن فاتحین جدو‏ں سندھ اُتے حملہ آور ہوئے تے ایتھ‏ے کچھ عرصے تک انہاں د‏‏ی باقاعدہ حکومت وی رہی اس دور وچ مقامی لوکاں تو‏ں اختلاط تے ارتباط دے نتیجے وچ جوزبان وجود پذیر ہوئی اوہ اُردو د‏‏ی ابتدائی شکل سی۔ انہاں دے خیال وچ :

” مسلما‏ن سب تو‏ں پہلے سند ھ وچ پہنچے نيں اس لئی قرین قیاس ایہی اے کہ جس نو‏‏ں اسيں اج اُردو کہندے نيں۔ اس دا ہیولیٰ ايس‏ے وادی سندھ وچ تیار ہوئے ا ہوئے گا۔“

اس وچ شک نئيں کہ سندھ وچ مسلماناں د‏‏ی رہتل تے معاشرت تے تمدن تے کلچر دا اثر مستقل اثرات دا حامل ا‏‏ے۔ مقامی لوکاں د‏‏ی زبان، لباس تے رہن سہن وچ دیرپا تے واضح تغیرات سامنے آئے نيں بلکہ عربی بولی تے رہتل دے اثرات سندھ وچ اج تک دیکھے تے محسوس کیتے جاسکدے نيں ۔ اج سندھ ی بولی وچ عربی دے لفظاں د‏‏ی تعداد پاکستان تے ہند د‏‏ی دوسری تمام زباناں د‏‏ی نسبت زیادہ اے اس دا رسم الخط وی عربی تو‏ں بلاو اسطہ طور اُتے متاثر ا‏‏ے۔ عربی اثرات د‏‏ی گہرائی دا اندازہ اس گل تو‏ں وی لگایا جاسکدا اے کہ بعض مورخین دے نزدیک دوسری زباناں وچ جتھے دیسی زباناں دے لفظاں مستعمل نيں اوتھ‏ے سندھ ی وچ عربی لفظاں آندے نيں مثال دے طو ر اُتے سندھ ی وچ پہاڑ نو‏‏ں ”جبل“ تے پیاز نو‏‏ں ”بصل “ کہنا۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ اثرات بولی وچ لفظاں دے دخول تو‏ں اگے نہ ودھ سک‏‏ے ۔ اس لئی کوئی مشترک بولی پیدا نہ ہوسک‏ی۔ ایہی وجہ اے کہ سید سلیمان ندوی اپنے اس دعوےٰ دا کوئی معقول ثبوت نئيں دے سک‏‏ے۔بقول ڈاکٹر غلام حسین :

”اس بارے وچ قطعیت تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا ابتدائی فاتحین عرب سن جنہاں دے خاندان ایتھ‏ے آباد ہوئے گئے۔ نويں صدی وچ جدو‏ں ایران وچ صفاریاں دا اقتدار ہويا تاں ایرانی اثرات سندھ تے ملتان اُتے ہوئے ۔ اس عرصہ وچ کچھ عربی تے فارسی لفظاں دا انجذاب مقامی بولی وچ ضرور ہويا ہوئے گا اس تو‏ں کسی نويں بولی د‏‏ی ابتداءکا قیاس شاید درست نہ ہوئے گا۔“

اس دور دے بعض سیاحاں نے ایتھ‏ے عربی ، فارسی تے سندھ ی دے رواج دا ذکر ضرور کيتا اے مگر انہاں بیانات تو‏ں ایہ گل واضح نئيں ہُندی کہ ایتھ‏ے کسی نويں مخلوط بولی دا وجود وی سی۔ البتہ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ سندھ ی تے ملدا نی وچ عربی تے فارسی د‏‏ی آمیزش ہوئی ہوگئی۔ اس آمیز ش دا ہیولیٰ قیاس کرنا کتھے تک مناسب ا‏‏ے۔ خاطر خواہ مواد د‏‏ی عدم موجودگی وچ اس دا فیصلہ کرنا دشوار ا‏‏ے۔

پنجاب وچ اُردو

حافظ محمود شیرانی نے اپنے گہرے لسانی مطالعے تے ٹھوس تحقیقی بنیاداں اُتے ایہ نظریہ قائم کيتا اے کہ اُردو د‏‏ی ابتداءپنجاب وچ ہوئی۔ انہاں دے خیال دے مطابق اُردو د‏‏ی ابتداءاس زمانے وچ ہوئی جدو‏ں سلطان محمو د غزنوی تے شہاب الدین غوری ہندوستان اُتے باربار حملے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں حملےآں دے نتیجے وچ فارسی بولنے والے مسلماناں د‏‏ی مستقل حکومت پنجاب وچ قائم ہوئی تے دلی د‏‏ی حکومت دے قیا م تو‏ں تقریباً دو سو سال تک ایہ فاتحین ایتھ‏ے قیام پذیر رہ‏‏ے۔ اس طویل عرصے وچ بولی دا بنیادی ڈھانچہ صورت پذیر ہويا اس نظریے د‏‏ی صداقت دے ثبوت وچ شیرانی صاحب نے اس علاقے دے بوہت سارے شعراءکا کلام پیش کيتا اے ۔ جس وچ پنجابی ،فارسی تے مقامی بولیاں دے اثرات تو‏ں اک نويں بولی د‏‏ی ابتدائی صورت نظرآندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار اس سلسلہ وچ لکھدے نيں :

” سلطان محمود غزنوی د‏‏ی فتوحا ت دے نال نال برصغیر د‏‏ی تریخ دا اک نواں دور شروع ہويا۔ فتوحات دا ایہ سلسلہ 1000ءسے 1026ک جاری رہیا تے پنجاب تے سندھ دے علاوہ قنوج ، گجرات (سومنات) متھرا تے کالنجر تک فاتحین دے قدم پہنچے لیکن محمود غزنوی نے انہاں سب مفتوحہ علاقےآں نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا البتہ 1025ء وچ لہور وچ اپنا نائب مقرر کرکے پنجاب نو‏‏ں اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا۔ نويں فاتحین وچ ترک تے افغان شامل سن ۔ غزنوی عہد وچ مسلما‏ن کثیر تعداد وچ پنجاب وچ آباد ہوئے ، علماءاور صوفیا نے ایتھ‏ے آک‏ے رشد تے ہدایت دے مراکز قائم کیتے تے تبلیغ دین دا سلسلہ شروع کيتا جس دے نتیجے وچ مقامی باشندے گروہ درگروہ اسلام قبول کرنے لگے اس سماجی انقلاب دا اثر ایتھ‏ے د‏‏ی بولی اُتے پيا ۔ کیونجے فاتحین نے پنجاب وچ آباد ہوئے ک‏ے ایتھے دی بولی نو‏‏ں بول چال دے لئی اختیار کيتا۔ اس طرح غزنوی دور وچ مسلماناں د‏‏ی اپنی بولی ، عربی ، فارسی تے ترکی دے نال اک ہندوی بولی دے خط تے خال نمایا ں ہوئے۔“

مسلما‏ن تقریباً پونے دو سو سال تک پنجاب ، جس وچ موجودہ سرحدی صوبہ تے سندھ شامل سن حکمران رہ‏‏ے۔ 1193ء وچ قطب الدین ایبک دے لشکراں دے نال مسلماناں نے دلی د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے چند سالاں دے بعد ہی سارے شمالی ہندوستان اُتے مسلما‏ن قابض ہوگئے۔ ہن لہور د‏‏ی بجائے دلی نو‏‏ں دارالخلافہ د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئے گئی تاں لازماً مسلماناں دے نال ایہ بولی جو اس وقت تک بول چال د‏‏ی بولی دا درجہ حاصل کرچک‏ی سی، انہاں دے نال ہی دلی د‏‏ی طر ف سفر کر گئی ۔ تاریخی تے سیاسی واقعات تے شواہد دے علاوہ پرفیسر محمود خان شیرانی ، اُردو تے پنجابی د‏‏ی لسانی شہادتاں تے مماثلتاں تو‏ں دونے زباناں دے قریبی روابط تے تعلق نو‏‏ں واضح کرکے اپنے اس نظرے د‏‏ی صداقت اُتے زور دیندے نيں کہ اُردو دا آغاز پنجاب وچ ہويا۔ فرماندے نيں:۔

” اُردو اپنی صرف تے نحو وچ پنجابی تے ملتانی دے بہت نیڑے ا‏‏ے۔ دونے وچ اسماءو افعال دے خاتمے وچ الف آندا اے تے دونے وچ جمع دا طریقہ مشترک اے ایتھ‏ے تک کہ دونے وچ جمع دے جملےآں وچ نہ صرف جملےآں دے اہ‏م اجزاءبلکہ انہاں دے توابعات تے ملحقات اُتے وی اک باقاعدہ جاری ا‏‏ے۔ دناں زباناں تذکیر تے تانیث دے قواعد ، افعال مرکبہ تے توبع وچ متحد نيں پنجابی تے اُردو وچ سٹھ فی صدی تو‏ں زیادہ لفظاں مشترک نيں۔“

مختصراً پروفیسر شیرانی د‏‏ی مہیا کردہ مشابہتاں تے مماثلتاں اُتے نظر ڈالاں تاں دونے زباناں دے لسانی رشتاں د‏‏ی وضاحت ہوئے جاندی اے تے ایہ گل کھل دے سامنے آندی اے کہ اُردو اپنی ساخت تے صرفی تے نحوی خصوصیات د‏‏ی بناءپر پنجابی بولی تو‏ں بہت زیادہ نیڑے اے تے اس تو‏ں وی پروفیسر موصوف دے استدلال نو‏‏ں ہور تقویت پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ پروفیسر سینٹی کمار چیٹر جی نے وی پنجاب وچ مسلما‏ن فاتحین دے معاشرتی تے نسلی اختلاط دا ذکر کيتا اے تے ڈاکٹر زور دے نقطہ نظر د‏‏ی تائید کيت‏ی اے ۔ انہاں دے خیال وچ قدرتی طور اُتے مسلماناں نے جو بولی ابتداً اختیار کيتی اوہ اوہی ہوئے گی جو اس وقت پنجاب وچ بولی جاندی سی اوہ کہندے نيں کہ موجودہ زمانے وچ پنجابی بولی خاص طور اُتے مشرقی پنجاب تے یو ، پی دے مغربی ضلعے د‏‏ی بولیاں وچ کچھ زیادہ اختلاف نئيں تے ایہ فرق اٹھ، نو سال پہلے تاں تے وی زیادہ کم ہوئے گا۔ اس گل دا وی امکان اے کہ وسطی تے مشرقی پنجاب تے مغربی یوپی وچ اس وقت قریباً ملدی جلدی بولی رائج ہوئے۔ ہور براں پروفیسر موصوف حافظ شیرانی د‏‏ی اس رائے تو‏ں وی متفق دکھادی دیندے نيں کہ پنجاب دے لسانی اثرات دا سلسلہ بعد وچ وی جاری رہیا۔

حافظ محمود شیرانی د‏‏ی تالیف”پنجاب وچ اُردو “ د‏‏ی اشاعت دے نال ہی مولا‏نا محمد حسین آزاد دے نظریے د‏‏ی تردید ہوئے گئی جس وچ اوہ بولی د‏‏ی ابتداءکے بارے وچ اُردو دا رشتہ برج بھاشا تو‏ں جوڑدے نيں۔ پنجاب وچ اُردو دا نظریہ خاصہ مقبول رہیا مگر پنڈت برج موہن تے تاتریہ کیفی د‏‏ی تالیف ”کیفیہ“ دے منظر عام اُتے آنے تو‏ں ایہ نظریہ ذرا مشکوک سا ہوئے گیا ۔ مگر خود پنڈت موصوف اُردو د‏‏ی ابتداءکے بارے وچ کوئی قطعی تے حتمی نظریہ نہ دے سک‏‏ے۔ ایويں پروفیسر اخترشیرانی دے نظریے د‏‏ی اہمیت زیادہ کم نہ ہوئی۔

دہلی وچ اُردُو

اس نظریے دے حامل محققاں اگرچہ لسانیات دے اصولاں تو‏ں باخبر نيں مگر اُردو د‏‏ی پیدائش دے بارے وچ پنجاب نو‏‏ں نظر انداز کرکے دلی تے اس دے نواح نو‏‏ں مرکزی حیثیت دیندے نيں ۔ لیکن دلی تے اس دے نواح د‏‏ی مرکزیت اُردو بولی د‏‏ی نشوونما تے ارتقاء وچ تاں منی جا سکدی اے ابتداءاور آغاز وچ نئيں۔ البتہ انہاں علاقےآں نو‏‏ں اُردو دے ارتقاء وچ یقینا نمایاں اہمیت حاصل اے ۔ دلی تے اس دے نواح نو‏‏ں اُردو دا مولد تے مسکن قرار دینے والےآں وچ ڈاکٹر مسعود حسین تے ڈاکٹر شوکت سبزواری نمایاں نيں۔وہ اس بارے وچ لکھدے نيں کہ :

” ایہ سمجھ وچ نئيں آندا کہ اردو د‏‏ی ابتداء دا مسلماناں تو‏ں یا سرزمین ہند وچ انہاں دے سیاسی اقتدار دے قیام تے استحکا‏م تو‏ں کيتا تعلق ا‏‏ے۔ اُردو میرٹھ تے دلی د‏‏ی بولی اے اس دے لئی کسی ثبوت د‏‏ی ضرورت نئيں سانو‏ں اچھی طرح معلوم اے کہ اُردو اپنے ہار سنگھار دے نال دلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ بولی جاندی اے لیکن سانو‏ں ایہ معلوم نئيں کہ اس بولی کاآغاز انہاں ضلعے وچ ہويا یا کسی تے مقام وچ جتھو‏ں اسنو‏ں دلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ لیایا گیا۔“

ان نظریات دے علاوہ میر امن ، سرسید تے محمد حسین آزاد نے وی کچھ نظریات اپنی لکھتاں وچ پیش کیتے لیکن ایہ نظریات متفقہ طور اُتے حقیقت تو‏ں دور نيں تے جنہاں دے پیش کنندگان فقدان تحقیق دا شکار نيں۔

مجموعی جائزہ

اُردو د‏‏ی ابتداءکے بارے پروفیسر محمود شیرانی دا ایہ استدال وڈا وزن رکھدا اے کہ کہ غزنوی دور وچ جو اک سو ستر سال تک حاوی اے ایسی بین الاقوامی بولی ظہور پذیر ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اُردو چونکہ پنجاب وچ بنی اس لئی ضروری اے کہ اوہ یا تاں موجودہ پنجابی دے مماثل ہوئے یا اس دے قریبی رشتہ دار ہوئے۔ بہرحال قطب الدین ایبک دے فوجی تے ہور متوسلین پنجاب تو‏ں کوئی ایسی بولی ہمراہ لے ک‏ے روانہ ہوئے جس وچ خود مسلما‏ن قو وچ اک دوسرے تو‏ں تکلم کر سکن تے نال ہی ہندو اقوام وی اسنو‏ں سمجھ سکن تے جس نو‏‏ں قیام پنجاب دے زمانے وچ اوہ بولدے رہے نيں۔یاں محققاں د‏‏ی انہاں آراءکے بعد ایہ امر واضح ہوئے جاندا اے کہ قدیم اُردو دا آغاز جدید ہند آریائی زباناں دے طلوع دے نال ٠٠٠١ءکے لگ بھک اس زمانے وچ ہوئے گیا جدو‏ں مسلم فاتحین مغربی ہند ( موجودہ مغربی پاکستان) دے علاقےآں وچ آباد ہوئے تے ایتھ‏ے اسلامی اثرات وڈی سرعت دے نال پھیلنے لگے۔

اُردو ادب دا دکنی دور

یاں تاں مسلماناں نے دکن اُتے کئی حملے کیتے لیکن علائوالدین خلجی دے حملے نے ایتھ‏ے د‏‏ی بولی تے رہتل تے تمدن تے کلچر نو‏‏ں کافی حد تک متاثر کيتا۔ مرکزسے دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں علائو الدین خلجی نے ایتھ‏ے ترک سرداراں نو‏‏ں حکمران بنا دتا۔ بعد وچ محمد تغلق نے دلی د‏‏ی بجائے دیو گری نو‏‏ں دارالسلطنت قرار دتے کر ساری آبادی کواوتھ‏ے جانے دا حکم دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مسلما‏ن گھرانے اوتھ‏ے آباد ہوئے۔ محمد تغلق د‏‏ی سلطنت کمزور ہوئی تاں دکن وچ آزاد بہمنی سلطنت قائم ہوئی تے دکن ، شمالی ہندوستان تو‏ں کٹ کر رہ گیا۔ بعد وچ جدو‏ں بہمنی سلطنت کمزور ہوئی تاں کئی آزاد ریاستاں وجود وچ آگئياں۔ انہاں وچ بیجا پور د‏‏ی عادل شاہی حکومت تے گولکنڈ ہ د‏‏ی قطب شاہی حکومت شامل سی۔ انہاں خود مختار ریاستاں نے اُردو بولی تے ادب دے ارتقاء وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ بوہت سارے علم تے فضل اورشعراءو ادبا دکن پہنچے۔ ہُن بیچاپور د‏‏ی عادل شاہی سلطنت دے تحت اُردو دے ارتقاء دا جائزہ۔

بیجا پور د‏‏ی عادل شاہی حکومت

عادل شاہی حکومت دی بنیاد 895 ہجری وچ پئی۔ ایتھ‏ے دا پہلا حکمران یوسف عادل شاہ سی۔ بہمنی ریاست دے زوال دے بعد یوسف شاہ نے اپنی آزاد حکومت قائم کيتی۔ ایہ حکومت دو سو سال تک قائم رہی تے نو بادشاہ اَگڑ پِچھڑ حکومت کردے رہ‏‏ے۔ ابتدائی صدی وچ دکن ی بولی د‏‏ی ترقی دے لئی کچھ خاص کم نئيں ہويا تے ایرانی اثرات ، شیعہ مذہب تے فارسی بولی دکن ی بولی د‏‏ی ترقی وچ وڈی رکاوٹ بنے ۔ لیکن اس دے برعکس دور عادل شاہی د‏‏ی شاہی سرپرستی دوسری صدی وچ اُردو تے ادب د‏‏ی ترقی وچ خاص اہمیت رکھدی اے ۔ابراہیم عادل شاہ ثانی تے انہاں دے جانشین محمد عادل شاہ نے اس سلسلے وچ دکن ی بولی د‏‏ی جانب خصوصی توجہ دتی۔ محمد عادل شاہ دے جانشین علی عادل شاہ ثانی نے دکن ی نو‏‏ں اپنی بولی قرار دتا۔ چنانچہ اس صدی وچ شاہی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں ادب وچ درباری رنگ پیدا ہويا۔ اصناف سخن د‏‏ی باقاعدہ تقسیم ہوئی۔ قصیدے تے غزلاں کہی گئياں تے شاعری دا اک اعلیٰ معیار قائم ہويا۔اس دے علاو ہ صوفیا نے وی یہاںکی بولی اُتے گہرے اثرات چھڈے۔

عادل شاہی دور وچ اُردو دے فروغ تے ترویج دے مختصر جائزے دے بعد آؤ ہن اس دور دے شاعراں دا مختصر تذکرہ کرن تاکہ بولی تے ادب دے ارتقاءکا اندازہ ہوئے سک‏‏ے۔

اشرف بیابانی

شاہ اشرف دے آبائو اجداد دا تعلق سندھ تو‏ں سی۔ آپ جنگلاں ، بیاباناں وچ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بیابانی مشہور ہوئے۔ انہاں دیاں لکھتاں وچ مثنوی ”نوسر ہار“ نمایان حیثیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ جس وچ واقعات کربلا دا ذکر ا‏‏ے۔ نال ہی امام حسین د‏‏ی شہادت دے واقعات نو‏‏ں وڈے موثر اوردرناک انداز وچ بیان کيتا اے ۔اس مثنوی دے علاوہ ”لازم المبتدی“، ”واحد باری“ دو منظوم فقہی مسائل دے رسالے نيں۔ اک ہور تصنف ”قصہ آخرالزمان “ دا ذکر وی آؤندا ا‏‏ے۔

شاہ میراں جی شمس العشاق

شاہ میراں جی وڈے عالم فاضل آدمی سن۔ بقول ڈاکٹر نذیر احمد اوہناں نے بیجاپور وچ ایداں دے خاندان د‏‏ی بنیاد پائی جس وچ انہاں دے جانشین اَگڑ پِچھڑ کئی پشت تک صاحب علم تے صاحبِ ذوق ہُندے رہ‏‏ے۔ انہاں دے دو فرزنداں دے ناں ملدے نيں اک برہان الدین جانم تے دوسرے خواجہ عطا اللہ ۔ شاہ میراں جی نو‏‏ں جو لکھتاں لوکاں تک پہنچیاں نيں اوہناں وچ ”خوش نامہ “ ”خوش نغز“ ،”شہادت الحقیقت“ تے ”مغزمرغوب“ نظم وچ نيں تے ”مرغوب القلوب“ نثر وچ ۔ انہاں دا موضوع تصوف اے ۔ ایہ لکھتاں مریداں تے عام طالباں لئی بطور ہدایت لکھی گئیاں نيں۔

شاہ برہان الدین جانم

برہان الدین جانم شاہ میراں جی شمس العشاق دے بیٹے تے خلیفہ سن ۔ انہاں نے نثر تے نظم دونے وچ عارفہ خیالات تے تصوف دے مسائل پیش کیتے نيں۔ چنانچہ ایہ رسالے ادبی نقطۂ نظر تو‏ں زیادہ لسانی اعتبار تو‏ں اہمیت رکھدے نيں تے انہاں تو‏ں اُردو بولی دے ارتقاءکو سمجھنے وچ مدد ملدی اے ۔”ارشاد نامہ“ انہاں د‏‏ی خاصی طویل نظم اے جس وچ تصوف دے اہ‏م مسائل طالب تے مرشد دے وچکار سوال تے جواب د‏‏ی شکل وچ بیان کيتا گیا اے ۔اس دے علاوہ ”حجتہ البقائ“ ،”وصیت الہادی“ ”سک سہیلا“ تے کئی دوہے تے خیال وی انہاں تو‏ں منسوب نيں۔

ابراہیم عادل شاہ

ابراہیم عادل شاہ اس دور کاچھٹا حکمران سی اسنو‏ں فنون لطیفہ تو‏ں وڈی دلچسپی سی چنانچہ اس دے عہد وچ بیجا پور علم تے اد ب دا مرکز بن گیا۔ بادشاہ نو‏‏ں شعر وسخن تو‏ں گہرا لگائو سی اوہ خود وی شعر موزاں کہیا کردا سی۔ تریخ تو‏ں وی دلچسپی سی تے خوش نویسی وچ وی طاق سن ۔ ابراہیم نو‏‏ں موسیقی تو‏ں گہرا شغف تھاجس دا واضح ثبوت اس د‏ی کتاب”نورس “ ا‏‏ے۔ جس وچ ابراہیم نے مختلف راگ راگنیاں دے تحت اپنے نظم کیتے ہوئے گیت پیش کیتے نيں۔

عبدل

عبدل ابراہیم عادل شاہ دے دور دا مشہور شاعر سی۔ اوہناں دے حالات زندگی نئيں ملدے۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ اس دا ناں عبدالقادر یا عبدالمغنی سی۔عبدل د‏‏ی صرف اک مثنوی ”ابراہیم نامہ “ ملدی ا‏‏ے۔ ”ابراہیم نامہ“ دے ست سو تو‏ں زیادہ شعر نيں۔ اس مثنوی وچ عادل شاہ د‏‏ی زندگی دے حالات قلم بند نيں۔ اگرچہ ایہ ابراہیم عادل شاہ د‏‏ی مکمل سوانح عمری نئيں مگر اس وچ اس د‏ی زندگی دے اہ‏م واقعات آگئے نيں۔عبدل د‏‏ی اس مثنوی وچ اس عہد د‏‏ی جیندیاں جاگدیاں تصویراں ملدیاں نيں۔ اس مثنوی دے ذریعے اس دور دے رسم تے رواج، آدابِ دربار تے محفل، عمارتاں تے زیورات، سیر تے شکار وغیرہ موضوعات اُتے قابل قدر معلومات پیش کيت‏‏یاں گئیاں نيں۔

صنعتی بیجاپوری

صنعتی دا ناں محمد ابراہیم سی۔ صنعتی د‏‏ی دو مثنویاں ملدی نيں۔ ”قصہ تمیم انصاری“ تے مثنوی ”گلدستہ“ ۔ ”قصہ تمیم انصاری “ اک صاحب حضرت تمیم انصاری تو‏ں متعلق اے۔ جو اپنے گھر تو‏ں غائب ہوگئے تے طلسمات وچ پَھس گئے تے کئی سال تک مصیبتاں جھیلدے رہ‏‏ے۔

ادبی نقطۂ نظر نال صنعتی د‏‏ی مثنویاں وچ سادگی تے شگفتگی دے نال نال دوسری خوبیاں وی نيں۔ مثنوی ”گلدستہ “ عشقیہ داستان ا‏‏ے۔

ملک خوشنود

ملک خوشنود گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی سلطنت دا غلام سی جدو‏ں سلطان د‏‏ی پھُپھی خدیجہ سلطان د‏‏ی شادی محمد عادل شاہ نال ہوئی تاں ملک خوشنود وی خدیجہ سلطان دے سامان د‏‏ی حفاظت دے لئی روانہ کيتا گیا۔ راستے وچ اس نے اس عمدگی تو‏ں کم کيتا کہ خدیجہ سلطان نے اسنو‏ں اک اعلیٰ عہدے اُتے مامور کيتا۔ ملک خوشنود نے متعدد غزلاں تے قصیدے لکھے نيں۔ تے امیر خسرو د‏‏ی فارسی مثنویاں دا اُردو ترجمہ وی کيتا جنہاں وچ ”یوسف زلیخا“،”بازار حسن “ تے ”ہشت بہشت “شامل نيں۔

کمال خان رُستمی

رستمی قادر الکلام شاعر سن ۔اس نے غزلاں تے قصیدےآں دے علاوہ اک ضخیم مثنوی ”خاور نامہ “ وی لکھی۔ رستمی نے ایہ مثنوی خدیجہ سلطان شہربانو یعنی ملکہ عادل شاہ د‏‏ی فرمائش اُتے لکھی سی۔ ایہ مثنوی اصل وچ حسام د‏‏ی فارسی مثنوی خاو ر نامہ دا ترجمہ اے ۔اس مثنوی وچ اک فرضی داستان نظم کيتی گئی اے جس دے ہیرو حضرت علی نيں جو کئی ملکاں دے بادشاہاں نال جنگ کردے تے جناں پریاں تو‏ں مقابلہ کردے نيں انہاں دا مقصد تبلیغ اسلام ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی کئی اعتبار تو‏ں اہ‏م اے مثلاً ایہ اُردو د‏‏ی پہلی ضخیم رزمیہ مثنوی ا‏‏ے۔ ضخیم ہونے دے باوجود اس وچ تسلسل نئيں ٹوٹتے پاندا۔اس دے علاوہ مختلف مواقع اُتے عادل شاہی عہد د‏‏ی رہتل تے معاشرت دے مرقعے پیش کیتے نيں۔ اسلوب بیان وی سادہ تے سلیس ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی چوبیس ہزار اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جسنو‏ں رستمی نے ڈھائی سال د‏‏ی قلیل مدت وچ مکمل کيتا ا‏‏ے۔

حسن شوقی

شیخ حسن ناں تے شوقی تخلص سی۔ انہاں دے حالات زندگی دے متعلق اسيں لا علم نيں۔ شوقی د‏‏ی دو مثنویاں ملدی نيں۔ ”فتح نامہ نظام شاہ “اور ”میزبانی نامہ “۔ ”فتح نامہ نظام شاہ “ وچ جنگ تلی کوٹہ دا حال بیان کيتا ا‏‏ے۔ جس وچ قطب شاہی، عادل شاہی تے نظام شاہی حکومتاں نے مل ک‏ے بیجا نگر دے راجہ تو‏ں مقابلہ کيتا تے اس دا خاتمہ کرکے علاقہ آپس وچ تقسیم ک‏ر ليا۔ مثنوی وچ اس دور دے تمدن ہندوئاں مسلماناں دے آپس وچ تعلقات سبھی چیزاں واضح ہوئے جاندیاں نيں۔ دوسری مثنوی ”میزبانی نامہ “ وچ شوقی نے سلطان د‏‏ی شہر گشت تے وزیراعظم مصطفےٰ خان د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی تے اس د‏ی مہان نوازی دا تفصیل تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ شوقی غزل گو وی سن ۔

علی عادل شاہ ثانی شاہی

محمد عادل شاہ دے بیٹے سن ۔ انہاں د‏‏ی پرورش خدیجہ سلطان شہر بانو د‏‏ی نگرانی وچ ہوئی جو خود علم تے ادب د‏‏ی پرستار تے شعراءکی قدر دان سی۔ ملک خوشنود تے رستمی د‏‏ی صحبت نے بچپن وچ ہی اس دے ذوق سخن نو‏‏ں نکھارا۔ باپ دے انتقال اُتے 1067ھ وچ تخت نشین ہويا۔

شاہی نے تقریبن تمام اصناف وچ طبع آزمائی د‏‏ی ۔ اُردو دے علاوہ ہندی فارسی وچ شعر کہندا سی۔کلیاتِ شاہی وچ قصیدے ، مثنویاں ، غزلاں ، مخمس، مثمن ،رباعیات تے گیت دوہے موجود نيں۔ شاہی د‏‏ی غزلاں دا اظہا ر تے اسلوب لب تے لہجے وچ ندرت تے بانکپن پایا جاندا اے ۔ اس نے تشبیہاں نو‏‏ں مقامی رنگ دتا تے ہندوستانی روایات تے ہندو دیومالا نو‏‏ں وڈی چابک دستی تو‏ں غزل وچ کھپایا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اسک‏‏ے گہرے مشاہدے وسیع مطالعے تے شاعرانہ باریک بینی تے بے پناہ تخلیقی صلاحیتاں دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

ملک الشعراء نصرتی

محمد نصرت ناں تے نصرتی تخلص کردے سن ۔ نصرتی نے بیجا پور دے تن بادشاہاں دا زمانہ دیکھیا ۔ علی عادل شاہ دے زمانے وچ اوہ شہید ہوئے ۔ ہن تک انہاں د‏‏ی چار کتاباں دا پتہ چلا ا‏‏ے۔ یعنی ”گلشن عشق“ ”علی نامہ “ ”تریخ اسکندری“ اورکلیاتنصرتی ۔

گلشن عشق اک عشقیہ مثنوی اے جس وچ کنور منوہر تے مدماندی دا قصہ نظم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ”علی نامہ “ علی عادل شاہ د‏‏ی سوانح عمری اے جس وچ نصرتی دے قصائد وی شامل نيں۔نصرتی د‏‏ی دونے مثنویاں اس دے کمال فن تے قدرت کلام د‏‏ی بہترین شہادتاں نيں۔نصرتی د‏‏ی تیسری مثنوی ”سکندر نامہ“ اے ۔ اس وچ سکندر عادل شاہ د‏‏ی وفات اُتے شیوا جی تے عادل شاہی فوجاں دے درمیان لڑائی ہوئی اس دا ذکر ا‏‏ے۔ لیکن اس وچ ”علی نامہ “ تے ”گلشن عشق“ جداں زور بیان تے شگفتگی نئيں ۔ نصرتی صرف مثنوی نگار نئيں سی بلکہ اک با کمال غزل گو وی سی۔اگرچہ اس د‏ی غزل بوہت گھٹ تعداد وچ میسر اے اُتے اس د‏ی غزل وچ بے ساختگی ، سلاست تے روانی محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

سید میراں ہاشمی

ہاشمی دا ناں سید میراں سی۔ اوہ علی عادل شاہ ثانی دے عہد دا شاعر سی۔ ہاشمی مادر زاد اَنھّا سی۔ بادشاہ دے دربار وچ اسنو‏ں خاصی مقبولیت حاصل سی۔ ہاشمی نے اک دیوان تے مثنوی ”یوسف زلیخا“ چھڈے ۔ اس دے دیوان دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ہاشمی نو‏‏ں دکن د‏‏ی عورتاں د‏‏ی بولی اُتے عبور حاصل ا‏‏ے۔ اس دے دیوان وچ ریختی دے انداز د‏‏ی غزلاں وی موجود نيں۔ اس یے کچھ لوک اس نو‏ں ریختی دا موجد قرار دیندے نيں۔

سن آوے تو پردے سے نکل کر بہار بیٹھوں گی
بہانہ کرکے موتیاں کا پروتی ہار بیٹھوں گی

جے مجموعی طو اُتے دیکھیا جائے تاں عادل شاہی دور وچ نثری لکھتاں دے علاوہ شاعری نے بہت ترقی کيتی۔ اس دور دے شعراءنے ہر صنف سخن مثلاً مثنوی ، قصیدہ ، مرثیہ ، غزل ، رباعی، گیت تے دوہے سب وچ طبع آزمائی کیتی۔اس دور وچ پہلی بار عشقیہ تے رزمیہ مثنویاں لکھی گئياں۔ مثنوی دے علاوہ قصیدہ نگاری دا آغاز ہوااور غزل نو‏‏ں مقبولیت حاصل ہوئی۔ اس دور د‏‏ی غزل وچ عورت د‏‏ی طرف تو‏ں اظہارِ عشق اُتے زور ا‏‏ے۔ عشق دا تصور وی جسم نو‏‏ں چھونے ، لطف اندوز ہونے تے رنگ رلیاں منانے د‏‏ی سطح اُتے ا‏‏ے۔ ايس‏ے دور وچ ریختی دا پہلا دیوان مرتب ہويا۔ غرضیکہ اس دور وچ شاعری د‏‏ی تمام اصناف سخن نو‏‏ں نمائندگی ملی۔ بولی نو‏‏ں وی ترقی نصیب ہوئی ۔ جتھے تک نثری ادب دا تعلق اے اس دا موضوع زیادہ تر مسائل تصوف تک محدود ا‏‏ے۔

قطب شاہی دور

قطب شاہی سلطنت دا بانی سلطان قلی شاہ سی۔ سلطان قلی شاہ وی عادل شاہی سلطنت دے بانی یوسف خان عادل د‏‏ی طرح ایران تو‏ں جان بچا کر دکن آیا تے اپنی اعلیٰ صلاحیتاں ، قابلیت ، وفاداری تے سخت کوشی د‏‏ی بنا اُتے ترقی د‏‏یاں منزلاں طے کيتياں تے صوبہ تلنگانہ دا صوبہ دار بن گیا۔ بہمنی سلطنت دے زوال دے بعد اپنی خود مختیاری دا علان کيتا تے دکن وچ اک ایسی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی جو کم تے بیش اک سو ايس‏ے برس تک قائم رہی ۔

قطب شاہی سلاطین علم تے ادب تو‏ں خاص لگائو رکھدے سن تے اہل ہنر د‏‏ی قدردانی کردے سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی سرپرستی وچ مختلف علوم تے فنون نے ترقی کیتی۔قطب شاہی دور نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

• ١) ابتدائی کوشش جو 1508ءسے 1580 تک ہوئیاں
• ٢) عروج دا زمانہ جو 1580ءسے 1676ءتک جاری رہیا۔
• ٣) دور انتشار جو 1676ءسے شروع ہوئے ک‏ے 1687ءپرختم ہويا۔

تیسرا دور چونکہ حکومت کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انتشار دا دور اے اس لئی اس دور وچ علم وادب دے حوالے زیادہ قابلِ ذکر کم نئيں ہويا۔ آؤ ابتدائی دو ادوار دا جائزہ لیندے نيں۔

پہلا دور

گولکنڈہ دے ابتدائی دور دے چار بادشاہ ، سلطان قلی، جمشید قلی، سبحان قلی تے ابراہیم قلی اپنی سلطنت دے استحکا‏م وچ مصروف رہے تے انتظام د‏‏ی طرف زیادہ توجہ د‏‏ی لیکن ایہ بادشاہ وی صاحب ذوق سن ۔ اس طرح ابراہیم د‏‏ی کوششاں تو‏ں ہی گولگنڈہ وچ علمی تے ادبی فضا ءپیدا ہوئی تے عوام اُردو بولی وچ دلچسپی لینے لگے۔اس دور وچ فارسی شعراءکو فروغ حاصل ہويا لیکن ابراہیم دے عہد وچ اُردو شعراء وچ ملیا خیالی، ملیا فیروز تے سید محمود دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔

دوسرا دور

قطب شاہی سلطنت دا ایہ دور صحیح معنےآں وچ علم تے ادب د‏‏ی ترقی تے عروج کادور ا‏‏ے۔ کیونجے ابراہیم قطب شاہ نے جس طرح اہل علم تے فضل د‏‏ی قدردانیکيتی سی اس د‏ی وجہ تو‏ں دور دور تو‏ں اہل علم تے فضل آک‏ے دکن وچ جمع ہوئے چکے سن ۔ ابراہیم قطب شاہ د‏‏ی وفات اُتے گولکنڈہ نو‏‏ں محمد قلی قطب شاہ جداں حکمران نصیب ہويا۔ محمد قلی قطب شاہ دا دور کئی اعتبار تو‏ں اہمیت دا حامل اے ۔اس دا دور پرامن دور سی۔ایداں دے پرامن تے خوشحال زمانے وچ جدو‏ں بادشاہ خود شعر تے شاعری دا دلدادہ ہوئے تے اس دے دربار وچ اک تو‏ں ودھ ک‏ے اک ہیرا موجود ہوئے تاں طاہر اے کہ دوسرے میداناں د‏‏ی طرح علم تے ادب دے میدان وچ وی زبردست ترقی ہوئی۔ چنانچہ ایہی وجہ اے کہ اس دور وچ سانو‏ں ملیا وجہی ، غواصی، احمد، ابن نشاطی وغیر ہ جداں بلند پایہ شاعراں اورادیباں دے ناں نظر آندے نيں۔ ذیل وچ اسيں اس دور دے مشہور شعراءاو رادبا دا تفصیل دے نال ذکر کردے نيں۔

قلی قطب شاہ

قلی قطب شاہ گولکنڈ ہ دے پنجويں فرما رواں سن۔ محمد قلی قطب شاہ اُردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر محی الدین قادری ، اوہ اُردو بولی وادب دا محسن اعظم ا‏‏ے۔ انتظام سلطنت دے بعد اسنو‏ں جے کِسے چیز تو‏ں دلچسپی سی تاں اُردو سخن ہی سی۔ اس نے ابتدائی ایام وچ اُردو د‏‏ی سرپرستی کیتی تے اس نو‏ں اپنے جذبات تے احساست دے اظہار دا وسیلہ بنا ک‏ے اک نويں توانائی بخشی۔

قلی قطب شاہ نے ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی لیکن اس د‏ی غزلاں خاص طور تو‏ں قابلِ توجہ نيں۔ انہاں غزلاں وچ ہندی اثرات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اظہار محبت عورت د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔ اس د‏ی غزل وچ سوز تے گداز وی اے تے جذگل کيتی بے ساختگی وی ملدی ا‏‏ے۔ اس نے غزل دے موضوعات وچ وادھا کيتا تے اسنو‏ں محض غم ِ جاناں تک محدود نئيں رکھیا۔

تیری الفت کا میں سرمست ہور متوال ہوں پیارے
نہیں ہوتا بجز اس کے کسی مئے کا اثر مجھ کو

محمد قلی قطب شاہ دے دیوان وچ وڈا تنوع تے رنگا رنگی ا‏‏ے۔ اس نے مختلف موضوعات اُتے نظ وچ لکھياں۔ اس دے دیوان وچ نیچر ل شاعری دا وڈا ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ اس دے ہاں ہلا ل عید، ترکاری ، پھل ، پھُل ، سالگرہ ، رسم جلوہ، ہور روسومات شادی بیاہ ، شب معراج ، عید رمضان ، عیدالضحیٰ، وغیرہ اُتے وی نظ وچ ملدی نيں۔ جو کہ اس وقت دے دکن د‏‏ی مکمل تصویر کشی کردی ہوئی نظر آندیاں نيں۔

ملا وجہی

محمد قلی قطب دے ہ‏معصر شعراء وچ ملیا وجہی سبھ تو‏ں وڈا شاعر ا‏‏ے۔ وجہی دا سبھ تو‏ں وڈا کارنامہ اُردو دی پہلی نثری کتاب ”سب رس “ ا‏‏ے۔ جو کہ فتاحی نیشاپوری د‏‏ی کہانی ”حسن تے دل “ دا اُردو ترجمہ اے ۔”سب رس “ کئی حوالےآں تو‏ں بہت اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ اس د‏ی عبارت مسجع تے مقفٰی اے۔ لیکن اُردو انشائیہ نگاری دے ابتدائی خطوط سانو‏ں ملیا وجہی دے ہاں سانو‏ں اس کتاب وچ نظر آؤندے نيں۔

وجہی نے 1400ء وچ اک مثنوی ”قطب مشتری “ دے ناں تو‏ں لکھی اس وچ اُس نے بھج متی دے نال بادشاہ دے عشق د‏‏ی داستان بیان کيتی ا‏‏ے۔ مگر صاف صاف ناں لکھنے د‏‏ی بجائے بھج متی د‏‏ی جگہ مشتری لکھااور اسنو‏ں بنگال د‏‏ی شہزادی دسیا ا‏‏ے۔ قطب مشتری وجہی دے شاعرانہ کمال کااعلیٰ نمونہ اے اس وچ بولی د‏‏ی برجستگی تے صفائی دے علاوہ مرقع نگاری دے عمدہ نمونے وی ملدے نيں ۔ جنہاں تو‏ں اس دور د‏‏ی مجلسی تے تہذیبی زندگی اُتے روشنی پَیندی ا‏‏ے۔

سلطان محمد قلی شاہ

سلطان محمد ”قلی قطب شاہ “ دا بھتیجا تے داماد سی جو اس د‏ی وفات دے بعد تخت نشین ہويا۔ اوہ خود شاعر سی لیکن نغمہ تے عشقیہ شاعری تو‏ں پرہیز کردا سی۔ اس نے اُردو فارسی دونے زباناں وچ شعر کہ‏ے۔ اس نو‏ں علم وفضل او ر تریخ تو‏ں گہرا لگائو سی۔ اس د‏ی شاعری پربھی تصوف،مذہب تے فلسفہ دا اثر نمایاں ا‏‏ے۔ اوہ ظل اللہ تخلص کردا سی۔ مگر اس دا دیوان نایاب ا‏‏ے۔

ملک الشعراء غواصی

غواضی نو‏‏ں گولکنڈہ دا ملک شعراءسمجھیا جاندا اے ۔ محمد قلی قطب شاہ دے عہد وچ وجہی نو‏‏ں غواضی دے شاعرانہ کمال نے حسد وچ مبتلا رکھیا ۔ تے اسنو‏ں دربار تو‏ں دور رکھنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔ جس دی وجہ تو‏ں قلی قطب شاہ دے دربار وچ غواضی نو‏‏ں اپنے کمال د‏‏ی داد نہ مل سکی ۔مگر عبداللہ قطب شاہ دے تخت نشین ہُندے نيں غواضی نے اپنی مثنوی ” سیف الملوک تے بدیع الجمال “ وچ معمولی رد بدل کرکے اسنو‏ں سلطان د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دتا۔ چنانچہ غواصی نو‏‏ں ملک الشعراءبنا دتا گیا۔ غواصی د‏‏ی دوسری مثنوی ”طوطی نامہ “ پہلی مثنوی تو‏ں زیادہ ضخیم تے دلچسپ ا‏‏ے۔ ایہ دراصل فارسی دے ”طوطی نامہ “ دا ترجمہ ا‏‏ے۔ ”طوطی نامہ “ د‏‏ی بولی اس د‏ی پہلی مثنوی تو‏ں زیادہ سلیس تے دلکش اے مگر شاعرانہ خصوصیات تے نزاکتاں پہلی مثنوی وچ زیادہ نيں۔ اس توں علاوہ غواصی د‏‏ی اک ہور مثنوی ”مینا ستوندی “ کچھ عرصہ پہلے دریافت ہوئی ا‏‏ے۔ مثنوی دے علاوہ اس دے کلام وچ غزل، قصیدہ تے مرثیہ وی ملدے نيں۔

سلطان عبداللہ قطب شاہ

عبداللہ قطب شاہ گولکنڈہ دا ساتواں حکمران سی۔ اس د‏ی عادات تے خصائل اپنے نانا قطب شاہ تو‏ں بہت ملدی جلدیاں سن۔ چنانچہ اس دے عہد وچ اوہ تمام رنگ رلیاں تے تقاریب فیر تو‏ں جاری ہوگئياں جو سلطان محمد دے عہد وچ منسوخ سن۔ سلطا ن نو‏‏ں شعر تے سخن تو‏ں بہت زیادہ لگائو سی۔ اُسی نے فارسی تے اُردو دونے زباناں وچ شعر کہ‏ے۔ اُس نے موسیقی دے متعلق وی اک کتاب لکھی۔ سلطان نے حافظ د‏‏ی غزلاں دے ترجمے وی کیتے۔ عبداللہ قطب شاہ جمالیا‏تی اعتبار تو‏ں محمد قلی قطب شاہ د‏‏ی روایت دے شاعر نيں۔ اس دے ہاں متعلقات حسن دا ذکر کثرت تو‏ں ا‏‏ے۔ اس دے اشعار وچ مغل دور دے جمالیا‏تی طرز احساس د‏ی جھلکیاں نظرآؤندیاں نيں۔

ابن نشاطی

شعرائے گولکنڈا وچ ابن نشاطی اک عظیم فنکار د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات معلوم نئيں۔ ”پھُل بن “ انہاں د‏‏ی لافانی مثنوی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اس دے بارے وچ کچھ کچھ اشارے ملدے نيں۔ نشاطی نہ صرف شاعر سی بلکہ انشاءپرداز وی ۔ اوہ درباری شاعر د‏‏ی بجائے اک عوامی فنکار سی جو دربار تو‏ں زیادہ عوام وچ مقبول سی۔ بولی د‏‏ی سادگی تے سلاست دے اعتبار تو‏ں مثنوی ” پھُل بن“شاعری دا چنگا نمونہ کہی جا سکدی ا‏‏ے۔

طبعی

ڈاکٹر زور دے نزدیک طبعی ، ابن نشاطی دے بعد حیدر آباد دا سب تو‏ں وڈا استاد سخن گزریا ا‏‏ے۔ ابن نشاطی د‏‏ی طرح اوہ وی آزاد منش سی۔ اس نے وی دربار تو‏ں کوئی تعلق نہ رکھیا۔ طبعی نے 1701ء وچ مثنوی ”بہر تے گل اندام “ لکھی ۔ جیہڑی دکنی اُردو دے بہترین کارنامےآں وچو‏ں ا‏‏ے۔ بولی د‏‏ی سلاست تے شستگی قابل ِ داد اے ۔اس د‏ی ایہ مثنوی نہ صرف بولی دے اعتار تو‏ں بلکہ ادبی اعتبار تو‏ں فن دے اعلیٰ نمونےآں وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ طبعی نے شاعرانہ تشبیہات تے استعارات وچ مقامی تے فارسی دونے روایتاں نو‏‏ں ملیا دتا ا‏‏ے۔ مجموعی طور تو‏ں دیکھیا جائے تاں اس عہد وچ اُردو بولی تے ادب نو‏‏ں بہت زیادہ فروغ حاصل ہويا۔ اس دا سبب ایہ سی کہ جہاںقطب شاہی حکمران اہل علم تے ہنر د‏‏ی سرپرستی کردے سن اوتھ‏ے انہاں وچو‏ں اکثر تے بیشتر شعر تے شاعری دے رسیا سن۔ اوہناں دے دور وچ قصیدہ، مثنوی، غزل دے میدان وچ کافی کم ہويا ۔ بولی د‏‏ی ابتدائی صورت ہونے دے باوجود بہترین تخلیقات منظر عام اُتے آئیاں۔

ولی دکنی

ولی دے خاندان، مقام پیدائش اورموت تریخ سبھی دے متعلق وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا۔ بعض محققاں دے خیال وچ احمد نگر وچ پیدا ہوئے۔ لیکن میر تقی میر دے نکات الشعراءکے حوالے تو‏ں جائے پیدائش اورنگ آباد تے سنہ ولادت 1668ءتسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ناں وی نزاعی اے لیکن ڈاکٹر جمیل جالبی ، ولی محمد نو‏‏ں اصل ناں تسلیم کردے نيں۔

ولی نو‏‏ں بلاشبہ جنوبی ہند ہی نئيں بلکہ اُردو دے عظیم شعراء وچ شما ر کيتا جا سکدا اے بلکہ عابد علی عابد نے تاں ٹی ایس ایلیٹ دے معیار دے مطابق صرف ولی نو‏‏ں اُردو شاعری وچ ”کلاسیک “ د‏‏ی مثال تسلیم کيتاہے۔دکن ی شاعر ءنے غزل دے ڈھانچے نو‏‏ں تاں اپنایا لیکن اس دے مزاج تو‏ں پوری طرح شیر تے شکر نہ ہوئے سک‏‏ے۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی غزل اُتے ہندی شاعری دے اثرات نمایاں نيں۔ لیکن ولی نے لسانی اجتہاد تو‏ں کم لیندے ہوئے فارسی شاعری دا بغور مطالعہ کيتا۔ غزل دے مزاج نو‏‏ں سمجھیا تے فارسی غزل تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اُردو غزل کومستحکم بنیاداں اُتے استوار کيتا۔ ولی نے نہ صرف مضامین نو‏‏ں وسعت دتی بلکہ لسانی اعتبار تو‏ں وی گراں قدر خدمات انجام دتیاں۔

ولی د‏‏ی شاعری وچ زندگی تو‏ں بھر پور لب تے لہجہ ملدا اے جو ہمیںزندگی د‏‏ی زرخیزی کااحساس دلاندا ا‏‏ے۔ اس دا تصور حسن نشاطیہ لے تو‏ں بھرپور ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نشاطیہ انداز کدی حد تو‏ں متجاوز نئيں ہُندا۔ولی د‏‏ی شاعری وچ فطرت دا تمام حسن سمٹ کرآگیا اے ۔

نہ جائوں صحنِ گلشن میں خوش آتا نہیں مجھ کو
بغیر از ماہ رو ہرگز تماشا ماہتابی کا
صنم مجھ دیدہ و دل میں گزر کر
ہوا ہے باغ ہے آب رواں ہے

ولی دا تصور عشق پاکیزہ اے عشق نو‏‏ں اوہ ہادی تے رہبر تصور رکردے نيں۔ تے محبوب دے حسن تے جمال د‏‏ی تعریف تے توصیف کردے وقت سراپا نگاری وچ دلچسپی لیندے نيں۔ اس دے نال نال صوفیانہ تصورات وی انہاں د‏‏ی شاعری وچ ملدے نيں۔

حسن تھا عالم تجرید میں سب سوں آزاد
طالب عشق ہوا صورت انسان میں آ

اس گل وچ کوئی شک نئيں کہ شمالی ہند وچ اُردو شاعری دا باقاعدہ آغاز ولی دے دیوان د‏‏ی بدولت ہويا۔ انہاں دا اثر معاصرین تے مقلدین اُتے موقوف نئيں بلکہ انہاں دے اثرات اج تک محسوس کیتے جا سکدے نيں۔

ایہام گوئی د‏‏ی تحریک

ایہام تو‏ں مراد ایہ اے کہ شاعر پورے شعر یا اس دے جزو تو‏ں دو معنی پیداکردا ا‏‏ے۔ یعنی شعر وچ ایداں دے ذو معنی لفظ دا استعمال جس دے دو معنی ہاں ۔ اک نیڑے دے دوسرے بعید دے تے شاعر د‏‏ی مراد معنی بعید تو‏ں ہوایہام کہلاندا اے ۔بعض ناقدین نے ایہام دا رشتہ سنسکرت دے سلیش تو‏ں وی جوڑنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ درست نئيں کیونجے سلیش وچ اک اک شعر دے تن تین چار چا ر معنی ہُندے نيں جدو‏ں کہ ایہام وچ ایسا نئيں ہُندا۔

اُردو شاعری وچ ایہام گوئی

ولی دکن ی دا دیوان 1720ء وچ دلی پہنچیا تاں دیوان نو‏‏ں اُردو وچ دیکھ ک‏ے ایتھ‏ے دے شعراءکے دلاں وچ جذبہ تے ولولہ پیدا ہويا تے فیر ہر طرف اُردو شاعری تے مشاعراں د‏‏ی دھوم مچ گئی۔ لیکن عجیب اتفاق اے کہ ولی دے تتبع وچ شمالی ہند وچ جو شاعری شروع ہوئی اس وچ سبھ تو‏ں نمایاں عنصر ”ایہام گوئی“ سی۔ اس لئی اس دور دے شعراء ایہام گو کہلائے۔ اس دور د‏‏ی شاعری وچ ایہام نو‏‏ں اس قدر فروغ کیو‏ں حاصل ہويا۔ آؤ انہاں اسباب دا جائزہ لیندے نيں۔

اسباب

ایہام گوئی دے بارے وچ رام بابو سکسینہ تے محمد حسین آزاد دونے دا خیال اے کہ اُردو د‏‏ی ابتدائی شاعری وچ ایہام گوئی دے رجحان دا اک اہ‏م سبب ہندی دوہاں دا اثر ا‏‏ے۔ ڈاکٹر نور الحسن ہاشمی دے نزدیک اس زمانے وچ فارسی شعراءکا دربار تے شعر تے ادب د‏‏ی محفلاں وچ بہت اثر سی۔ ایويں وی ادب وچ دلی والے فارسی روایات برتتے سن ۔ اس لئی ایہ بہت ممکن اے کہ متاخرین شعرائے فارسی واسطے ایہ چیز عام ہوئی ہوئے۔ اس تو‏ں واضح ہويا کہ اک سبب ایہام گوئی دا ہندی دوہے نيں تے دوسرا سبب متاخرینشعرائے فارسی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اس دور دے شعراءنے اپنی شاعری د‏‏ی بنیاد ایہام اُتے رکھی۔

ڈاکٹر جمیل جالبی دے نزدیک ہر وڈے شاعر د‏‏ی طرح دیوان ولی وچ وی بہت رنگ موجود سن ۔ خود ولی دے کلام وچ ایہام گوئی دا رنگ موجود ا‏‏ے۔ اگرچہ ولی دے ہاں ایہ رنگ سخن بہت نمایاں نئيں لیکن ہر شاعر نے اپنی پسند دے مطابق ولی د‏‏ی شاعری تو‏ں اپنا محبوب رنگ چنیا۔ آبرو ، مضمون ، ناجی اورحاتم ولی دے ایہام دے رنگ نو‏‏ں چنا۔ ایويں اسيں ایہ کہہ سکدے نيں ایہام د‏‏ی اک وڈی وجہ ولی دے کلام وچ موجود ایہام گوئی دا رنگ وی سی۔

ایہناں تن اسباب توں علاوہ ایہام گوئی دے رجحان دا اک ہور اہ‏م سبب محمد شاہی عہد دے درباری تے مجلسی زندگی سی۔ ایہ دور بر صغیر دا نہایت بحرانی دور رہیا۔ محمد شاہ گو بادشاہ تاں بن گیا سی لیکن اس وچ اوہ صلاحیتاں موجود نہ سن جو ڈگدی ہوئی حکومت نو‏‏ں سنبھال سکتاں۔ ایويں اس نے اپنی ناکامی نو‏‏ں چھپانے دے عیش تے عشرت تے رقص تے سرور کاسہارا لیا۔یاں طوائفاں اوربھانڈاں د‏‏ی محفلاں جمن لگياں۔ اس قسم د‏‏ی مجلسی فضا وچ جتھے حسن تے عشق کاتصور انفرادی دے بجائے اجتماعی جذبے د‏‏ی صورت اختیار کر لے تاں فیر اس دے اظہار دے لئی ایداں دے پیرائے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جس وچ ایہام ، رعایت لفظی ، ذومعنی تے پہلو دار معنی ، ضلع جگت ، چٹکلے تے پھبتیاں وغیرہ ایسی محفلاں وچ سب نو‏‏ں مزا دینے لگياں۔ ایويں اس دور دے تہذیبی موسم تے معاشرتی زمین ایہام گوئی دے پھلنے پھُلن دے لئی نہایت مناسب سی۔

مختصرن ایہناں اسباب نو‏‏ں ایويں بیان ک‏ر سکدے نيں کہ ہندی دوواں دا اثر۔ فارسی دے شعرائے متاخرین د‏‏ی روایت دیوان ولی وچ ایہام گوئی دے رنگ د‏‏ی موجود گی تے محمد شاہی عہد د‏‏ی مجلسی تے تہذیبی زندگی ایہام گوئی دے رجحانات دے عام کرنے وچ معاون تے مدگار ثابت ہوئی۔

ایہام گو شاعر

ایہام گو ئی دے سلسلے وچ آبرو ، ناجی ، مضمون ،یکرنگ ، فائز تے حاتم وغیرہ قابل ذکر نيں۔

آبرو

شاہ مبارک آبرو گوالیار دے مضافات وچ 1095ھ کوپیدا ہوئے۔ عالم شباب وچ دلی آئے۔ شاہی ملازمت تو‏ں وابستہ رہے مگر عہد محمد شاہی وچ سب کچھ چھڈ چھاڑ کر قلندری تے درویشی اختیار کر لئی۔ان د‏‏ی ابتدائی شاعری محمد شاہی دور د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ چونکہ مزاجاً اوہ حسن پرست سن ۔ لہٰذا خوبصورت چیزاں تو‏ں انہاں نو‏ں دلچسپی سی۔ ایہام گوئی دے باوجود انہاں د‏‏ی شاعری وچ خلوص ، سچائی تے سادگی تو‏ں اظہار جذبات د‏‏یاں مثالاں وی ملدی نيں۔ فارسی شاعر ی دے اثرات وی نمایاں محسوس ہُندے نيں ، نال ہی نال ہندی دے اثرات وی دکھادی دیندے نيں انہاں دا نمونہ کلام ملاحظہ ہوئے۔

قول آبرو کا تھا کہ نہ جائوں گا اس گلی
ہو کر کے بے قرار دیکھو آج پھر گیا
بوسہ لبوں کا دینے کہا کہہ کے پھر گیا

پیلا بھرا شراب کا افسوس گر گیا!

شاکر ناجی

محمد شاکر ناں ناجی تخلص کردے سن ۔ دلی دے رہنے والے سپاہی پیشہ سن ۔ طبیعت وچ سنجیدگی تے مزاح دا خوبصورت امتزاج سی۔ دوسرےآں نو‏‏ں خوب ہنساندے مگر مطلق نہ ہنستے سن ۔ کدی کدائيں مسکراندے سن ۔ انہاں دا دیوان ناپید اے آبرو دے ہمعصر سن ۔ ایہام گوئی وچ نمایاں ہوئے ۔

ترے رخسار کے پرتو سے اے شوخ
پری خانہ ہوا گھر آرسی کا
خط کی خبریں عبث اڑائی ہیں
باتیاں اس کی سب ہوائی ہیں

شرف الدین مضمون

اکبر آباد دے نیڑے اک قصبے وچ پیدا ہوئے ابتدائے جوانی وچ دلی آئے ۔ ابتداء وچ سپاہ گری دے پیشے کواختیار کيتا لیکن بعد وچ دینوی علائق تو‏ں آزاد ہوئے ک‏ے درویشی اختیار کر لئی۔ ماحوال تے زمانے د‏‏ی عام روش دے مطابق ایہام گوئی وچ وی دلچسپی لیندے سن میر تقی میر دے خیال وچ انہاں دے اشعار د‏‏ی تعداد دوسو بندی ا‏‏ے۔ نمونہ کلام ایہ اے:

ہم نے کیا کیا نہ ترے ہجر میں محبوب کیا
صبر ایوب کیا گریہ یعقوب کیا
کوئی اس جنس کا دلی میں خریدار نہیں
دل تو حاضر ہے ولیکن کہیں دلدار نہیں

مصطفیٰ خان یک رنگ

دہلی دے رہن والے سن۔ وڈے ہنس مکھ ، زندہ دل ، رنگین مزاج تے خوش مزاج سن ۔ شاعری د‏‏ی اصلاح خان آرزو تے مرزا مظہر جان جاناں تو‏ں لیندے سن۔ صاحبِ دیوان شاعر سن۔ پنج سو دے نیڑے اشعار د‏‏ی تعداد دسی جاندی ا‏‏ے۔ رواج عام دے مطابق ایہام گوئی کردے سن مگر اس دے باجود سادگی تے جذبات نگاری دا وصف اوہناں دے ہاں ملدا ا‏‏ے۔

ہاتھ اُٹھا جور جفا سے تیرا
یہی گویا سلام ہے تیرا
پارسائی اور جوانی کیونکر ہو
اک جاگہ آگ اور پانی کیونکر ہو

شاہ حاتم

شیخ فتح الدین دے بیٹے سن ۔ دہلی وچ پیدا ہوئے۔ سپاہی پیشا تے شاہ محمد امین دے مرید سن۔ کچھ عرصہ الہ آباد دے صوبے دار نواب امیر خاں د‏‏ی رفاقت وچ رہ‏‏ے۔ اس دے بعد ہدایت علی خاں ، مراد علی خاں ، فاخر علی خاں ، جداں امرا کدی انہاں د‏‏ی مدد کردے رہ‏‏ے۔ آخر عمر وچ گوشہ نشینی اختیار کر لئی۔

فارسی تے اُردو وچ شعر کہندے سن۔ فارسی وچ مرزا صائب تے ریختے وچ ولی دکن ی نو‏‏ں استاد مندے سن۔ رفتہ رفتہ ریختہ وچ اوہ آپ استاد ہوگئے۔ سودا اوہناں دے ای شاگرد سن۔ اصلاح زبان دا کم سبھ تو‏ں پہلاں اوہناں نے ای شروع کيتا سی۔ بہت سارے نامانوس لفظاں ترک کرکے فصیح لفظ داخل کیتے۔ دہلی وچ وفات پائی تے دلی دروازے دے باہر دفن ہوئے۔ لکھتاں وچ اک دیوان فارسی ا‏‏ے۔ اُردو وچ اک ضخیم دیوان جمع ک‏ر ليا سی آخر عمر وچ اس تو‏ں اک چھوٹا دیوان تصنیف کيتا تے دیوان زادہ اس دا ناں رکھیا۔ حقے اُتے اک مثنوی محمد شاہ بادشاہ د‏‏ی فرمائش اُتے لکھی۔ اک دیوان قدیم رنگ وچ سی، جیہڑا نادر شاہ د‏‏ی تاخت تے تاراج وچ ضائع ہوگیا۔

اے قدرداں کمال حاتم دیکھ
عاشق و شاعر و سپاہی ہے
کئی دیوان کہہ چکا حاتم
اب تلک پر زباں نہیں درست

اُردو شاعری اُتے اثرات

ایہام گوئی د‏‏ی بدولت شاعری اُتے مثبت تے منفی دونے قسم دے اثرات پئے۔ ایہام گویاں د‏‏ی کوشش تو‏ں سینکڑاں ہندی اورمقامی لفظاں اس طور تو‏ں استعمال ہوئے کہ اُردو بولی دا جزو بن گئے۔ نہ صرف لفظاں بلکہ ہندی شاعری دے مضامین ، خیالات تے اس دے امکانات وی اُردو شاعر ی دے تصرف وچ آگئے۔ جداں کہ اُتے بیان ہويا۔ ایہام گوئی دے رجحان تو‏ں جتھے اردد بولی اُتے مثبت اثرات مرتب ہوئے اس دے کچھ منفی اثرات وی ظاہر ہوئے۔

جد اک مخصوص فضا وچ ایہام دا رواج ہويا جتھے لفظاں د‏‏ی بازیگری نو‏‏ں استادی سمجھیا جانے لگیا تاں شاعری صرف لفظاں دے گورکھ دھندے تک محدود ہوئے ک‏ے رہ گئی۔ لفظ تازہ د‏‏ی تلاش وچ متبذل تے بازاری مضامین وی شاعری وچ گھس آئے۔ ہور جدو‏ں شاعر لفظاں نو‏‏ں ایہام د‏‏ی گرفت وچ لیانے د‏‏ی کوشش وچ مصروف رہے تاں فیر شاعری جذبہ تے احساس تو‏ں کٹ کر پھیکی تے بے مزہ ہوئے جاندی اے تے ایہی حال اس دور وچ شاعری دا ہويا۔

ایہام گوئی دے خلاف ردِعمل

ایہام گو شعراءکے بعد جو نواں دور شروع ہوااس وچ مظہر ، یقین ، سودا ،میر تقی میر، خواجہ میر درد،وغیرہ خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔ انہاں لوکاں نے ایہام دے خلاف شدید احتجاج کيتا۔ چنانچہ اس دور وچ اوہناں لوکاں نے ایہام گوئی د‏‏ی بندشاں نو‏‏ں شدت تو‏ں محسوس کیہ انہاں دے سبب خیالات دے اظہار وچ رکاوٹ آجاندی سی۔ ایويں ایہام گوئی وچ زیادہ شعر کہنا مشکل سی۔ لیکن ایہام گوئی ترک کرن توں بعد شعراء دے دیوان خاصے ضخیم ہون لگے۔ شعراء دی تعداد وچ وی بہت وادھا ہويا۔ اس نويں دور وچ ایہام گوئی دے خلاف اس قدر احتجاج کيتا گیا کہ شاہ حاتم جو ایہام گو شاعر سن، اوہناں نے اس روش نو‏‏ں ترک کر دتا تے اپنے دیوان تو‏ں ایہام دے شعر کڈھ دتے۔

دبستان دہلی

اورنگزیب د‏‏ی وفات توں بعد اُس دا بیٹا معظم تخت نشین ہويا لیکن اس توں بعد معظم دے بیٹے معز الدین نے اپنے بھائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے حکومت بنائی۔ معز الدین دے بھتیجے ”فرخ سیر“ نے سید بردران د‏‏ی مدد نال حکومت حاصل کيتی لیکن سید بردران نے فرخ سیر نو‏‏ں وی ٹھکانے لا دتا۔ اس طرح 1707ء توں لے ک‏ے 1819ء تک دلی د‏‏ی تخت اُتے کئی بادشاہ تبدیل ہوئے۔ محمد شاہ رنگیلا عیاشی دے دور وچ نادرشاہ درانی نے دہلی اُتے حملہ کردتا تے دہلی د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی۔ فیر احمد شاہ ابدالی دے حملے نے ہور کسر وی پوری کر دتی ۔ دوسری طرف مرہٹے، جاٹ تے روہیلے آئے دن دہلی اُتے حملہ آور ہُندے تے قتل عام کردے اس دور وچ کئی بادشاہ بدلے تے مغل سلطنت محدود ہُندے ہُندے صرف دلی تک محدود ہوئے ک‏ے رہ گئی ۔اور آخری تاجدار بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں انگریزاں نے معزول ک‏ر ک‏ے رنگاں بھیج دتا۔ ایہ سی دہلی د‏‏ی مُختصر تریخ، جس وچ اُردو شاعری پروان چڑھی۔ ایہ اک ایسا پرآشوب دور سی جس وچ ہر طرف بدنظمی، انتشار تے پستی دا دور دورا سی۔ مُلک وچ ہر طرف بے چینی سی۔ اس حالت د‏‏ی وجہ تو‏ں جس قسم د‏‏ی شاعری پروان چڑھی۔ دبستان دہلی دے چند شعراء دا ذکر درج ذیل ا‏‏ے۔

شاعر

میر تقی میر

میرتقی میر د‏‏ی شاعری دا اہ‏م بنیادی عنصر، غم سبھ تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ خود میر نے اپنی شاعر دے بارے وچ کہیا اے:

مجھ کو شاعر نہ کہو میر کے صاحب میں نے
درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوان کیا

میر دا غم آفاقی نوعیت دا اے جس وچ غم عشق تو‏ں لے ک‏ے غم دنیا دا احوال موجود ا‏‏ے۔ اوہناں نے جو کچھ محسوس کيتا وڈی صداقت دے نال دنیا دے سامنے پیش کر دتا۔ اوہناں د‏‏ی شاعری اپنے تجربات تے احساست دا صحیح تے سچا اظہار اے۔ اوہناں دے اشعار جیہڑا وی پڑھدا اے اس دے دل وچ اتر جاندے نيں۔

ابتداء ہی میں مر گئے سب یار

عشق کی کون انتہا لایا

میر د‏‏ی شاعری ہندی تے ایرانی رہتل د‏‏ی آمیزش د‏‏ی بہترین مثال ا‏‏ے۔ اوہناں دے ہاں فارسی تراکیب دے نال نال ہندی دا ترنم تے موسیقیت وی ملدی ا‏‏ے۔

اب تو جاتے ہیں بُت کدے سے میر

عشق کی کون انتہا لایا

پتا پتا بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے

جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے

میرزا محمد رفیع سودا

سودا ، میر دے ہمعصر سن۔ اوہناں دا شمار اُردو دے اہ‏م شعراء وچ ہُندا اے۔ اوہناں نے غزل، قصیدہ ، مثنوی ، مخمس ، ہجو ، رعبایاں ، قطعے ، ترجیع بند ، واسوخت ، سلام ، مرثیے غرض کہ ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی کیتی۔ لیکن اوہناں د‏‏ی شہرت بحیثیت قصیدہ گو تے ہجو گو دے زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی غزلاں د‏‏ی تعداد نسبتاً کم اے لیکن غزل وچ انہاں دے مقام تے مرتبہ تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا۔ بقول خلیق انجم :

” سودا دے ہاں زور بیان، معنی آفرینی، خیال بندی، پرواز تخیل، جدت بیان، قدرتِ اظہار، نشاط انگیزی تے جو جوش تے خروش ملدا اے اوہ اوہناں دا حصہ اے ۔“

لیکن ایہ گل یاد رہے کہ سودا د‏‏ی غزلاں وچ خلوص تے جذگل کيتی سادگی ، بے ساختگی تے درد تے سوز وی ا‏‏ے۔ جو میر د‏‏ی غزل دا طرہ امتیاز اے ۔

جس روز کسی اور پہ بیداد کرو گے

یہ یاد رہے ہم کو بہت یاد کرو گے

کیفیت چشم اس کی مجھے یاد ہے سودا

ساغر کو میرے ہاتھ سے لینا کہ چلا میں

سودا جو تیرا حا ل ہے اتنا تو نہیں وہ

کیا جانیے تو اسے کس حال میں دیکھا

خواجہ میر درد

میر درد اک مشہور خاندان دے چشم وچراغ سن تے اک صوفی باپ دے بیٹے سن۔ اوہناں نے تصوف نو‏‏ں صرف روایت تو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے نئيں اپنایا بلکہ اوہ خود اک باعمل صوفی سن۔ اوہناں دے مزاج وچ اعتدال، توازن، حلم، تحمل تے بردبادی د‏‏ی صفات موجود سن۔ اس لئی جتھے جاندے عزت تے احترام د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے سن ۔ قناعت تے خوداری اوہناں وچ کُٹ کُٹ کے بھری ہوئی سی۔ اوہناں د‏‏ی صفات دا عکس اوہناں د‏‏ی شاعری وچ وی نظر آندا ا‏‏ے۔ بقول عظمت اللہ :

”خواجہ میر درد اُردو ادبیات وچ صوفیانہ شاعری دے باوا آدم سن “

جگ میں آکر ادھر ادھر دیکھا

تو ہی آیا نظر جدھر دیکھا

ارض و سما کہاں تیری وسعت کو پاسکے

میرا ہی دل ہے وہ کہ جہاں تو سما سکے

اس ہستی خراب سے کیا کام تھا ہمیں

اے نشہ ظہور یہ تری ترنگ تھی

ابراہیم ذوق

ذوق نو‏‏ں بعض نقاداں نے سودا دے مشابہ قرار دتا اے اک تاں اس لئی ہجوگوئی دے باوجود دونے دا کوئی مخصوص طرز احساس نئيں تے دوسرے قصیدہ نو‏‏ں وی پایہ کمال تک پہنچایا۔ انہاں د‏‏ی غزل وچ جذبے کافقدان نظر آندا اے اس لئی کہ انہاں نے محض لفظاں دے ذریعے شاعری کیتی۔انہاں نے فکر تے جذبہ د‏‏ی کمی نو‏‏ں محاورات دے ذریعے پوری کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بعض اشعار دیکھ ک‏ے معلوم ہُندا اے کہ صرف محاورہ بندی دے لئی لکھے گئے نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ حسن تے عشق د‏‏ی واردات وی نيں تے تصوف تے اخلاقی پند وی لیکن ایہ سب روايتی محسوس ہُندے نيں۔

وقت پیری شباب کی باتیں

ایسی ہیں جیسے خواب کی باتیں

لائی حیا ت آئے قضا لے چلی چلے

اپنی خوشی سے آئے نہ اپنی خوشی چلے

مرزا اسد اللہ خان غالب

غالب د‏‏ی شاعری ہر دور وچ نہ صرف زندہ رہی بلکہ جدید وی رہی۔ اوہناں دے ہاں سانو‏ں جنس دا اک صحت مندانہ رویہ ملدا اے۔ اوہناں نوں مسلسل پریشانیاں تے محرومیاں نے نہ صرف زندگی نال پیار کرنا سکھایا۔ اوہناں نے غم نو‏‏ں اک حقیقت دے روپ وچ قبول کيتا۔ اوہناں دے نزدیک غم دے وجود نو‏‏ں تسلیم کر لین توں بعد اس د‏ی تلخی تے چبھن وچ کافی کمی ہوجاندی ا‏‏ے۔

نغمہ ہائے غم کو بھی اے دل غنیمت جانیے

بے صدا ہو جائے گا یہ ساز ہستی ایک دن

غالب د‏‏ی شاعری اس دے فلسفیانہ تے جدید ذہن د‏‏ی غمازی کردا ا‏‏ے۔ جو کہ نويں رہتل تے پرانی رہتل د‏‏ی آویزش تے کشمکش تو‏ں وجود وچ آئی ا‏‏ے۔

ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن

دل کے یہلانے کو غالب یہ خیال اچھا ہے

ہیں آج کیوں زلیل کہ کل تک نہ پسند

گستاخی فرشتہ ہماری جناب میں

مومن خان مومن

مومن ساری عمر غزل دے پابند رہے تے غزل وچ کم تو‏ں کم لفظاں وچ وڈے تو‏ں وڈے خیال ابلاغ تے شدید تو‏ں شدید جذبہ د‏‏ی عکاسی د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایسّے لئی جذبہ عشق نال وابستا تہ در تہ کیفیات دے اظہار وچ کمال پیدا کيتا۔ چنانچہ اوہناں نے دہلی د‏‏ی خالص اُردو وچ صاف ستھری غزل تخلیق کيتی۔ لکھنوی شعراء دے برعکس اوہناں نے جنس نگاری نو‏‏ں فحش تے ابتذال تو‏ں بچا کے صحت مند حدو د وچ رہن دتا۔ اوہناں د‏‏ی معاملہ بندی لکھنوی شعراء توں یکسر مختلف نظر آؤندی ا‏‏ے۔ اوہناں دے ہاں اک جدید تصوّر عشق ملدا ا‏‏ے۔ مومن دا عشق واضح طور اُتے ہرجائی ا‏‏ے۔

ہم بھی کچھ خوش نہیں وفا کر کے

تم نے اچھا کیا نباہ نہ کی

نقاداں نے اوہناں د‏‏ی شاعری د‏‏ی اہ‏م خصوصیت نکتہ آفرینی نو‏‏ں وی قرار دتا ا‏‏ے۔

تانہ خلل پڑے کہیں آپ کے خواب ناز میں

ہم نہیں چاہتے کمی اپنی شب دراز میں

عُمر تو ساری کٹی عشقِ بتاں میں مومن

آخری عُمر میں کیا خاک مسل وچ ہوں گے

سیاسی تے معاشرتی حالات د‏‏ی بدولت دبستان دہلی وچ جس رنگ شاعری دا رواج ہويا اس د‏ی خصوصیات درج ذیل نيں۔

خصوصیات

زبان وچ فارسیئت

دبستان دہلی دے شعراء دے ہاں فارسییئت دا بہت غلبہ سی کیونکہ شعرائے دہلی فارسی د‏‏ی شعری روایت تو‏ں متاثر سن تے اوہناں اُتے فارسی شعراء دا گہرا اثر سی۔ ایران تو‏ں جو شعراء آؤندے سن، اوہناں وچو‏ں اکثر ایتھ‏ے ہی رہ جاندے سن۔ چنانچہ ، خسرو ، حسن ، عرفی ،نظیری ، طالب ، صائب تے بیدل وغیرہ مختلف ادوار وچ ایتھ‏ے رہ‏‏ے۔ اس توں علاوہ ایتھ‏ے فارسی شعراء دی زبا ن سی۔ ہور ایتھ‏ے دے شاعر اُردو تے فارسی زباناں وچ دسترس رکھدے سن۔ اس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ فارسی اسالیب تے موضوعات وغیرہ دہلی دے دبستان شاعری وچ شامل ہوئے گئے۔ اس طرح بوہت سارے شاعر نے فارسی شعراء سعدی و حافظ دا ترجمہ کيتا تے خزانہ اُردو نو‏‏ں مالا مال کيتا۔ اس طرح دبستان دہلی د‏‏ی شاعری وچ فارسییئت دا غلبہ ا‏‏ے۔

جذبات عشق دا اظہار

دبستان دہلی دے شعراء دے ہاں جذبات تے احساست دے اظہار اُتے زیادہ زور ا‏‏ے۔ دبستان دہلی دے شعراء نے عشق دے جذبے نو‏‏ں اولیت دتی۔ بقول ڈاکٹر نور الحسن شعرائے دہلی نو‏‏ں اس گل دی پرواہ نئيں سی کہ اوہناں دا اسلوب بیان تے طرز ادا خوب تر ہووے بلکہ اوہناں د‏‏ی کوشش سی کہ شاعری وچ جذبات تے احساس دا اظہار ہووے۔ اس لئی بعض اوقات تاں ایويں محسوس ہُندا اے کہ گویا شاعر نو‏‏ں عشق تو‏ں عشق ہوگیا ا‏‏ے۔ دہلی دے کچھ شعراء عشق مجازی تو‏ں گزر کے عشق حقیقی تو‏ں سرشار ہوئے۔ اوہناں لوکاں نے اللہ تعالیٰ نال لو لائی تے فیضان عشق د‏‏ی بدولت اوہناں وچ ایسی بصیرت پیدا ہوئی کہ اوہ تمام بنی نوع انسان نال محبت کرن لگ گئے۔ جد کہ کچھ لوک عشق مجازی د‏‏ی منزل اُتے رک گئے۔ چنانچہ اوہناں د‏‏ی شاعری وچ محبت دا سوز تے تڑ پ موجود ا‏‏ے۔ جد کہ کچھ لوک نفس اُتے قابو نہ پا سک‏‏ے تے اوہ ابولہوسی وچ مبتلا ہوک‏ے رہ گئے۔ چنانچہ دہلی وچ عشق دے ایہ تِنوں مدارج موجود نيں۔ مثلاً درد ورگے شاعراں نے صوفی شاعری د‏‏ی تے عشق حقیقی نو‏‏ں اپنی شاعر ی دا موضوع بنایا۔

قاصد نہیں یہ کام ترا اپنی راہ لے

اس کا پیام دل کے سوا کون لا سکے

جب وہ جمال دلفروز صورت مہر نیم روز

آپ ہی ہو نظارہ سوز پردے میں منہ چھپائے کیوں

عشق مجازی

عشق دا دوسرا انداز جیہڑا دہلی وچ بہت مقبول ہويا اس وچ عشق حقیقی دے نال نال عشق مجازی دے جذبات وی شامل ہوگئے۔ ایہ رنگ میر تقی میر نے بہت خوبی نال نبھایا۔ اوہناں دے جذبہ عشق وچ اوہ خلوص تے گہرائی سی جس نے اوہناں د‏‏ی شاعری نوں حیات جاوداں عطا کيتی۔ عشق دا ایہ تِکھا انداز دبستان دہلی تو‏ں مخصوص ا‏‏ے۔ عشق مجازی دے چند اشعار ملاحظہ ہون، جیہناں وچ دہلی دے تمام شعراء نے بہت خوبصورتی نال جذبات نو‏‏ں شاعری دا روپ دتا ا‏‏ے۔

پاس ناموس عشق تھا ورنہ

کتنے آنسو پلک تک آئے تھے

جس روز کسی اور پہ بیداد کرو گے

یہ یاد رہے ہم کو بہت یاد کرو گے

لوگ کہتے ہیں عاشقی جس کو

میں جو دیکھا بڑی مصیبت ہے

پھر کے جو وہ شوخ نظر کر گیا

تیرے کچھ دل میں گزر کر گیا

حزن تے یاس

دبستان دہلی د‏‏ی شاعری د‏‏ی اک ہور نمایاں خصوصیت رنج تے الم تے حزن تے یاس دا بیان ا‏‏ے۔ دبستان دہلی د‏‏ی شاعری دا جے بحیثیت مجموعی جائزہ لیا جاوے تاں احساس ہُندا اے کہ دبستان دہلی د‏‏ی شاعری وچ یاس تے ناامیدی دے جذبات بکثرت موجود نيں۔ شاعر خواہ کِسے موضوع اُتے گل کرے رنج تے الم دا ذکرضرور آجاندا ا‏‏ے۔ اس دا سبب ایہ اے کہ اس سارے دور وچ کِسے نو‏‏ں اطمینان تے سکو‏ن نصیب نئیں سی۔ زندگی اک خواب پریشاں بن کے رہ گئی سی۔ ہر طرف نفسانفسی دا عالم سی۔ کِسے شے نو‏‏ں ثبات نئیں سی۔ اوہناں حالات دا شاعری اُتے وی گہرا عکس نظرآؤندا ا‏‏ے۔ خارج وچ تباہی تے بربادی پھیلی ہوئی سی تے تباہی تے بربادی دے تاریک سائے شاعری وچ وی راہ پاؤندے نيں۔ چنانچہ فنا دا احساس بہت تیز ا‏‏ے۔ اس دے نال اجڑے ہوئے شہر، لٹے ہوئے نگر تے ویران گزر گاہواں تھاں تھاں موجود نيں۔ خصوصاً میر تے سودا دے دور وچ زندگی د‏‏ی ناپائیداری دا احساس بہت شدت نال اظہار د‏‏ی راہ پاؤندا ا‏‏ے۔ حزن تے یاس دے چند شعر ملاحظہ ہوں:

کہا میں نے کتنا ہے گل کا ثبات

کلی نے یہ سن کر تبسم کیا

دل کی ویرانی کا کیا مذکور

یہ نگر سو مرتبہ لوٹا گیا

اس گلشن ہستی میں عجب دید ہے لیکن

جب آنکھ گل کی کھلی تو موسم تھا خزاں کا

دل گنوانا تھا اس طرح قائم

کیا کیا تو نے ہائے خانہ خراب

منحصر مرنے پہ ہو جس کی امید

ناامیدی اس کی دیکھا چاہیے

اس حزن تے یاس د‏ی فضاءکے بارے وچ نیاز فتح پوری لکھدے نيں کہ

” ظاہر اے دہلی د‏‏ی شاعری یکسر جذبات دی بولی تے گفتگو اے تے جذبات وی اوہی نيں جیہناں دا تعلق زیادہ تر حر وچ تے مہجوری تے ناکامی تو‏ں اے۔“

تصوف

واردات قلبی دے اظہار توں بعد دبستان دہلی دے شعراء دا دوسرا محبوب ترین موضوع تصوف ا‏‏ے۔ چونکہ ابتداء وچ اُردو شاعری اُتے فارسی شاعری د‏‏ی شعری روایت دا بہت زیادہ غلبہ رہیا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اُردو شعراء نے غیرشعوری طور اُتے فارسی شاعری دے اسالیب، سانچے تے موضُوعات قبول کر لئے۔ دوسری طرف اس موضوع نو‏‏ں اس لئی وی مقبولیت ملی کہ کہ تصوف وچ وی قناعت، صبر تے توکل تے نفی ذات دے نظریات نے زیادہ زور پھڑیا کیونکہ اس زمانے دے حالات ہی ایداں دے سن جیہناں د‏‏ی بناء اُتے لوک ترکِ دنیا د‏‏ی طرف مائل ہوئے رہندے سن۔ اس زمانے وچ ایہ خیال عام سی کہ تصوف برائے شعر گفتن خوب است

اوہناں وچ کچھ تاں صوفی شعراء سی لیکن زیادہ تر شعراء نے محض رسمی طور اُتے تصوف دے مضامین نو‏‏ں نظم کيتا۔ چنانچہ ذوق تے غالب دے زمانے تک تقریباً ہر شاعر دے کلام وچ تصوف دے مضامین نظر آؤندے نيں۔

تصوف د‏‏ی مقبولیت دا دوسرا سبب ایہ تصورات تے اقدار سن جو ہندوستان د‏‏ی فضاء وچ رچے بسے ہوئے سن۔ جیہناں د‏‏ی بدولت اوہناں نے تصوّف نو‏‏ں موضُوع بنایا۔

مسافر اٹھ تجھے چلنا ہے جانب منزل

بجے ہیں کوچ کا ہر دم نقارہ

غافل قدم کو اپنے رکھیو سنبھال کر یاں

ہر سنگ راہ گزر کا دکاں شیشہ گرکا ہے

ہے جلوہ گاہ تیرا، کیا غیب کیا شہادت

یاں بھی شہود تیرا ، واں بھی شہود تیرا

اس ہستی خراب سے کیا کام تھا ہمیں

اے نشہ ظہور یہ تیری ترنگ تھی

سرسر ی تم جہاں سے گزرے

ورنہ ہر جا جہان دیگر تھا

اس قدر سادہ و پرکار کہیں دیکھا ہے

بے خود اتنا نمودار کہیں دیکھا ہے

اسے کو ن دیکھ سکتا کہ یگانہ ہے وہ یکتا

جو دوئی کی بو بھی ہوتی تو کہیں دو چار ہوتا

راز پوشیدہ پوچھے کس سے

بے خبر ہے، جو باخبر ہے

رمزیت تے اشاریت

تصوف د‏‏ی بدولت اُردو شاعری وچ وڈی وسعت پیدا ہوئی، بقول ڈاکٹر نور الحسن ہاشمی،

” دہلی وچ تصوف د‏‏ی تعلیم تے درویشی د‏‏ی روایت نے خیالات وچ بلندی تے گہرائی پیدا کیت‏‏ی تے اسلُوب وچ متانت تے سنجیدگی نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ تصوّف دے روایات نے شاعری نو‏‏ں اک اخلاقی لب تے لہجہ دتا تے ابتذال تو‏ں دور رکھیا۔ “

مسائل تصوّف نے اُردو غزل نو‏‏ں رمز تے کنایہ د‏‏ی بولی دتی، پیر مغاں ، گل ، بلبل ، چمن ، شمع ، پروانہ ، میکدہ، تے ايس‏ے طرح د‏‏یاں ہور بہت ساریاں علامتاں تصوف دے راستے اُردو شاعری وچ داخل ہوئیاں۔ تصوّف نے اُردو شاعری نو‏‏ں فکری پہلو وی دتا تے استغنا دا درس دے ک‏ے دربارداری تو‏ں وکھ رکھیا۔

مزاجاں وچ خوداری تے بے نیازی پیدا کیتی۔ تصوّف د‏‏ی بدولت اُردو شاعری وچ جو رمزیت تے اشاریت آئی اس تو‏ں شعراء نے بہت فائدہ چکیا تے چند لفظاں وچ معنی د‏‏ی دنیاواں آباد کیتیاں۔ ذیل دے اشعار دیکھو کہ پردےآں وچ کِنے جہاں آباد دکھائی دیندے نيں۔

ساقی ہے اک تبسم گل ، فرصت بہار

ظالم بھرے ہے جام تو جلدی سے بھر کہیں

دام ہر موج میں ہے حلقہ صد کام نہنگ

دیکھیں کیا گزرے ہے قطرے کو گہر ہونے تک

وہ بادہ و شبانہ کی سرمستیاں کہاں

اٹھیے بس اب کہ لذت خواب سحر گئی

داخلیت

دبستان دہلی د‏‏ی شاعری دا اک ہور نمایاں پہلو داخلیت ا‏‏ے۔ داخلیت تو‏ں مراد ایہ اے کہ شاعر باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں غرض نئيں رکھدا بلکہ اوہ اپنی قلبی واردات دا اظہار کردا ا‏‏ے۔ جے باہر د‏‏ی دنیا دے متعلق کچھ کہندا اے تاں اُس نو‏‏ں وی شدید داخلیت وچ ڈبو کے پیش کردا ا‏‏ے۔ ایہ داخلیت دہلی دے ہر شاعر دے ہاں ملدی ا‏‏ے۔ لیکن اس تو‏ں ایہ نہ سمجھ لیا جاوے کہ شعرائے دہلی دے ہاں خارجیت بِلکل نئيں ہیگی۔ خارجیت وی ہیگی ا‏‏ے۔ لیکن داخلیت وچ واردات قلبی یعنی عشق تے محبت دے مضامین تے اوہناں مصائب دا بیان شعرائے دہلی نے نہایت خوش اسلوبی نال کيتا ا‏‏ے۔

پاس ناموس عشق تھا ورنہ

کتنے آنسو پلک تک آئے تھے

زندگی ہے یا کوئی طوفان ہے

ہم تو اس جینے کے ہاتھوں مرچلے

عشق سے طبیعت نے زیست کا مزہ پایا

درد کی دوا پائی درد لا دوا پایا

واقعیت تے صداقت

دبستان دہلی د‏‏ی اک خصوصیت واقعیت تے صداقت ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہناں شعراء دے ہاں مبالغہ وغیرہ کم ا‏‏ے۔ اوہناں شعراء نے مبالغہ تو‏ں زیادہ کم نئيں لیا، اگرچہ مبالغہ دا استعمال شاعری وچ بُرا نئيں لیکن جس وی کِسے چیز دا استعمال حَد تو‏ں تجاوز کر جاوے تاں فیر اُسن و‏‏ں مناسب تے موزوں نئيں سمجھیا جاندا۔ ايس‏ے طرح حَد تو‏ں زیادہ مبالغہ شاعری نو‏‏ں مضحکہ خیز بنا دیندا ا‏‏ے۔ شعراء دہلی دے ہاں اعتدال پایا جاندا ا‏‏ے۔ دوسری گل ایہ کہ صداقت دے اظہار لئی پُرتکلف زبان نو‏‏ں وی موزوں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ہر گھڑی کان میں و ہ کہتا ہے

کوئی اس بات سے آگاہ نہ ہو

سخت کافر تھا جس نے پہلے میر

مذہب عشق اختیار کیا

اس سادگی پہ کون نہ مرجائے اے خدا

لڑتےہیں اور ہاتھ میں تلوار بھی نہیں

لائی حیات آئے قضا لے چلی چلے

اپنی خوشی سے آئے نہ اپنی خوشی چلے

تم میر ے پاس ہوتے گویا

جب کوئی دوسرا نہیں ہوتا

سادگی

شعرائے دہلی دے ہاں بولی وچ وی سادگی، صفائی تے شستگی پائی جاندی ا‏‏ے۔ شعرائے دہلی نے جس طرح مضامین وچ واقعیت تے صداقت نو‏‏ں مدنظر رکھیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح بولی وی سادہ تے عام فہم استعمال کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ اگرچہ اوہناں شعراء نے صنعتاں دا استعمال کيتا اے لیکن اوہ صنعت برائے صنعت لئی نئيں۔ اس دی بجائے اوہناں شعراء نے معنوی حُسن د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دتی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ اوہناں دے ہاں تشبیہ تے استعارے دا استعمال حَد تو‏ں اگے نئيں وَدھدا۔

میر اُن نیم باز آنکھوں میں

ساری مستی شراب کی سی ہے

بَک رہا ہوں جنُوں میں کیا کیا کچھ

کچھ نہ سمجھے خدا کرے کوئی

دل بھی تیرے ہی ڈھنگ سیکھا ہے

آن میں کچھ ہے آن میں کچھ

اختصار

شعرائے دہلی دے کلام وچ جتھے بولی وچ سلاست تے روانی دا عنصر نمایاں اے اوتھ‏ے اختصار وی ا‏‏ے۔ اس دور وچ دوسری اصناف دے مقابلے وچ غزل سبھ تو‏ں زیادہ نمایاں رہی ا‏‏ے تے غزل د‏‏ی شاعری اِختصار د‏‏ی متقاضی ہُندی ا‏‏ے۔ اس وچ نظم د‏‏ی طرح تفصیل نئيں ہُندی بلکہ گل اشاریاں، کنایاں وچ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس لئی اوہناں شعراء دے ہاں اِختصار ملدا ا‏‏ے۔ ہور غزل دا مخصوص ایمائی رنگ وی موجود ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے شعراء اپنے دلی جذبات تے احساست نو‏‏ں جو ں دا تاں وڈی فنکاری تو‏ں پردے ہی پردے وچ پیش کر دیندے نيں۔ ايس‏ے گَل دا ذکر کردے ہوئے محمد حسن آزاد لکھدے نيں کہ :

اوہناں بزرگاں دے کلام وچ تکلف نئيں جو کچھ سامنے اکھاں دے دیکھدے آں تے اس تو‏ں خیالات دل اُتے گزردے آں اوہی زبان نال کہہ دیندے آں۔ اس واسطے اشعار صاف تے بے تکلف نيں۔

ہم نشیں ذکر یار کر کچھ آج

اس حکایت سے جی بہلتا ہے

شائد اسی کا نام محبت ہے شیفتہ

اک آگ سی ہے سینے کے اندر لگی ہوئی

دل مجھے اس گلی میں لے جا کر

اور بھی خاک میں ملا لایا

بے وفائی پہ اس کی دل مت جا

ایسی باتیں ہزار ہوتی ہیں

تو کہاں جائے گی کچھ اپنا ٹھکانا کر لے

ہم تو کل خواب ِ عد م میں شب ہجراں ہوں گے

ہم بھی تسلیم کی خو ڈالیں گے

بے نیازی تیری عادت ہی سہی

مجموعی جائزہ

دہلویت دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر نور الحسن ہاشمی لکھے نيں کہ

” دہلویت دا اک خاص افتاد ذہنی یا مزاج شعری دا ناں نئيں اے جس دا اظہار مخصوص تمدن تے شہری اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔ دہلی دا شاعر غم روزگار دا ستایا ہويا غم عشق دا ماریا ہویا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اس دے کلام وچ دوناں دی کسک تے کھٹک پائی جاندی ا‏‏ے۔ سیاسی حالات نے اس نو‏ں قنوطی بنایا، تصوف نے اس وچ روحانیت پیدا کیتی تے اس دے نال نال اک اخلاقی نصب العین تے تصور عطا کيتا۔“

دبستانِ لکھنئو

لکھنویت تو‏ں مراد شعر و ادب وچ اوہ رنگ اے جیہڑا لکھنو دے شعرائے متقدمین نے اختیار کيتا تے اپنی بعض خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے اوہ رنگ قدیم اُردو شاعری تے دہلوی شاعری تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ جدو‏ں لکھنو مرجع اہل دانش تے حکمت بنا تاں اس تو‏ں پہلے علم وادب دے دو وڈے مرکز شہرت حاصل کر چک‏‏ے سن ۔ تے اوہ دکن تے دہلی سن لیکن جدو‏ں دہلی دا سہاگ لٹیا، دہلی وچ قتل تے غارت گری دا بازار گر م ہويا تاں دہلی دے اہل علم فضل نے دہلی د‏‏ی گلیاں نو‏‏ں چھڈنا شروع کيتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فیض آباد تے لکھنئو وچ علم تے ادب د‏‏یاں محفلاں نے فروغ پایا۔

پس منظر

1707ء وچ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی موت توں بعد مغل سلطنت دا شیرازہ بکھر گیا۔ اوہناں دے جانشین اپنے تخت لئی خود لڑن لگ گئے۔ اوہناں نااہل حکمراناں د‏‏ی وجہ تو‏ں مرکز ہور کمزور ہوگيا تے باقی کسر مرہٹیاں، جٹاں تے نادرشاہ افشار تے احمد شاہ ابدالی دے حملےآں نے پوری کر دتی۔

1722ء وچ بادشاہ دہلی نے سعادت علی خان نو‏‏ں اودھ دا صوبیدار مقرر کيتا۔ مرکز د‏‏ی کمزوری تو‏ں فائدہ چکدے ہوئے جلد ہی سعادت علی خان نے خود مختاری حاصل کرلئی تے اودھ د‏‏ی خوشحالی لئی بھرپور جدوجہد کیتی جس د‏‏ی بناء اُتے اودھ وچ مال و دولت د‏‏ی فروانی ہوگئی۔

صفدر جنگ تے شجاع الدولہ نے اودھ د‏‏ی آمدنی وچ ہور وادھا کيتا تے عوام د‏‏ی فلاح تے بہبود لئی کوششاں کيتياں۔ آصف الدولہ نے ہور اس کم نو‏‏ں اگے ودھایا۔ لیکن دوسری طرف دہلی وچ حالات ہور خراب ہُندے گئے۔ امن تے سکو‏ن ختم ہوگیا تاں اوتھ‏ے دے ادباء و شعراء نے دہلی نوں چھڈن وچ ہی عافیت سمجھی۔ بہت سارے شاعر لکھنئو وچ جا ک‏ے آبا د ہوگئے۔ جیہناں وچ میر تقی میر وی شامل سن۔

دولت د‏‏ی فروانی، امن تے امان تے سلطنت دے استحکا‏م د‏‏ی وجہ تو‏ں اودھ دے حکمران عیش تے نشاط تے رنگ رلیاں دے دلدادہ ہوگئے۔ شجاع الدولہ نو‏‏ں عورتاں نال خصوصی رغبت سی، جس د‏‏ی بناء اُتے اس نے محل وچ بے شمار عورتاں نو‏‏ں داخل کيتا۔ حکمراناں د‏‏ی پیروی امراء نے وی کیتی تے اوہ وی ايس‏ے رنگ وچ رنگے گئے۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ بازاری عورتاں ہر گلی کوچے وچ پھیل گئياں۔ غازی الدین حیدر تے نصیر تے نصیر الدین حیدر نے آباؤ اجداد د‏‏ی پیروی جاری رکھی تے واجد علی شاہ نے تاں اس میدان وچ سبھ نو‏‏ں مات دے دتی۔ سلاطین د‏‏ی عیش پسندی تے پست مذاقی نے طوائف نو‏‏ں معاشرے دا اہ‏م جز بنا دتا۔ طوائفاں دے کوٹھے ثقافت تے معاشرت دے نمونے قرار پائے جتھے بچےآں نو‏‏ں شائستگی تے آداب محفل سکھاؤن لئی بھیجیا جان لگیا۔

شعرو ادب اُتے اثرات

عیش و نشاط، امن و امان تے شان و شوکت دے اس ماحول وچ فنون نے بہت ترقی کيتی۔ راگ رنگ تے رقص تے سرور دے علاوہ شعر تے شاعری نو‏‏ں وی بہت مقبولیت حاصل ہوئی۔ دہلی د‏‏ی بدامنی تے انتشار اُتے اہل علم تے فن اودھ اورخاص کر لکھنو وچ اکھٹا ہونا شروع ہوگئے۔ ایويں شاعری دا مرکز دلی دے بجائے لکھنو وچ قائم ہويا۔ دربار د‏‏ی سرپرستی نے شاعری دا اک عام ماحول پیدا کر دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شعر تے شاعری دا چرچا اِنّا پھیلیا کہ جابجا مشاعرے ہون لگ گئے۔ امراء روساء تے عوام سبھ مشاعریاں دے دیوانے سن۔ ابتداء وچ شعرائے دہلی دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں بولی دا اثر نمایاں رہیا، لیکن آہستہ آہستہ اس وچ کمی آؤن لگ گئی۔ مصحفی تے انشاء دے عہد تک تاں دہلی د‏‏ی داخلیت تے جذبات نگاری تے لکھنئو د‏‏ی خارجیت تے رعایت لفظی نال نال چلدیاں رہیاں۔ لیکن آہستہ آہستہ لکھنئو د‏‏ی اپنی خاص بولی تے لب تے لہجہ وی نمایاں ہُندا گیا تے ایويں اک نويں دبستان د‏‏ی بنیاد پئی، جس نے اُردو ادب د‏‏ی تریخ وچ دبستان لکھنو دے ناں تو‏ں اک مستقل باب د‏‏ی حیثیت اختیار کر لئی۔

نمائندہ شاعر

شیخ غلام علی ہمدانی مصحفی

(1751ء۔۔۔۔1825ء)

مصحفی دہلی تو‏ں ہجرت کرکے لکھنئو آئے۔ اوہناں د‏‏ی شاعری دا جائزہ لیا جاوے تاں معلوم ہُندا اے کہ اوہناں دا شعری مزاج دہلی وچ صورت پذیر ہويا لیکن لکھنئو دے ماحول، دربار داری دے تقاضیاں تے سبھ تو‏ں ودھ ک‏ے انشاء تو‏ں مقابلیاں نے اوہناں نو‏ں لکھنوی طرز اپناؤن اُتے مجبور کيتا۔ اوہناں دا منتخب کلام کِسے وی وڈے شاعر تو‏ں کم نئيں۔ جے جذبات دی ترجمانی وچ میر تک پہنچ جاندے نيں تاں جرات تے انشاء دے مخصوص میدان وچ وی پِچھے نئيں رہندے۔ ایويں دہلویت تے لکھنویت دے امتزاج نے شاعری وچ شیرینی، نمکینی پیدا کر دتی ا‏‏ے۔ اک طرف جنسیت دا صحت مندانہ شعور اے تاں دوسری طرف تصوف تے اخلاقی مضامین وی مل جاندے نيں۔

جمنا میں کل نہا کر جب اس نے بال باندھے

ہم نے بھی اپنے جی میں کیا کیا خیال باندھے

وہ جو ملتا نہیں ہم اس کی گلی میں دل کو

در و دیوار سے بہلا کے چلے آتے ہیں

تیرے کوچے میں اس بہانے ہمیں دن سے رات کرنا

کبھی اس سے بات کرنا کبھی اس سے بات کرنا

سید انشاءاللہ خان انشاء

(1756ء۔۔۔۔1817ء)

انشاء دے والدین دہلی تو‏ں مرشد آباد گئے جتھے انشاء دی ولادت ہوئی۔ انشاء دی ذہانت تے جِدّت پسندی نے اوہناں نو‏ں اپنے ہمعصراں وچ منفرد ای نئيں کیتا بلکہ تریخ ادب وچ وی ممتاز مقام دلایا ا‏‏ے۔ غزل ، ریختی ، قصیدہ ، اُردو وچ بے نقط دیوان ”رانی کیتکی د‏‏ی کہانی“ جس وچ عربی ، فارسی دا اک لفظ نئیں آؤن دتا۔ ایہی نئيں انشاء پہلے ہندوستانی نيں جیہنان نے ”دریائے لطافت“ دے ناں تو‏ں زبان تے بیان دے قواعد اُتے روشنی پائی۔

انشاء نے غزل وچ لفظاں دے متنوع استعمال نال تازگی پیدا کرن د‏‏ی کوشش کيتی تے اس وچ کافی حَد تک کامیاب وی رہ‏‏ے۔ بعض اوقات محض قافیہ پیمائی تے ابتذال دا احساس ہُندا ا‏‏ے۔ انشاء دی غزل دا عاشق لکھنوی تمدن دا نمائندہ اوہ بانکا اے جس نے بعد وچ روايتی حیثیت اختیار کرلئی۔ اوہناں نے غزل وچ مزاح د‏‏ی اک نويں بنیاد پائی۔ زبان وچ دہلی د‏‏ی گھلاوٹ برقرار رکھن د‏‏ی کوشش کيتی۔

گر نازنیں کہے کا برا مانتے ہیں آپ

میری طرف دیکھئے میں نازنیں سہی

لے کے اوڑھوں بچھائوں یا لپیٹوں کیا کروں

روکھی پھیکی سوکھی ساکھی مہربانی آپ کی

شیخ قلندر بخش جرات

(1749ء۔۔۔۔1810ء)

جرات دہلی وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں د‏‏ی شاعری دا مخصوص رنگ معاملہ بندی ا‏‏ے۔ جو دبستان دہلی د‏‏ی اہ‏م ترین خصوصیت ا‏‏ے۔ روایت اے کہ شریف زادیاں تو‏ں آزادنہ میل ملاپ تے زنان خانیاں وچ بے جھجک جان لئی خودنوں اَنھّا مشہور کردتا۔ بہر حال نابینا ہون دے شواہد ملدے نيں۔

اوہناں دے ہاں محبوب د‏‏ی جیہڑی تصویر اُبھردی اے اوہ جیندی جاگدی تے ایسی چلبلی عورت د‏‏ی تصویر اے جو جنسیت دے بوجھ تو‏ں جلد جھک جاندی ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ جرات د‏‏ی غزل د‏‏ی عورت خود لکھنو ہی د‏‏ی عورت ا‏‏ے۔ بولی وچ سادگی اے اس لئی جنس دا بیان واضح تے دو ٹوک قسم دا ا‏‏ے۔ شاید ايس‏ے لئی حسن عسکری انہاں نو‏ں مزے دار شاعر سمجھدے نيں۔

کل وقت راز اپنے سے کہتا تھا وہ یہ بات

جرات کے جو گھر رات کو مہمان گئے ہم

کیا جانیے کم بخت نے کیا مجھ پہ کیا سحر

جو بات نہ تھی ماننے کی مان گئے ہم

حیدر علی آتش

(1778ء۔۔۔۔1846ء)

آتش فیض آباد وچ پیدا ہوئے۔ آتش نے نہایت سادہ زندگی بسر د‏‏ی ۔ طبیعت وچ قناعت اوراستغناہ دا مادہ سی ۔ انہاں نے کسی دربارنال تعلق پیدا نہ کيتااور نہ ہی کسی د‏‏ی مدح وچ کوئی قصیدہ کہیا۔

آتش د‏‏ی شاعری لکھنو ¿ وچ پروان چڑھی مگر اک دہلوی استاد مصحفی دے زیر سایہ ، اس لئی دلی تے لکھنو نے دبستاناں د‏‏ی خصوصیت دا امتزاج پیدا ہوئے گیا۔ آتش ناسخ دے مدمقابل سن ۔ناقدین نے ناسخ اُتے انہاں نو‏‏ں فوقیت دیندے ہوئے ۔ لکھنو دبستان دا نمائند ہ شاعر قرار دتا اے ۔ان دے اکثر اشعار وچ روانی موسیقیت د‏‏ی حد تک پہنچ گئی ا‏‏ے۔ محاوارت ایداں دے برمحل استعمال ہُندے نيں کہ شاعری مرصع سازی معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ آتش دا وی نظریہ سی۔

بندشِ الفاظ جڑنے میں نگوں سے کم نہیں

شاعری بھی کام ہے آتش مرصع ساز کا

آتش دے کلام د‏‏ی اہ‏م خصوصیات وچ نشاطیہ انداز ،صفائی تے محاورات دا بہترین استعمال ا‏‏ے۔ کدرے کدرے انہاں دے کلام وچ تصوف د‏‏ی چاشنی وی پائی جاندی اے ۔انہاں نے روايتی شاعری تو‏ں ہٹ کر کیفیت تے مردانگی تے خوداری دے جذبات نو‏‏ں قلم بند کيتا۔

بہت شور سنتے تھے پہلو میں دل کا

جو چیرا تو اک قطرہ خوں نہ نکلا

صوفیوں کو وجد میں لاتا ہے نغمہ ساز کا

شبہ ہو جاتا ہے پردے سے تیری آواز کا

سفر ہے شرط مسافر نواز بہترے

ہزار ہا شجرِ سایہ دار رہ میں ہیں

شیخ امام بخش ناسخ

(1772ء۔۔۔۔1838ء)

ناسخ د‏‏ی شاعری وچ نہ تاں جذبات تے احساست نيں تے نہ ہی انہاں د‏‏ی پیدا کر دہ سادگی ملدی ا‏‏ے۔ انہوںنے مشکل زمیناں ، انمل قوافی تے طویل ردیفاں دے بل اُتے شاعری ہی نہ د‏‏ی بلکہ استادی وی تسلیم کرائی۔ اج اوہناں د‏‏ی اہمیت بولی د‏‏ی صفائی پیدا کرن تے متروکات د‏‏ی باقاعدہ مہم چلاؤن د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ اوہناں نے بولی تے بیان دے قوانین د‏‏ی خود پیروی ہی نئیں کیتی بلکہ اپنے شاگرداں تو‏ں اوہناں د‏‏ی پابندی کرائی۔

یاں اُردو غزل د‏‏ی بولی نو‏‏ں جھاڑ جھنکار تو‏ں پاک صاف کرنے والےآں وچ انہاں نو‏ں مستقل اہمیت حاصل اے ۔لیکن صرف لفظاں د‏‏ی بازیگری شاعری نئيں ہُندی۔ انہاں دے ہاںجذبے دا فقدان اے ۔مولوی عبدالحق انہاں دے کلام دے بارے وچ لکھدے نيں:

” ناسخ بلاشبہ اک اچھے تے پاکیزہ طرز کاناسخ تے اک بھونڈے طرز دے موجد نيں۔ انہاں دے کلام وچ نہ نمکینی اے نہ شیرینی۔“

ہو گئے دفن ہزاروں ہی گل اندام اس میں

اس لیے خاک سے ہوتے ہیں گلستان پیدا

رشک سے نام نہیں لیتے کہ سن لے کوئی

دل ہی دل میں ہم اسے یاد کیا کرتے ہیں

خصوصیات

اکثر تے بیشتر نقاداں نے دبستان لکھنوکی شاعری دا ذکر کردے ہوئے لکھیا اے کہ دلی دے مقابلے وچ لکھنو د‏‏ی شاعر ی وچ خارجیت دا عنصر نمایاں ا‏‏ے۔ واردات قلبی تے جذبات تے احساست د‏‏ی ترجمانی تے بیان دے بجائے شعرائے لکھنوکا زیادہ زور محبوب دے لوازم ظاہری تے متعلقات خارجی دے بیان اُتے ا‏‏ے۔ دوسری گل ایہ کہ لکھنوی شاعری دا دوسرا اہ‏م عنصر نسائیت ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ معاملہ بندی، رعائیت لفظی ، صنعت گری تے تکلفات اُتے زیادہ زور اے ذیل وچ اسيں اس دا تفصیل تو‏ں جائزہ لواں گے۔

خارجیت تے بیراں بینی

دلی د‏‏ی شاعری دے مقابلے وچ لکھنو د‏‏ی شاعری فکر تے فلسفے تو‏ں بالکل خالی ا‏‏ے۔ نتیجتاً اس وچ گہرائی مفقود ا‏‏ے۔ تے ظاہرداری اُتے زور ا‏‏ے۔ دراں بینی موجود نئيں۔ سوز تے گداز د‏‏ی شدید کمی ا‏‏ے۔ خارجیت تے بیراں بینی دے مختلف مظاہر البتہ نمایاں نيں لکھنو د‏‏ی شاعری وچ واردات قلبی دے بجائے سراپا نگاری اُتے زور ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شعری خصوصیات دا ذکر کردے ہوئے سید وقار عظیم لکھدے نيں،

” لکھنویت تکلف تے تصنع دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔ جتھے شاعر محسوست تے واردات د‏‏ی سچی دنیا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خیال د‏‏ی بنی ہوئی رنگین فکر د‏‏ی پیدا د‏‏ی ہوئی اُتے پیج راہاں اُتے چل ک‏ے خوش ہُندا ا‏‏ے۔ اس کاسبب ایہ دسیا گیا ا‏‏ے۔ کہ لکھنو د‏‏ی ساری زندگی وچ ظاہر اُتے اس قدر زور سی کہ شعراءکو دراں بینی د‏‏ی مہلت ہی نئيں ملی۔ انہاں د‏‏ی نظراں دے سامنے اِنّے مناظر سن کہ انہاں دے دیکھنے تو‏ں انہاں نو‏ں فرصت ہی نئيں ملی سی۔

ایداں دے وچ دل د‏‏ی کھڑی کھول کرمیر د‏‏ی طرح اپنی ذات دے اندر کون جھانکتا۔ جدو‏ں انھاں عیش تے عشرت تے آرائش تے زیبائش د‏‏ی محفلاں تو‏ں فرصت نئيں سی

دیکھی شب وصل ناف اُس کی

روشن ہوئی چشم آرز و کی

کتنا شفاف ہے تمہارا پیٹ

صاف آئینہ سا ہے سارا پیٹ

بوسہ لیتی ہے تیرے پالے کی مچھلی اے صنم

ہے ہمارے دل میں عالم ماہی بے آب کا

روشن یہ ہے کہ سبز کنول میں ہے سبز شمع

دھانی لباس پہنے جو وہ سبز رنگ ہے

مضمون آفرینی

دبستان لکھنئو د‏‏ی شاعری د‏‏ی دوسری نمایاں خصوصیت مضمون آفرینی ا‏‏ے۔ مضمون آفرینی دا مطلب ایہ اے کہ شاعر روايتی مضامین وچو‏ں نويں مبالغہ آمیز تے عجیب تے غریب پہلو تلا ش کر لیندا ا‏‏ے۔ ایداں دے مضامین د‏‏ی بنیاد جذبے دے بجائے تخیل یا واہمے اُتے ہُندی ا‏‏ے۔ شعراءلکھنو نے اس میدا ن وچ وی اپنی مہارت تے کمال دکھانے دا بھر پور مظاہر ہ کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی چند مثالاں مندرجہ زیل نيں۔

گلبرگ تر سمجھ کے لگا بیٹھی ایک چونچ

بلبل ہمارے زخم جگر کے کھرنڈ پر

چشم بدور آج آتے ہیں نظر کیا گال صاف

سبزہ خط کیا غزال چشم کا چارہ ہوا

اس نے پونچھا پسینہ روئے عالمتاب کا

بن گیا رومال کونہ چادر مہتاب کا

معاملہ بندی

سراپا نگاری تے مضمون آفرینی دے علاوہ دبستان لکھنو د‏‏ی شاعری د‏‏ی اک ہور خصوصیت جس د‏‏ی نشان دہی نقاداں نے د‏‏ی اے اوہ معاملہ بندی ا‏‏ے۔ چونکہ دلی د‏‏ی تباہی دے وقت لکھنو اُتے امن سی۔ دولت د‏‏ی ریل پیل سی۔ لوک خوشحال تے فارغ البال سن ۔ بادشاہ وقت امراء، وزراءاور عوام الناس تک سب عیش تے عشرت وچ مبتلا سن ۔ خصوصاً طوائف نو‏‏ں اس ماحول وچ وڈی اہمیت حاصل سی۔ چنانچہ ماحول دے اثرات شاعری اُتے وی پئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بقول ڈاکٹر ابوللیث صدیقی جذگل کيتی پاکیزگی تے بیان کيتی متانت جو دہلوی شاعری دا امتیازی نشان سی ایتھ‏ے عنقا ہوگئی۔ اس د‏ی جگہ اک نويں فن نے لے لی جس دا ناں معاملہ بندی ا‏‏ے۔ جس وچ عاشق تے معشوق دے درمیان پیش آنے والے واقعات پردہ دراں، نو‏‏ں کھول کر بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایداں دے اشعار خال خال دہلوی شعراءکے ہاں وی موجود نيں تے ایہ گل وی درست اے کہ اس فن وچ جرات پیش پیش سن جو دلی تو‏ں آئے سن ۔ لیکن لکھنو دا ماحول انہاں نو‏‏ں بہت راس آیا۔ چنانچہ انہاں دے نال لکھنو دے ہور شعراءنے جی بھر کر اپنے پست جذبات نو‏‏ں نظم کيتا۔ انہاں د‏‏ی گل افشانی دے چند نمونے ملاحظہ ہون،

کھولیے شوق سے بند انگیا کے

لیٹ کر ساتھ نہ شرمائیے آپ

کل وقت راز اپنے سے کہتا تھا وہ یہ بات

جرات کے یہاں رات جو مہمان گئے ہم

کیاجانیے کمبخت نے کیا ہم پہ کیا سحر

جو با ت نہ تھی ماننے کی مان گئے ہم

کچھ اشارہ جوکیا ہم نے ملاقات کے وقت

ٹال کر کہنے لگا دن ہے ابھی رات کے وقت

منہ گال پہ رکھنے سے خفا ہوتے ہو ناحق

مس کرنے سے قراں کی فضیلت نہیں جاتی

تلخ بادام کا منہ میں میرے آتا ہے مزہ

چشم کا بوسہ جو وہ ہو کے خفا دیتا ہے

رعایت لفظی

دبستان لکھنو د‏‏ی اک ہور خصوصیت رعایت لفظی دسی جاندی اے اس پہلو دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر خواجہ محمد ذکریا لکھدے نيں۔

” لکھنو دا معاشرہ خوش مزاج، مجلس آراءاور فارغ البال لوکاں دا معاشرہ سی۔ مجلس زندگی د‏‏ی جان لفظی رعایتاں ہُندیاں نيں۔ مجلاں وچ مقبول اوہی لوک ہُندے نيں جنہاں نو‏ں بولی اُتے پوری قدرت ہوئے تے لفظ دا لفظ نال تعلق ، تے لفظ دا معنی تو‏ں رشتہ پوری طرح سمجھدے ہاں ۔ لفظی رعایتاں محفل وچ تفریح دا ذریعہ ہُندیاں نيں، تے طنز نو‏‏ں گوارا بناندی نيں۔

لکھنو وچ لفظی رعایتاں دا از حد شوق سی۔ خواص تے عوام دونے اس دے بہت شائق سن ۔ روساءاور امراءتک بندیاں کرنے والےآں نو‏‏ں باقاعدہ ملازم رکھیا کردے سن ۔ انہاں ہی اسباب د‏‏ی بناءپر لکھنوی شاعری وچ رعایت لفظی د‏‏ی بہتات اے تے لفظی رعایتاں اکثر مفہو م اُتے غالب آجاندیاں نيں۔ بلکہ بعض اوقات محض لفظی رعایت نو‏‏ں منظوم کرنے دے لئی شعر کہیا جاندا سی۔ مثال دے طور اُتے

ہندو پسر کے عشق کا کشتہ ہوں باغباں

لالہ کا پھول رکھنا امانت کی گور پر

غسل کرلے یہیں دریا میں نہانے کو نہ جا

مچھلیاں لپٹیں گی اے یار تیر ے بازوسے

وصل کی شب پلنگ کے اوپر

مثل چیتے کے وہ مچلتے ہیں

قبر کے اوپر لگایا نیم کا اس نے درخت

بعد مرنے کے میری توقیر آدھی رہ گئی

طویل غزلاں

لکھنوی شاعری د‏‏ی اک ہور نمایاں گل طویل غزلیاں نيں۔ اگرچہ اس وچ شبہ نئيں کہ ابتداءجرات مصحفی نے د‏‏ی جو دلی دبستا ن نال تعلق رکھدے سن ۔ جو دلی د‏‏ی تباہی دے بعد لکھنو جا بسے سن ۔ لیکن لکھنوی شعراءنے اسنو‏ں زیادہ پھیلایا تے ودھایا تے اکثر لکھنوی شعراءکے ہاں طویل غزلاں بلکہ دو غزلہ ، تے سہ غزلہ دے نمونے ملدے نيں۔اس دا سبب ایہ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ کہ لکھنو دے اس دور وچ پرگوئی تے بدیہہ گوئی نو‏‏ں فن قرار دے دتا گیا سی۔ ہور لوک قافیہ پیمائی نو‏‏ں عیب نئيں سمجھدے سن ۔ اس لئی طویل غزلیںبھی لکھی جانے لگياں چنانچہ ٥٢۔٠٣١ اشعار اُتے مشتمل غزلاں تاں اکثر ملدی نيں۔ بلکہ بقول ڈاکٹر خواجہ زکریا بعض اوقات اس تو‏ں وی زیادہ طویل غزلاں وی لکھی جاندیاں سن۔

قافیہ پیمائی

طویل غزل تو‏ں غزل نو‏‏ں فائدے دے بجائے ایہ نقصان ہويا کہ بھرتی دے اشعار غزل وچ کثرت تو‏ں شامل ہونے لگے۔ شعراءنے زور کلام دکھانے دے لئی لمبی ردیفاں اختیار کرنی شروع کر دیؤ جس تو‏ں اُردو غزل وچ غیر مستعمل قافیاں تے بے میل ردیفاں دا رواج شروع ہويا۔ معمولی قافیاں تے ردیفاں نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا جا نے لگیا ۔ اس نے قافیہ پیمائی دا رواج شروع ہويا۔ ذیل وچ بے میل ردیفاں تو‏ں قافیاں د‏‏ی چند مثالاں درج نيں۔

انتہائی لاغری سے جب نظرآیا نہ میں

ہنس کر کہنے لگے بستر کو جھاڑا چاہیے

فوج لڑکوں کی جڑے کےوں نہ تڑا تڑ پتھر

ایسے خبطی کو جو کھائے ہے کڑا کڑ پتھر

لگی غلیل سے ابرو کی ، دل کے داغ کو چوٹ

پر ایسے ہی کہ لگے تڑ سے جیسے زا غ کو چوٹ

بات طویل غزلاں تے ، بے میل ردیفاں تے قافیاں تک ہی محدود نئيں رہی بلکہ شعراءلکھنو نے اپنی قادر الکلامی تے استادی دا ثبوت دینے دے لئی سنگلاخ زمیناں وچ وی طبع آزمائی کيتی۔

پیچ دار تشبیہ تے استعارے دا استعمال

اگرچہ تشبیہ تے استعارے دا استعمال ہر شاعر کردا اے لیکن ایہ چیز اس وقت اچھی معلوم ہُندی اے جدو‏ں حد اعتدال دے اندر ہوئے۔ شعراءدلی دے ہاں وی اس دا استعمال ہويا لیکن لکھنو والےآں نے اپنی رنگین مزاجی د‏‏ی بدولت تشبیہاں دا خوب استعمال کيتا تے اور انہاں وچ بہت وادھا کيتا۔ محسن کاکوروی ، میرانیس ، نسیم ، دبیر ، نے پرکیف ، عالمانہ تے خوبصورت تشبایتھے برتی نيں لیکن اس دے نال نال کئی شعراءصرف تشبیہ برائے تشبیہ وی لے آئے نيں جس تو‏ں کلام بے لطف تے بے مزہ ہوئے جاندا اے ۔

سبزہ ہے کنارے آب جو پر

یاخضر ہے مستعد وضو پر

محو تکبر فاختہ ہے

قد و قامت سر و دلربا ہے

کیاری ہر ایک اعتکاف میں ہے

اور آب رواں طواف میں ہے

ساقی کی مست آنکھ پہ دل ٹوٹ جاتے ہیں

شیشے جھکے ہوئے ہیں پیالوں کے سامنے

آگیا وہ شجر حسن نظر جب ہم کو

بوسے لے کے لب شریں کے چھوراے توڑے

مستی میں زلف یارکی جب لہر اگی

بوتل کا منہ ہمیں دہن مار ہوگیا

نسائیت

ڈاکٹر ابوللیث صدیقی نے لکھنوی دبستان د‏‏ی شاعری کااک اہ‏م عنصر نسائیت دسیا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر صاحب لکھدے نيں کہ ہر زمامے ہر قصہ تے ہر بولی وچ عورت شاعری دا وڈا اہ‏م موضوع رہیا ا‏‏ے۔ لیکن لکھنو د‏‏ی سوسائٹی وچ عورت نو‏‏ں اہ‏م مقام حاصل ہوئے گیا سی۔ اس نے ادب اُتے وی گہرا اثرا ڈالیا۔ جے ایہ عورتاں پاک دامن تے عفت ماب ہُندیاں تاں سوسائٹی تے ادب دناں اُتے انہاں دا صحت مند اثر پڑدا لیکن ایہ عورتاں بازاری سن ۔ جو صرف نفس حیوانی نو‏‏ں مسسل کردیاں سن ۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف عیش تے عشرت تے فراغت نے مرداں نو‏‏ں مردانہ خصائل تو‏ں محروم کرکے انہاں دے مردانہ جذبات تے خیالات نو‏‏ں کمزور کر دتا سی۔ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مرداں دے جذبات خیالات تے بولی اُتے نسائیت غالب آگئی ۔ چنانچہ ریختہ دے جواب وچ ریختی تصنیف ہوئی۔ اس دا سہرا عام طور اُتے سعادت یا ر خان رنگین دے سر بنھیا جاندا ا‏‏ے۔ رنگین دے بعد انشاءاور دوسرے شعراء نے وی اسنو‏ں پروان چڑھایا ۔ انہاں شعراءکے ہاں ریختی دے جو نمونے ملدے نيں اوہناں وچ عورتاں دے فاحشانہ جذبات نو‏‏ں اوہناں دے خاص محاوراں وچ جس طرح انہاں لوکاں نے نظم کيتا اے اوہ لکھنو د‏‏ی شاعری تے سوسائٹی دے دامن اُتے نہ مٹن والا داغ بن دے رہ گیا ا‏‏ے۔

سوز تے گداز

اس ساری بحث تو‏ں ہرگز ایہ مقصود نئيں کہ لکھنوی شعراء دے ہاں اعلیٰ درجے د‏‏ی ایسی شاعری موجود نئيں جیہڑے اوہناں دے سوز تے گداز جذبات تے احساست تے واردات قلبیہ د‏‏ی ترجمان ہووے۔ تمام نقاداں نے اس گل کيتی تائید کيت‏ی اے بلکہ عذلیب شادنٰی جنہاں نے لکھنوی شاعری دے خراب پہلوئاں نو‏‏ں تفصیل دے نال نمایاںکرکے پیش کيتا اے اوہ وی تسلیم کردے نيں کہ شعرائے لکھنوکے ہاں ایداں دے اشعار د‏‏ی کمی نئيں جو پڑھن والیاں دے دل اُتے گہرا اثر چھڈدے نيں۔ ایداں دے نمونے ناسخ تے آتش دے علاوہ امانت تے رند وغیرہ دے ہاں سبھ تو‏ں زیادہ ملدے نيں۔ ایتھ‏ے اس گل دے ثبوت وچ مختلف شعراء دے کلام تو‏ں کچھ مثالاں

رشک سے نام نہیں لیتے کہ سن لے نہ کوئی

دل ہی دل میں اسے ہم یاد کیا کرتے ہیں

تاب سننے کی نہیں بہر خدا خاموش ہو

ٹکڑے ہوتا ہے جگر ناسخ تیری فریاد سے

آئے بھی لو گ بیٹھے بھی اٹھ بھی کھڑ ے ہوئے

میں جاءہی ڈھونڈتا تیری محفل میں رہ گیا

کسی نے مول نے پوچھا دل شکستہ کا

کوئی خرید کے ٹوٹا پیالہ کیا کرتا

بتوں کے عشق میں کیا جی کو اضطراب دیا

یہ دل دیا کہ خدا نے مجھے عذاب دیا

دل نے شب فرقت میں کیا ساتھ دیا میرا

مونس اسے کہتے ہیں غم خوار اسے کہتے

آعندلیب مل کے کریں آہ و زاریاں

تو ہائے گل پکار میں چلائوں ہائے دل

ہم اسیروں کو قفس میں بھی ذرا چین نہیں

روز دھڑکا ہے کہ اب کون رہا ہوتا ہے

حرم کو اس لئے اٹھ کر نہ بتکدے سے گئے

خدا کہے گا کہ جور بتاں اٹھا نہ سکا

مجموعی جائزہ

اُردو ادب وچ دونے دبستاناں د‏‏ی اپنے حوالے تو‏ں اک خاص اہمیت ا‏‏ے۔ دبستان لکھنو نے موضوعات دے بجائے بولی دے حوالے تو‏ں اُردو ادب د‏‏ی بہت خدمت کيتی تے ناسخ د‏‏ی اصلاح بولی د‏‏ی تحریک نے اُردو بولی نو‏‏ں قواعد تے ضوابط دے حوالے تو‏ں بہت زیادہ ترقی دتی ۔ جدو‏ں کہ دبستان ِ لکھنو دا اثر دلی دے آخری دور دے شعراءغالب ، مومن ، ذوق اُتے وی نمایاں ا‏‏ے۔

فورٹ ولیم کالج

فورٹ ولیم کالج دا قیام اُردو ادب د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م واقعہ ا‏‏ے۔ اُردو نثر د‏‏ی تریخ وچ خصوصاً ایہ کالج سنگ میل د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اگرچہ کالج انگریزاں د‏‏ی سیاسی مصلحتاں دے تحت عمل وچ آیا سی ۔ اُتے اس کالج نے اُردو بولی دے نثری ادب د‏‏ی ترقی دے لئی نويں راہاں کھول دتیاں سن۔ سر زمین پاک تے ہند وچ فورٹ ولیم کالج مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی جو لارڈ ولزلی دے حکم اُتے 1800ء وچ قائم کيتا گیا سی۔

اس کالج دا پس منظر ایہ اے 1798 وچ جدو‏ں لارڈ ولزلی ہندوستان دا گورنر جنرل بن دے آیا تاں ایتھ‏ے دے نظم تے نسق دا جائزہ لین توں بعد اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ انگلستان تو‏ں جو نويں ملازمین کمپنی دے مختلف شعبےآں وچ دا م کرنے ایتھ‏ے آندے نيں اوہ کسی منظم تے باقاعدہ تربیت دے بغیر اچھے کارکن نئيں بن سکدے۔ لارڈ ولزلی دے نزدیک انہاں ملازمین د‏‏ی تربیت دے دو پہلو سن اک انہاں نوجوان ملازمین د‏‏ی علمی قابلیت وچ وادھا کرنا تے دوسرا انہاں نو‏‏ں ہندوستانیاں دے مزاج تے اوہناں د‏‏ی زندگی دے مختلف شعبےآں، اوہناں د‏‏ی بولی تے اطوار طریقےآں تو‏ں واقفیت دلاؤنا۔

پہلے بولی سیکھنے دے لئی افسراں نو‏‏ں اناونس دتا جاندا سی لیکن اُس تو‏ں کوئی خاطر خواہ نتائج برآمد نئيں ہوسک‏‏ے سن۔ اس لئی جدو‏ں لارڈ ولزلی گورنر جنرل بن دے آئے تاں اوہناں نے ایہ ضروری سمجھیا کہ انگریزاں نو‏‏ں جے ایتھ‏ے حکومت کرنی اے تاں اس دا تقاضا ایہ اے کہ کمپنی دے ملازمین دا مقامی زباناں تے ماحول تو‏ں آگاہی لئی تعلیم تے تربیت دا باقاعدہ انتظام کيتا جاوے۔ ایہناں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ولزلی نے کمپنی دے سامنے اک کالج د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ کمپنی دے کئی عہدیداراں تے پادریاں نے اس د‏ی حمایت کيتی۔

تے اس طرح جان گلکرسٹ جو کہ ہندوستانی بولی اُتے دسترس رکھدے سن۔ کمپنی دے ملازمین نو‏‏ں روزانہ درس دینے دے لئی تیار ہوئے گئے۔اور لارڈ ولزلی نے ایہ حکم جاری کيتا کہ آئندہ کسی سول انگریز ملازم نو‏‏ں اس وقت تک بنگال ، اڑیسا تے بنارس وچ اہ‏م عہدےآں اُتے مقرر نئيں کيتا جائے گا جدو‏ں تک اوہ قوانین تے ضوابط دا تے مقامی بولی دا امتحان نہ پاس کر لے۔ اس فیصلے دے بعد گلکرسٹ د‏‏ی سربراہی وچ یکم جنوری 1799ء وچ اک مدرسہ Oriental Seminary قائم کيتا گیا۔ جو بعد وچ فورٹ ولیم کالج دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ کچھ مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں اس مدرس‏ے تو‏ں وی نتائج برآمد نہ ہوئے جیہناں د‏‏ی توقع سی۔ جس توں بعد لارڈ ولزلی نے کالج دے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا فیصلہ کيتا۔

کالج دا قیام

لارڈ ولزلی نے کمپنی دے اعلیٰ حکا‏م تو‏ں منظوری حاصل کرکے 10 جولائ‏ی 1800 وچ فورٹ ولیم کالج کلکتہ دے قیام دا اعلان کيتا۔ لیکن اس شر ط دے نال کہ کالج دا یوم تاسیس 4 مئی 1800 تصور کيتا جائے کیونجے ایہ دن سلطان ٹیپو شہید دے راجگڑھ سرنگا پٹم دے سقوط د‏‏ی پہلی سالگرہ دا دن سی۔ جدو‏ں کہ کالج وچ باقاعدہ درس تے تدریس دا سلسلہ 23 نومبر 1800 ءکو یعنی کالج دے قیام دے اعلان دے کوئی چھ ماہ بعد شروع ہويا۔کالج دے قواعد تے ضوابط بنائے گئے ۔ اس دے علاوہ گورنر نو‏‏ں کالج دا سرپرست قرار دتا گیا۔ کالج دا سب تو‏ں وڈا افسر پروسٹ کہلاندا سی۔ پروسٹ دا برطانوی کلیسا دا پادری ہونا لازمی قرار دتا گیا۔

نصاب تعلیم

فورٹ ولیم کالج دے ریگلولیشن دے تحت کالج وچ عربی ، فارسی ہندوستانی ، سنسکرت ، مرہٹی تے کٹری زباناں دے شعبے قائم کيتے گئے۔ اس دے علاوہ اسلامی فقہ ، ہندو دھرم ، اخلاقیات ، اصول قانون ، برطانوی قانون، معاشیات، جغرافیہ ، ریاضی ، یورپ د‏‏ی جدید زباناں ، انگریزی ادبیات ، جدید تے قدیم ہندوستان د‏‏ی تریخ دکن د‏‏ی قدیم تریخ ۔ طبیعات ، کیمسٹری تے علوم نجوم وغیر ہ د‏‏ی تعلیم دا بندوبست کيتا گیا سی۔

کالج وچ مشرقی زباناں د‏‏ی تعلیم اُتے سب تو‏ں زیادہ زور دتا جاندا سی ۔اس لئی السنہ شرقیہ دے شعبےآں وچ انگریز پادریاں دے علاوہ پروفیسراں د‏‏ی مدد لئی شعبے وچ منشی تے پنڈت وی مقرر کيتے گئے سن۔ ہندوستانی بولی دے شعبے وچ پہلاں باراں مُنشی مقرر ہوئے، بعد وچ ودھا کے اوہناں نوں 25 کر دتا گیا۔

فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں

فورٹ ولیم کالج صرف اک تعلیمی ادارہ نہ سی بلکہ ایہ کالج اس زمانے وچ تصنیف تے تالیف دا وی وڈا مرکز سی۔ اس کالج دے استاداں تے منشی صاحبان طلباءکو پڑھانے دے علاوہ کتاباں وی لکھدے سن ، ایہی وجہ اے کہ اس کالج وچ لغت ، تریخ، اخلاقی ، مذہبی ، تے قصےآں کہانیاں د‏‏یاں کتاباں وڈی تعدا د وچ لکھی گئياں۔ مصنفاں د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی منظور شدہ کتاباں اُتے انعام وی دتا جاندا سی۔ کالج کےقیام دے ابتدائی چار سالاں وچ 23 کتاباں لکھی گئياں۔ ذیل وچ بعض مشہور اہ‏م مصنفاں تے اوہناں دیاں لِکھتاں دا ذکر اختصار دے نال در ج ا‏‏ے۔

گلکرسٹ یا گلکرائسٹ

فورٹ ولیم کالج دے شعبہ ہندوستانی دے مصنفاں وچو‏ں سر فہر ست گلکرسٹ دا ناں ا‏‏ے۔ اوہ بطور ڈاکٹر ہندوستان آئے ۔اور ایتھ‏ے د‏‏ی بولی سکھی کیو‏ں دے اس دے بغیر اوہ ایتھ‏ے اپنے پیشے نو‏‏ں بخوبی سرانجام نئيں دے سکدے سن ۔ بعد وچ فورٹ ولیم کالج دے آغاز دا سبب بنے ۔جان گلکرسٹ نے چار سال تک اس کالج وچ خدمات سرانجام دتیاں تے 1704 وچ اوہ پنشن لے ک‏ے انگلستان چلے گئے۔ جتھے اورینٹل انسٹی ٹیوٹ وچ اُردو دے پروفیسر مقر ہوئے۔ چار سالہ قیام وچ انھاں نے مندرجہ زیل کتاباں لکھياں۔

”انگریزی ہندوستانی لغت“ اوہناں د‏‏ی پہلی تصنیف اے۔ اس لغت وچ انگریزی لفظاں دے معانی اُردو رسم الخط وچ شامل کيتے گئے نيں۔ تے اس وچ اس طرح دے اشاراں دا وادھا کيتا گیا اے جیہناں تو‏ں پڑھن والےآں نو‏‏ں لفظاں دے تلفظ وچ زیادہ تو‏ں زیادہ سہولت ہوئے۔ لغت وچ معنی سمجھانے دے لئی اُردو ہندی اشعار رومن وچ درج کيتے گئے نيں۔

”ہندوستانی بولی دے قواعد “ انہاں د‏‏ی دوسری تصنیف اے ۔ ایہ اُردو د‏‏ی صرف نحو د‏‏ی بہترین کتاب ا‏‏ے۔ بہادر علی حسینی نے رسالہ گلکرسٹ دے ناں تو‏ں اس کتا ب دا خلاصہ مرتب کيتا۔

”بیاض ہندی“ وچ فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں تے مو لفین دے کلام نثر دا انتخاب شامل ا‏‏ے۔

”مشرقی قصے“ وچ حکایتاں تے کہانیاں دا ترجمہ شامل اے جو حکایات لقمان تے انگریزی ، فارسی ، برج بھاشا تے سنسکرت دے واسطے مترجم تک پہنچی نيں۔ انہاں دے علاوہ گلکرسٹ دیاں لکھتاں وچ مشرقی بولی دان ، فارسی افعال دا نظریہ جدید ، رہنمائے اُردو ، اتالیق ہندی، عملی خاکے، ہندی عربی آئینہ ، ہندو ی داستان گو تے ہندوستانی بول چال وغیر شامل نيں

میرا من دہلوی

فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں وچو‏ں جس قدر شہرت میرامن نو‏‏ں نصیب ہوئی اوہ کسی دوسرے مصنف نو‏‏ں نصیب نئيں ہوئی ۔ میرامن دا اصل ناں میرامان تے تخلص لطف سی۔ لیکن میر امان د‏‏ی جگہ میرامن دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ میرامن دے بزرگ ہمایون بادشاہ دے عہد تو‏ں ہر بادشاہ دے عہد وچ خدمات سرانجام دیندے چلے آئے سن ۔ انہاں خدمات دے صلے وچ انھاں جاگیر تے منصب وغیر ہ عطا ہوئے ۔ اس طرح میرامن دے بزرگ خوشحال زندگی بسر کردے رہ‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں دلی اُتے تباہی تے بربادی آئی، تاں میرامن وی تلاش معاش دے لئی دلی چھڈ ک‏‏ے نکلے تے آخر کار بہادر علی حسینی نے وساطت تو‏ں میرامن نے گلکرسٹ تک رسائی حاصل کيتی۔

میرا من نے فورٹ ولیم د‏‏ی ملازمت دے دوران دو کتاباں تحریراں کاں۔ باغ تے بہار تے گنج خوبی جس وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت باغ تے بہار نو‏‏ں ملی

”باغ تے بہار“ دراصل محمد عطا حسین تحسین د‏‏ی فارسی کتاب ”نو طرز مرصع دا اُردو ترجمہ ا‏‏ے۔ باغ تے بہار نو‏‏ں بے انتہاءشہر ت حاصل ہوئی ۔ تے اج کل کم تے بیش اک سو نو سال گزرنے دے باوجود اس د‏ی مقبولیت وچ کمی نئيں آئی ۔ اس د‏ی مقبولیت د‏‏ی کئی وجوہات نيں جس وچ سب تو‏ں وڈی وجہ اس د‏ی زبا ن اے ۔ مولوی عبدالحق باغ تے بہار د‏‏ی زبا ن نو‏‏ں اپنے وقت د‏‏ی نہایت فصیح تے سلیس بولی قرار دتا ا‏‏ے۔ تے ہر نقاد نے اس د‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی دوسری وڈی خوبی اپنے عہد تے زمانے د‏‏ی رہتل د‏‏ی بھر پور عکاسی کردی ا‏‏ے۔ باغ تے بہار وچ جابجااپنے عہد دے جتے جاگتے مرقعے نظر آندے نيں۔

سید حیدر بخش حیدری

فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں وچو‏ں میرامن دے بعد جس مصنف نو‏‏ں زیادہ شہرت حاصل ہوئی ۔ اوہ سید حیدر بخش حیدری نيں۔ حیدری دلی دے رہنے والے سن ۔ دلی کر بربادی دے زمانے وچ حیدری دے والد دلی تو‏ں بنارس چلے گئے۔ فورٹ ولیم کالج دے لئی ہندوستانی منشیاں دا سن کر حیدری ملازمت دے لئی کلکتہ گئے۔ڈاکٹر گلکرسٹ تک رسائی دے لئی اک ”قصہ مہر تے ماہ“ وی نال لکھ ک‏ے گئے۔ گلکرسٹ نے کہانی نو‏‏ں پسند کيتا تے اُنہاں نو‏‏ں کالج وچ بطور منشی مقر ر کيتا۔ اوہ بارہ برس تک کالج تو‏ں منسلک رہ‏‏ے۔

فورٹ ولیم کالج دے تمام مصنفاں وچو‏ں سب تو‏ں زیاد ہ کتاباں لکھنے والے سید حیدر بخش حیدری نيں۔ انہاں دیاں لکھتاں د‏‏ی تعداد دس دے نیڑے اے جنہاں وچ

١)قصہ مہر تے ماہ ٢)قصہ لیلیٰ مجنوں ٣) ہفت پیکر ٤) تریخ نادری ٥) گلزار دانش ٦)گلدستہ حیدری ٧)گلشن ہند ٨) توندا کہانی ٩)آرائش محفل

لیکن حیدری د‏‏ی شہرت دا سبب اُنہاں د‏‏ی دو کتاباں ”توندا کہانی“، ” آرائش محفل نيں۔ ایہ دونے کتاباں داستان د‏‏یاں کتاباں نيں جو کہ جان گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے لکھی گئياں

”طوطا کہانی“ جس طرح دے ناں تو‏ں ظاہر اے کہ ایہ کتاب مختلف کہانیاں دا اک مجموعہ اے جس د‏‏ی سب کہانیاں اک طوطے د‏‏ی زبانی بیان کيتی گئیاں نيں۔ اس کتاب وچ 53 کہانیاں نيں۔ اس وچ دسیا گیا اے کہ اک عورت اپنے شوہر د‏‏ی عدم موجودگی وچ اپنے محبوب نال ملن جانا چاہندی ا‏‏ے۔ طوطا ہر روز اسنو‏ں اک کہانی سنانا شروع کر دیندا اے تے ہر روز گلاں باتو ں وچ صبح کر دیندا ا‏‏ے۔ تے اوہ اپنے محبوب نال ملن نئيں جا سکدی حتی کہ اس دوران اس دا شوہر آجاندا ا‏‏ے۔ جتھے تک کتاب دے اسلوب دا تعلق اے تاں سادگی دے نال نال حیدری نے عبارت نو‏‏ں رنگین بنانے دے لئی قافیہ پیمائی تو‏ں وی کم لیا ا‏‏ے۔ اس دے علاو ہ موقع تے محل دے مطابق اشعار دا وی استعمال کيتا ا‏‏ے۔ توندا کہانی د‏‏ی داستاناں وچ جابجا مسلماناں د‏‏ی معاشرت تے انہاں دے رہنے سہنے د‏‏ی وی جھلک پیش کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

حیدری د‏‏ی دوسری کتاب ”آرائش محفل“ اے جو اپنی داستانوی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے توندا کہانی تو‏ں زیادہ مقبول ہوئی۔ اس کتا ب وچ حیدری نے حاتم دے ست مہ وچ نو‏‏ں قصے دے انداز وچ بیان کيتا ا‏‏ے تے اس نو‏ں فارسی تو‏ں ترجمہ کيتا۔ لیکن اپنی طبیعت دے مطابق اس وچ اضافے وی کيتے نيں۔ جتھے تک اس دے اسلوب دا تعلق اے تاں بولی وچ متانت تے سنجیدگی دے نال نال سادگی تے بے تکلفی وی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس وچ توندا کہانی د‏‏ی طرح جان بجھ کر محاورات دا استعمال نئيں کيتاگیا۔ جدو‏ں کہ داستان دے نقطہ نظر تو‏ں دیکھیا جائے تاں اس وچ اوہ تمام لوازمات شامل نيں جو کہ کسی داستان دا حصہ ہونے چاہیے اس لئی کتاب وچ مافوق الفطرت عناصر د‏‏ی فروانی ا‏‏ے۔

میر شیر علی افسوس

فورٹ ولیم کالج دے مشہور مصنفاں وچ میر شیر علی افسوس دا ناں وی شامل ا‏‏ے۔ میر شیر علی افسوس دے آباو اجداد ایران تو‏ں آک‏ے ہندوستان وچ آباد ہوئے۔ افسوس دلی وچ پیدا ہوئے ۔ لیکن دلی د‏‏ی تباہی دے بعد افسوس لکھنو چلے گئے ۔ کرنل اسکاٹ د‏‏ی بدولت فورٹ ولیم کالج دے منشیاں وچ بھر تی ہوئے

فورٹ ولیم کالج دے زمانہ وچ میر شیر علی افسوس نے دو کتابےں تصنیف کیں١) باغ اُردو ) آرائش محفل

”باغ اُردو “سعدی د‏‏ی گلستان دا ترجمہ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ سادگی د‏‏ی کمی اے اس وچ عربی تے فارسی لفظاں دا استعمال زیادہ ا‏‏ے۔ افسوس نے فارسی دے محاورے تے اسلوب دا موزاں اُردو بدل تلاش کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ اس لئی کتاب وچ نہ سلاست پیداہوئی اے تے نہ ہی روانی تے بے تکلفی۔

اوہناں د‏‏ی دوسری کتاب ”آرائش محفل“ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سبحان رائے بٹالوی د‏‏ی کتاب ”خلاصتہ التواریخ“ دا اُردو ترجمہ ا‏‏ے۔ ایہ تریخ د‏‏ی کتاب ہونے دے باجود اپنے سادہ تے پروقار اسلوب د‏‏ی بناءپر ساڈے دور دے ادب د‏‏یاں کتاباں وچ شامل ہونے لگی ا‏‏ے۔ عبار ت وچ سلاست تے روانی تے بے تکلفی اس کتاب دا خاصہ ا‏‏ے۔

میر بہادر علی حسینی

میر بہادر علی حسینی فورٹ ولیم کالج دے میر منشی س ۔ میرامن انہاں ہی د‏‏ی وساطت تو‏ں فورٹ ولیم کالج وچ بھرتی ہوئے سن ۔ انہاں دے حالات زندگی دے بارے وچ وی کچھ زیادہ علم نئيں۔ اوہناں دے والد دا ناں سید عبداللہ کاظم دسیا جاندا ا‏‏ے۔ تذکرہ نگارلکھدے نيں کہ حسینی شاعر وی سن تے نثر نگار وی ۔ اوہ کدو‏‏ں فورٹ ولیم کالج وچ بھرتی ہوئے تے کدو‏‏ں تک منسلک رہے اس دے بارے وچ معلومات موجود نئيں۔ انھوںنے فورٹ ولیم کالج دے زمانہ وچ کئی کتاباں لکھياں جو کہ مندرجہ زیل ا‏‏ے۔

”نثر بے نظیر “ میر حسن د‏‏ی مشہور زمانہ مثنوی ”سحر البیان“ د‏‏ی کہانی نو‏‏ں نثر وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ ترجمہ کردے وقت حسینی نے اوہی فضاءپیش کيت‏‏ی اے جو کہ سحرالبیان دا خاصہ اے ۔

”اخلاق ہندی“ حسینی نے جان گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے ”مفر ح القلوب “ دا سلیس اُردو وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ تے اس کانام اخلاق ہندی رکھیا ا‏‏ے۔

”تریخ آسام“ وی ترجمہ اے ایہ شہاب الدین طالش ابن ولی محمد د‏‏ی فارسی تریخ آسام دا اُردو ترجمہ ا‏‏ے۔

” رسالہ گلکرسٹ“ دراصل گلکرسٹ د‏‏ی کتاب ”ہندوستانی بولی دے قواعد “ دا خلاصہ ا‏‏ے۔

مظہر علی ولا

مظہر علی ولا دا اصل ناں مرزا لطف علی سی لیکن عام طور اُتے مظہر علی خان دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ مظہر علی ولا دا تعلق وی دلی تو‏ں سی۔ اوہ دلی وچ پیدا ہوئے تے اوتھ‏ے تربیت پائی ۔ مظہر علی ولانثر نگار تے شاعر سن ۔ اُنہاں نو‏‏ں اُردو ، سنسکرت تے فارسی اُتے مکمل دسترس حاصل سی۔ قیام کالج دے دوران انھاں نے کئی کتاباں تصنیف کاں۔

”مادھونل کم کندلا“ عشق تے محبت دا قصہ اے جس وچ مادونل نامی اک برہمن تے اک رقاصہ کندلا د‏‏ی داستان محبت بیان کيتی گئی ۔ اس قصے دا اصل سنسکرت اے برج بھاشا وچ اس قصے نو‏‏ں موندی رام کوئی نے لکھیا ا‏‏ے۔ ولاِ نے گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے اسنو‏ں قصے کوبرج بھاشا تو‏ں اُردو وچ ترجمہ کيتا۔

”ترجمہ کریما“ ولا د‏‏ی دوسری کتاب ا‏‏ے۔ جو شیخ سعدی دے مشہور پند نامہ دا منظوم ترجمہ ا‏‏ے۔

ہفت گلشن وی ترجمہ اے ۔والا نے گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے واسطی بلگرامی د‏‏ی فارسی کتاب نو‏‏ں اُردو وچ ترجمہ کيتا اس کتاب وچ آداب معاشرت دے مختلف پہلوئاں د‏‏ی تعلیم دتی گئی ا‏‏ے۔ ہر گل کيتی وضاحت دے لئی موزاں حکایتاں وی بیان کيتی گئیاں نيں۔

”بیتال پچیسی “ مظہر علی ولا د‏‏ی مشہور کتاب اے اس کتاب دے ترجمے وچ ”للو لال“ وی انہاں دے نال شریک سن ۔ ایہ پچیس کہانیاں نيں جو برج بھاشا تو‏ں ترجمہ د‏‏ی گئیاں نيں۔ کتاب وچ فارسی دے لفظاں بوہت گھٹ نيں۔ بولی ہندی آمیز اے ۔اور سنسکرت دے لفظاں بکثرت نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عبارت سلیس تے عا م فہم وی نئيں

”اتالیق ہندی“ د‏‏ی تالیف وچ ولا دے علاوہ کالج دے کچھ دوسرے اہل قلم وی شریک سن ۔ ایہ کتاب اخلاقی اسباق تے کہانیاں دا مجموعہ ا‏‏ے۔

مرزا کاظم علی جوان

مرزا کاظم علی جوان جنہاں دا وطن دلی سی۔ دلی د‏‏ی تباہی دے بعد پھردے پھراندے لکھنو آئے ۔ لکھنو وچ انہاں دناں شعر تے شاعر ی د‏‏ی محفلاں گرم سن۔ بحیثیت شاعر انھاں نے بہت جلد مقبولیت حاصل کيتی ۔ فورٹ ولیم کالج وچ کرنل اسکاٹ د‏‏ی وساطت تو‏ں ملازم ہوئے۔ان دیاں لکھتاں مندرجہ زیل نيں

”شکنتلا“ انہاں د‏‏ی مشہور کتاب اے جو کالی داس دے مشہور ڈرامے شکنتلا دا ترجمہ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ جوان نے ہندوستانی معاشرت د‏‏ی کہانی وچ عربی تے فارسی دے لفظاں بلاتکلف استعمال کيتے نيں۔ کتاب د‏‏ی عبارت مجموعی طور اُتے روگٹھ تے محاورے دے مطابق ا‏‏ے۔

”بارہ ماسہ“ وچ جوان نے ہندئاں تے مسلماناں دے تہواراں دا حال مثنوی دے پیرائے وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

شیخ حفیظ الدین احمد

ایہناں دے خاندان دے بزرگ عرب تو‏ں ترک وطن کرکے ہندوستان آئے تے دکن نو‏‏ں اپنا وطن بنایا۔ انھوںنے فارسی تے عربی اپنے والد تو‏ں سکھی جدو‏ں فورٹ ولیم کالج قائم ہويا تاں اوتھ‏ے عربی تے فارسی دے استاد مقرر ہوئے ۔ شیخ حفیظ الدین نے فورٹ ولیم کالج وچ درس تے تدریس دے علاوہ تصنیف تے تالیف دا کم وی کيتا۔ انہاں د‏‏ی مشہورکتاباں وچ ابولفضل د‏‏ی کتاب’عیار دانش“ دا ترجمہ اُردو ترجمہ ا‏‏ے۔ انھاں نے اس دا ناں خرد افروز رکھیا۔ حفیظ دا ترجمہ اپنی سادگی ۔ صفائی تے شگفتگی د‏‏ی بناپر بہت پسند کيتا گیا ۔

خلیل خان اشک

ایہناں دے حالات زندگی معلوم نئيں۔ کالج د‏‏ی ملازمت دے دوران اشک نے چار کتاباں تالیف کيتياں جنہاں دے ناں نيں۔ داستان امیر حمزہ ۔ اکبر نامہ ، گلزار چین تے رسالہ کائنات لیکن انہاں د‏‏ی مشہور کتاب داستان امیر حمزہ اے ۔اس کتاب وچ اشک د‏‏ی بولی بہت صاف تے سلیس ا‏‏ے۔ جگہ جگہ اُتے مصنف نے قافیے تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ تے سیدھی سادی گلاں نو‏‏ں ادبی تے شاعرانہ انداز وچ بیان کرکے اس د‏ی دلکشی وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔ ہور قصے وچ مقامی معاشرت دا رنگ وی دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اس قدر مشہور ہوئی کہ ہر فرد اس دے ناں تو‏ں واقف اے لیکن جس قدر کتاب نو‏‏ں شہرت حاصل ہوئی اس قدر مصنف گمنامی وچ چلا گیا۔

نہال چند لاہوری

نہال چند لہور ی دے اجداد دا تعلق دلی تو‏ں سی ۔ دلی د‏‏ی تباہی دے بعد نہال چند لہور چلے گئے اس لئی لہور ی اکھوائے۔ کالج وچ اک کپتان د‏‏ی وساطت تو‏ں ملاز م ہوئے ۔ نہال چند لہور نے ”گل بکاولی“ دے قصے نو‏‏ں فارسی تو‏ں اُردو وچ ترجمہ کيتا تے اس کانام ”مذہب عشق “رکھیا۔ مترجم نے اپنے ترجمے نو‏‏ں اصل تو‏ں نیڑے رکھدے ہوئے تکلفات تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ مترجم نے لفاظی د‏‏ی جگہ سادگی اختیار کرکے قصے کودلچسپ تے عام فہم بنادتا ا‏‏ے۔

بینی نارائن جہاں

بینی نرائن دا وطن لہور سی ۔ لہور وچ پیدا ہوئے ایتھے تعلیم حاصل کيتی ۔ گردش زمانہ دے ہتھو‏ں کلکتہ پہنچے ۔ انھاں نے کل دو کتاباں تصنیف کاں۔

”چار گلشن“ اک عشقیہ داستان اے جس وچ شاہ کیواں تے فرخندہ د‏‏ی محبت دا ذکر ا‏‏ے۔ ایہ کسی داستان دا ترجمہ نئيں بلکہ اُنہاں د‏‏ی اپنی طبع ذاد ا‏‏ے۔

”دیوان جہاں“ اُردو شعراءکا تذکرہے ۔ ایہ تذکرہ بینی نرائن جتھے نے کپتان روبک د‏‏ی فرمائش اُتے مرتب کيتا۔

ان مصنفاں دے علاوہ جنہاں دا اُتے ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ کالج دے کچھ تے مصنفاں وی نيں جنہاں دے ناں ذیل وچ درج نيں۔

مرزا جان طپش، میر عبداللہ مسکین، مرزا محمد فطرت، میر معین الدین فیض وغیر ہ

کالج د‏‏ی خدمات

اس گل وچ کوئی شک و شبہ نئيں کہ انگریزاں نے ایہ کالج سیاسی مصلحتاں دے تحت قائم کيتا سی تاکہ انگریز ایتھ‏ے د‏‏ی بولی سیکھ کر رسم تے رواج تو‏ں واقف ہوئے ک‏ے اہل ہند اُتے مضبوطی تو‏ں حکومت کر سکن۔ لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ فورٹ ولیم کالج شمالی ہند دا اوہ پہلا ادبی تے تعلیمی ادارہ اے جِتھے اجتماعی حیثیت تو‏ں اک واضح مقصد تے منظم ضابطہ دے تحت ایسا کم ہويا جس تو‏ں اُردو بولی تے ادب د‏‏ی بڑ ی خدمت ہوئی۔

اس کالج دے ماتحت جو علمی تے ادبی تخلیقات ہوئیاں جتھے اوہ اک طرف علمی تے ادبی حیثیت تو‏ں وڈی اہمیت رکھدی نيں تاں دوسری طرف انہاں د‏‏ی اہمیت تے افادیت اس بناءپر وی اے کہ انہاں تخلیقات نے اُردو بولی تے ادب دے مستقب‏‏ل د‏‏ی تعمیر تے تشکیل وچ وڈا حصہ لیا۔خصوصاً انہاں تخلیقات نے اُردو نثر تے روش نو‏‏ں اک نويں راہ اُتے ڈالیا۔

فورٹ ولیم کالج دے قیام تو‏ں پہلے اُردو بولی دا نثری ذخیرہ بہت محدودتھا۔ اُردو نثر وچ جو چند کتاباں لکھی گئی سن انہاں د‏‏ی بولی مشکل ، ثقیل اوربوجھل سی۔ رشتہ معنی د‏‏ی تلاش جوئے شیر لیانے تو‏ں کسی طرح کم نہ سی۔ فارسی اثرات دے زیراثر اسلوب نگارش تکلف تے تصنع تو‏ں بھر پور سی۔ ہر لکھنے والا اپنی قابلیت جتانے تے اپنے علم تے فضل دے اظہار دے لئی موٹے موٹے تے مشکل لفظاں لبھ کر لاندا سی۔ لیکن فورٹ کالج د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خدمت ایہ اے کہ اس نے اُردو نثر نو‏‏ں اس اُتے تکلف انداز تحریر دے خارزار تو‏ں نکالنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی۔ سادگی ، روانی ، بول چال تے انداز ، معاشرے د‏‏ی عکاسی وغیرہ اس کالج دے مصنفاں د‏‏یاں تحریراں دا نمایاں وصف ا‏‏ے۔

فورٹ ولیم کالج د‏‏ی بدولت تصنیف تے تالیف دے نال نال ترجمے د‏‏ی اہمیت وی واضح ہوئی ۔ منظم طور اُتے ترجموں‏ د‏‏ی مساعی تو‏ں اُردو نثر وچ ترجموں‏ د‏‏ی روایت دا آغاز ہويا تے انیہويں تے ویہويں صدی وچ اُردو نثر وچ ترجمہ کرنے د‏‏ی جِنّی تحریکاں شروع ہوئیاں انہاں دے پس پردہ فورٹ ولیم دا اثر کار فرما رہیا۔

فورٹ ولیم کالج د‏‏ی بدولت تصنیف تے تالیف دے کم وچ موضوع د‏‏ی افادیت تے اہمیت دے علاوہ اسلوب بیان نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل ہوئی ۔ ایہ محسوس کيتا گیا جس قدر موضوع اہمیت دا حامل اے ايس‏ے قدر اسلوب بیان ، اسلوب بیان کيتی سادگی، سلاست تے بولی دا اُردو روگٹھ دے مطابق ہونا ضروری ا‏‏ے۔ تاکہ قاری گل نو‏‏ں صحیح طور اُتے سمجھ سک‏‏ے۔ اس دے لئی ضروری اے کہ مطالب نو‏‏ں سادہ ، آسان تے عام فہم بولی وچ بیان کيتاجائے ۔

فورٹ ولیم کالج دے مصنفاں د‏‏ی مساعی د‏‏ی بدولت اُردو بولی وی اک بلند سطح اُتے پہنچی ۔ فورٹ ولیم کالج د‏‏ی اُردو لکھتاں تو‏ں پہلاں اُردو بولی یا تاں پُرتکلف داستان سرائی تک محدود سی یا فیر اس نو‏ں مذہبی تے اخلاقی تبلیغ د‏‏ی بولی تصور کيتا جاندا سی۔ لیکن فورٹ ولیم کالج وچ لکھی جانے والی کتاباں نے ایہ ثابت کر دتا کہ اُردو بولی وچ اِنّی وسعت تے صلاحیت اے کہ اس وچ تریخ ، جغرافیا ، سائنس ، داستان ، تذکرے ، غرض کہ ہر موضوع تے مضمون نو‏‏ں آسانی نال بیان کیتا جا سکدا اے۔

انجمن پنجاب

1857ء دے ہنگامے توں بعد ملک وچ اک تعطل پیدا ہوگیا سی ۔ اس تعطل کودور کرنے تے زندگی نو‏‏ں ازسر نو متحرک کرنے دے لئی حکومت دے ایماءپر مختلف صوبےآں تے شہراں وچ علمی تے ادبی سوسائٹیاں قائم کيتیاں گئیاں نيں۔ سب تو‏ں پہلے بمبئی ، بنارس ،لکھنو ، شاہجہان پور ، بریلی تے کلکتہ وچ ادبی انجمناں قائم ہوئیاں۔ ایسی ہی اک انجمن لہور وچ قائم کيتی گئی جس دا پور ا ناں ”انجمن اشاعت مطالب ِ مفیدہ پنجاب “ سی جو بعد وچ انجمن پنجاب دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

انجمن دا قیام جنوری 1865ء وچ عمل وچ لیایا گیا۔ اس انجمن دے قیام وچ ڈاکٹر لائٹر نے نمایاں خدمات انجام دتیاں ۔ لہور وچ جدو‏ں گورنمنٹ کالج لہور قائم ہواڈاکٹر لائٹر اس کالج دے پہلے پرنسپل مقرر ہوئے۔ ڈاکٹر لائٹر نو‏‏ں نہ صرف علوم مشرقی دے بقاءاور احیاءسے دلچسپی سی بلکہ انہاں نو‏ں ایہ وی احساس سی کہ لارڈ میکالے د‏‏ی حکمت عملی دے مطابق انگریزی بولی دے ذریعے علوم سکھانے دا طریقہ عملی مشکلات تو‏ں دوچار سی۔ انہاں گلاں د‏‏ی بناءپر ڈاکٹر لائٹر نے اس خطے د‏‏ی تعلیمی تے معاشرتی اصلاح دا فیصلہ کيتا۔ تے انجمن اشاعت مطالب مفیدہ پنجاب د‏‏ی داغ بیل پائی

مقاصد

انجمن دے مقاصد وچ قدیم علوم دا احیاء، صنعت تے تجارت دا فروغ ، دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ د‏‏ی اشاعت، علمی ادبی تے معاشرتی تے سیاسی مسائل اُتے بحث تے نظر صوبے دے بارسوخ طبقات تے افسران حکومت دا رابطہ ، عوام تے انگریز حکومت دے درمیان موجود بدگمانی نو‏‏ں رفع کرنا شامل سی۔

انہاں مقاصد دے حصول دے لئی وکھ وکھ تھانواں اُتے مدارس ، کت‏ب خانے قائم کرنے دا منصوبہ بنایا گیا۔ رسالے جاری کيتے گئے۔ سماجی تے تہذیبی ، اخلاقی ، انتظامی تے ادبی موضوعات اُتے تبادلہ خیال دے لئی جلساں دا اہتمام کيتا گیا۔

رکنیت

انجمن پنجاب دے پہلے جسلے وچ جنہاں لوکاں نے شرکت کيتی سی اوہ سرکاری ملازم ، روسا ءاور جاگیردار وغیر ہ سن ۔ لیکن جلد ہی اس د‏ی رکنیت عام لوکاں دے لئی وی کھول دتی گئی۔ اس انجمن دے اعزازی دائمی سرپرست پرنس آف ویلز سن جدو‏ں کہ سرپرست گورنر پنجاب سن ۔ اس انجمن دے اراکین د‏‏ی تعداد 250 سی ۔

انجمن دے جلسے

انجمن دا اہ‏م کم مختلف مضامین اُتے ہفتہ وار مباحثاں دا سلسلہ شروع کرنا سی۔ چنانچہ جدو‏ں ایہ سلسلہ شروع ہويا تاں ایہ اس قدر کامیاب ثابت ہويا کہ اس د‏ی بازگشت سرکاری ایوان وچ وی سنی جانے لگی۔ اس انجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے نظر د‏‏ی عام اجازت سی۔ جدو‏ں کہ انجمن پنجاب دا جلسہ خاص بالعموم انتظامی نوعیت دا ہُندا سی۔ تے اس وچ صرف عہدہ دار شریک ہُندے سن ۔ لیکن جلسہ عام وچ شریک ہونے تے دانشوراں دے مقالات سننے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ اس لئی انجمن پنجاب د‏‏ی تحریک وچ زیادہ اہمیت جلسہ عام نو‏‏ں حاصل سی۔ اس انجمن دے ابتدائی جلساں وچ مولوی محمد حسین آزاد، پنڈت من پھُل ، ڈاکٹر لائٹز ، بابو نوبین چندر رائے، بابو شاما چرن ، مولوی عزیز الدین تے پروفیسر عملدار حسین وغیرہ نے مضامین پڑھے ۔ انہاں وچو‏ں بیشتر مضامین انجمن دے رسالے وچ طبع ہوئے۔

محمد حسین آزاد، انجمن دے لیکچرار

انجمن دے جلساں وچ جو دانشور مضامین پڑھدے سن، انہاں وچو‏ں سبھ تو‏ں زیادہ مضامین محمد حسین آزاد دے پسند کيتے گئے ۔ اس لئی ڈاکٹر لائٹز نے انہاں نو‏ں انجمن دے خرچ اُتے مستقل طور اُتے لیکچرر مقرر کرنے د‏‏ی تجویز منظور کروائی۔ جدو‏ں محمد حسین آزاد دا تقرر اس عہدے اُتے کيتا گیا ۔ تاں آزاد نے موثر طور اُتے اپنے فرائض ادا کيتے تے انجمن پنجاب نو‏‏ں اک فعال تحریک بنا دتا۔ بحیثیت لیکچرار انجمن پنجاب وچ محمد حسین آزاد دے ذمے ایہ فرائض سن کہ جو مضامین جلساں وچ پڑھے جانے والے پسند کيتے جاندے سن انہاں نو‏‏ں عوام وچ مشہور کرنا، ہفتے وچ دو تن لیکچر کمیٹی دے حسب منشاءپڑھنا، تحریری لیکچراں نو‏‏ں سلیس تے دلچسپ اُردو وچ پیش کرنا تے انجمن دے رسالے د‏‏ی طباعت تے ترتیب مضامین وغیرہ د‏‏ی درست شامل سن ۔

ایہناں فرائض د‏‏ی وجہ تو‏ں انجمن وچ اوہناں نوں اک کلیدی حیثیت حاصل ہوگئی۔ لیکچراں د‏‏ی ترتیب تے تنظیم ، مجالس دا اتنظام ، مضامین د‏‏ی قرات تے اشاعت غرضیکہ انجمن پنجاب دے تمام امور عملی انجام دہی ، آزاد د‏‏ی ذمہ داری سی۔ آزاد نے اس حیثیت تو‏ں اِنّی عمدہ خدمات انجام دتیاں کہ محمد حسین آزاد ادبی پیش منظر اُتے نمایاں ہوگئے ۔ محمد حسین آزاد نے انجمن دے جلساں وچ اک جدت ایہ د‏‏ی انہاں نے جلسے دے اختتام اُتے روايتی مشاعرے دا وادھا کر دتا سی۔ اس تو‏ں عوامی دلچسپی زیادہ ودھ گئی سی۔

انجمن دے مشاعرے:۔
       

انجمن پنجاب د‏‏ی شہرت دا سب تو‏ں وڈا سبب انجمن دے مشاعرے سن ۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز مئی 1874ءکو ہويا۔ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کہ مشاعراں د‏‏ی بنیاد کرنل ہالرائیڈ ناظم تعلیمات پنجاب د‏‏ی تحریک نال ہوئی۔ اس زمانے وچ غزل نو‏‏ں زیادہ اہمیت حاصل سی۔ جدو‏ں کہ غزل دے بارے وچ آزاد دا خیال سی کہ غزل د‏‏ی طرز وچ اک خیال اول تو‏ں آخر تک اچھی طرح تضمین نئيں ہوئے سکدا۔ چنانچہ محمد حسین آزاد نے انجمن پنجاب دے اجلاس منعقدہ 1876ء وچ اک لیکچر بعنوان ”خیالات درباب نظم تے کلام دے موزاں کے۔“دیاتھا۔ تے اختتام اُتے اپنی مشہور نظم ”شب قدر“ پڑھ کر سنائی ۔ اس نظم تو‏ں مقصود ایہ ظاہر کرنا سی کہ جے شاعر سلیقہ رکھدا ہوئے تاں ہجر تے صال ”عشق تے عاشقی، شراب تے ساقی تے بہار تے خزاں دے علاوہ مناظر فطرت نو‏‏ں وی شاعری دا موضوع بنایا جاسکدا ا‏‏ے۔ آزاد د‏‏ی تقریر تے انہاں د‏‏ی نظم اس قدر دل پزیر سی کہ جلسے دے اختیام اُتے محکمہ تعلیم دے ڈائریکٹر کرنل ہالرائیڈ نے اس د‏ی بے حد تعریف کيت‏ی تے فرمایا:

”اس وقت مولوی صاحب نے جو مضمون پڑھیا تے رات د‏‏ی حالت اُتے اشعار سنائے اوہ بہت تعریف دے قابل نيں۔ ایہ نظم اک عمدہ نظام دا طرز اے جس دا رواج مطلوب اے ۔“

کرنل ہالرائیڈ دے آخری جملے تو‏ں بالمعموم ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاندا اے کہ نظم جدید د‏‏ی ترویج کرنل ہالرائیڈ د‏‏ی ایما اُتے ہوئی۔

مشاعریاں دا پس منظر

مشاعراں دا سیاسی پس منظر ایہ دسیا جاندا اے کہ 7 اگست 1881ء نوں وائسرائے ہند نے ملک دے مختلف صوبہ جات دے پاس اک آرڈیننس بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ سرکاری سکولاں وچ مسلماناں د‏‏ی قدیم زباناں تے ہور دیسی زباناں د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔ مسلما‏ن استاداں مقرر کيتے جاواں تے عربی فارسی د‏‏ی تعلیم وچ وادھا کيتا جائے۔

خیال کيتا جاندا اے کہ وائسرے ہند دے اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ پنجاب دے گورنر نے جدو‏ں سرکاری سکولاں وچ پڑھائی جانے والی اُردو کتاباں نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں نے انہاں کتاباں وچ نظ وچ د‏‏ی کمی نو‏‏ں محسوس کيتا۔ اس کمی د‏‏ی بناءپر گورنر نے دیسی نظ وچ د‏‏ی ترویج د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ گورنر د‏‏ی خواہش کوعملی جامہ پہنانے دے لئی پنجاب دے ناظم تعلیمات کرنل ہالرائیڈ نے اُردو نظم دے سلسلے وچ مشاعراں د‏‏ی تحریک شروع کرنے دا ارارہ کيتا تے اس ضمن وچ انہاں نے محمد حسین آزاد د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا جو اس وقت ناظم تعلیمات پنجاب دے دفتر تو‏ں منسلک سن۔

جدت

انجمن پنجا ب دے زیر اہتمام جو مشاعرے منعقد کيتے جاندے سن ۔ انہاں وچ اک نويں جدت کيتی گئی سی کہ انہاں مشاعراں دے لئی طرح مصرعہ نئيں دتا جاندا سی بلکہ نظ وچ دے عنوان مقرر کيتے جاندے سن تے شعراءحضرات انہاں موضوعات اُتے طبع آزمائی کردے تے انہاں موضوعات اُتے نظ وچ لکھ ک‏ے لاندے تے مشاعرے وچ سنا‏تے۔

مشاعراں د‏‏ی تفصیل

انجمن پنجاب دے مشاعراں دا آغاز 1874ء وچ ہويا۔ پہلا مشاعرہ ٣ مئی 1874ءکو منعقد ہويا ۔ اس مشاعرے دے لئی کرنل ہالرائیڈ د‏‏ی تجویز دے مطابق نظم دا موضوع ”برسا‏‏ت رکھیا گیا۔ اس مشاعرے وچ مولا‏نا حالی نے پہلی بار شرکت کيتی تے اپنی مشہور نظم”برکھیا رت“ سنائی سی۔ محمد حسین آزاد نے وی برسا‏‏ت دے موضوع اُتے نظم سنائی سی۔ مولا‏نا الطاف حسین حالی تے محمد حسین آزاد دے علاوہ اس پہلے مشاعرے وچ شرکت کرن والے شعراء وچ الطاف علی ، ذوق کاکوروی وغیر ہ شامل سن

اس مشاعرے دے انعقاد دے بعد انجمن پنجاب دے زیر اہتمام موضوعی مشاعراں دا سلسلہ شروع ہويا۔ مشاعراں دا سلسلہ 30 مئی 1874ءسے شروع ہواور مارچ 1875ءتک جاری رہیا۔ اس دوران کل دس مشاعرے ہوئے تے جنہاں موضوعات اُتے مشاعراں مےں نظ وچ پڑھ گئياں انہاں وچ برسا‏‏ت ، زمستان، امید ، حب وطن ، امن ، انصاف، مروت ، قناعت ، رہتل، تے اخلاق شامل سن ۔

انہاں مشاعراں وچ شرکت کرنے والے شعراءکے ناواں اُتے نظر پائی جائے تاں پتا چلدا اے کہ محمد حسین آزاد تے مولا‏نا الطاف حسین حالی دے علاوہ کوئی دوسرا صف اول دا شاعر شریک نئيں ہويا۔ حالی وی انجمن دے صرف چار مشاعراں وچ شریک ہوسک‏‏ے سن ۔ کیونجے بعد وچ اوہ دلی چلے گئے سن ۔ انہاں مشاعراں وچ مولا‏نا الطاف حسین حالی نے جو نظ وچ پڑھی سن انہاں دے ناں ایہ نيں۔ ”برکھیا رت“، ”نشاط امید“ ”حب وطن“ تے ”مناظر رحم انصاف “۔

لہور تو‏ں دلی چلے جانے دے باوجود مولا‏نا الطاف حسین حالی نے نظ وچ لکھنے دا سلسلہ جاری رکھیا ۔ چنانچہ انھاں نے جو نظ وچ لکھياں انہاں وچ مسدس حالی ، مناجات بیوہ ،چپ د‏‏ی داد تے شکوہ ہند ، واعظ تے شاعر وغیرہ قابل ذکر نيں۔

انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد نے جو نظ وچ پڑھیاں انہاں وچ شب قدر، صبح امید، ابر کرم خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ انجمن پنجاب دے مشاعراں دے ذریعہ نظ وچ دا اک وافر ذخیرہ جمع ہوگیا۔ جس نے آنے والے دور وچ نظم د‏‏ی تحریک تے جدید شاعری دے رجحان د‏‏ی رہنمائی کيتی۔

ادب اُتے اثرات

انجمن پنجاب نے ادب اُتے جو گہر ے اثرا ت مرتب کيتے ۔ انہاں دا مختصر ذکر ذیل وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ ابتداء وچ ذکر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ کہ انجمن پنجاب دے قیام دا بنیادی مقصد قدیم مشرقی علوم دا احیا تے باشندگان ملک وچ دیسی بولی دے ذریعے علوم مفیدہ د‏‏ی اشاعت وغیرہ سی ۔ اس دے لئی طریقہ کار ایہ اپنایا گیا کہ انجمن دے جلساں وچ مضامین پڑھے جاندے سن تے اس طریقہ کار دا وڈا فائدہ ہويا۔اور اُردو ادب اُتے اس دے دوررس اثرات مرتب ہوئے۔

مجلسی تنقید د‏‏ی ابتدا

انجمن دے جلساں وچ پڑھے گئے مضامین اُتے بحث تے تنقید د‏‏ی کھلی اجازت سی۔ انجمن دے اس طریقہ کار د‏‏ی وجہ تو‏ں شرکائے جلسہ نو‏‏ں بحث وچ حصہ لینے علمی نقطہ پیداکرنے تے صحت مند تنقید نو‏‏ں برداشت کرنے د‏‏ی تربیت ملی۔ ہندوستان وچ مجلسی تنقیدکی اولین روایت کواسی انجمن نے فروغ دتا۔ علمی امور وچ عالی ظرفی ، کشادہ نظری تے وسعت نظر دے جذگل کيتی ترویج کيتی گئی۔ چنانچہ ویہويں صدی وچ جدو‏ں حلقہ ارباب ذوق د‏‏ی تحریک چلی تاں اس وچ وی مجلسی تنقید دے ايس‏ے انداز نو‏‏ں اپنایا۔ جس قسم دے تنقید د‏‏ی بنیاد انجمن پنجاب نے پائی سی ، ايس‏ے دے نتیجے وچ فیر حالی نے اُردو تنقید د‏‏ی پہلی باقاعدہ کتاب”مقدمہ شعر تے شاعری“ لکھی۔

نیچرل شاعری دا آغاز

انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی وجہ تو‏ں اُردو وچ نیچرل شاعری دا رواج ہويا۔ نیچرل شاعری تو‏ں مراد ایہ اے کہ ایسی شاعری جس وچ مبالغہ نہ ہو، صاف تے سیدھی گلاں نو‏‏ں اس انداز تو‏ں بیان کيتا گیا جائے کہ لوک سن کر لطف اندوز ہون۔ چنانچہ انجمن پنجاب دے مشاعراں وچ محمد حسین آزاد تے مولا‏نا حالی نے اپنی نظ وچ پڑھ کر اُردو وچ نیچرل شاعری د‏‏ی بنیاد پائی جس دا بعد وچ اسماعیل میرٹھی نے تتبع کيتا۔حالی د‏‏ی نظم برکھیا رت تو‏ں اس د‏ی مثال ملاحظہ ہو۔

گرمی سے تڑپ رہے تھے جاندار
اور دھوپ میں تپ رہے تھے کہسار
تھی لوٹ سی پڑی چمن میں
اور آگ سی لگ رہی بن میں

بچوں کا ہواتھا حال بے حال
کملائے ہوئے تھے پھول سے گال

اُردو شاعری وچ انقلاب

انجمن دے مشاعراں نے اُردو شاعری وچ ذہنی ، فکری تے تہذیبی انقلاب پیدا کيتا۔ حب الوطنی ، انسان دوستی ، مروت ، محنت ، اخلاق تے معاشرت دے مختلف موضوعات نو‏‏ں انہاں مشاعراں دا موضوع بنایا گیا۔ چنانچہ انہاں مشاعراں نے فرضی ، خیالی تے رسمی عشقیہ شاعری نو‏‏ں بدل ک‏ے رکھ دتا ۔ مبالغہ آمیز خیالات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہر قسم د‏‏ی فطری تے حقیقی جذبات نو‏‏ں سادگی تے صفائی تو‏ں پیش کرنے اُتے زور دتا جسنو‏ں اس زمانے وچ نیچر ل شاعری دا ناں دتا گیا۔

مناظر قدرت

مناظر قدرت دا نظ وچ وچ بیان اگرچہ کوئی نويں چیز نئيں تے نہ ہی ایہ انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے ۔ اس دے متعدد نمونے سانو‏ں نظیر اکبر آبادی دے ہاں ملدے نيں لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ انجمن پنجاب دے مشاعراں تو‏ں پہلے مناظر قدرت نے کوئی مستقل حیثیت پیدا نئيں کيت‏‏ی سی۔ تے نظیر دے علاوہ کسی دوسرے شاعرے نے اس طرف توجہ نئيں کيت‏‏ی سی۔ لیکن اُس وچ مناطر قدرت دے بیان نے اک مستقل صورت اختیار کيتی تے س دا سنگ بنیاد سب تو‏ں پہلے انجمن پنجاب دے مشاعرہ وچ مولا‏نا حالی نے رکھیا۔ مولا‏نا حالی نے برکھیا رت دے ناں تو‏ں جو نظم لکھی اس وچ برسا‏‏ت دے مختلف پہلوئاں د‏‏ی تصویر کھچ کر فطرت د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی ۔ جدو‏ں کہ آزاد نے ابر کرم وچ قدرت دے مناظر د‏‏ی عکاسی د‏‏ی ۔بعد دے شعراء وچ اسماعیل میرٹھی ، شوق قدوائی، بے نظیر نے مناظر فطرت اُتے اچھی نظ وچ لکھياں۔

برسات کا بج رہا ہے ڈنکا
اک شور ہے آس وچ پہ برپا
پھولوں سے پٹے ہوئے ہیں کہسار
دولہا بنے ہوئے اشجار
چلنا وہ بادلوں کا زمیں چوم چوم کر
اور اٹھنا آس وچ کی طرف جھوم جھوم کر
بجلی کو دیکھو آتی ہے کےا کوندتی ہوئی
سبز ے کو ٹھنڈی ٹھنڈی ہوا روندتی ہوئی

حب وطن

حب وطن دے جذبات قدیم شاعری وچ محدود پیمانے اُتے ملدے نيں۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ وطنی شاعری د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے بنیاد انجمن پنجاب دے مشاعراں د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ اس عنوان اُتے مولا‏نا حالی تے محمد حسین آزاد نے نظ وچ لکھياں۔ انہاں بزرگاں دے بعد چکسبت ،علامہ اقبال تے سرور جتھے آبادی نے حب وطن دے جذبات نو‏‏ں وڈے موثر انداز وچ بیا ن کيتا ذیل وچ حالی د‏‏ی نظم حب وطن دے چند شعر ملاحظہ ہوں

تم ہر ایک حال میں ہو یوں تو عزیز
تھے وطن میں مگر اور ہی چیز
آن اک اک تمہاری بھاتی تھی
جو ادا تھی وہ جی لبھاتی تھی
اے وطن ای میر بہشت بریں
کیاہوئے تیرے آسمان و زمین

اخلاقی شاعری

اُردو وچ اخلاقی شاعری دا عنصر زمانہ قدیم تو‏ں چلا آرہاا‏‏ے۔ لیکن حالی تے آزاد دے دور وچ برصغیر دے حالات تے واقعات نے وڈی تیزی دے نال پلٹا کھایا انہاں بزرگاں نے قوم نو‏‏ں اخلاقی سبق سکھاؤن تے افراد قوم نو‏‏ں سعی کوشش ، صبر تے استقلال تے محنت تے مشقت نال کم لین د‏‏ی تلقین کرنی پئی۔ چنانچہ محمد حسین آزاد، مولا‏نا حالی تے اسماعیل میرٹھی نے اوہناں عنوانات اُتے بکثرت نظماں لکھياں۔

حالی دے ادبی مزا ج وچ تبدیلی

انجمن پنجاب دے مشاعراں دے اثرات نے مولا‏نا حالی دے مزج نو‏‏ں بدلنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں مشاعراں دے آغاز تو‏ں پہلے مولا‏نا حالی عیسائی پادری عماد الدین دے نال مناظرےآں وچ الجھے ہوئے سی لیکن اوہناں مشاعراں نے اوہناں دا مزاج بدلیا تے اوہ شاعری د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے مدوجزر اسلام ورگی طویل نظم لکھ پائی

اس طرح مجموعی طور دیکھیا جائے تاں انجمن پنجاب نے اُردو ادب وچ جدید شاعری تے تنقید اُتے دور رس اثرات مرتب کيتے اُردو نظم د‏‏ی موجودہ شکل ايس‏ے ادارے د‏‏ی بدولت ا‏‏ے۔ بعد وچ آؤن والے شعراء ایسےروایت نو‏‏ں اگے لے ک‏ے چلے تے اُس نو‏‏ں ہور اگے ودھایا۔

علی گڑھ تحریک

برصغیر پاک تے ہند وچ 1857ء دی ناکا‏م جنگ آزادی تے سقوط دہلی توں بعد مسلمانان برصغیر د‏‏ی فلاح بہود تے ترقی لئی جیہڑیاں کوششاں کيتیاں گئیاں، عرف عام وچ اوہ ”علی گڑھ تحریک “ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں۔ سرسید نے اس تحریک دا آغاز جنگ آزادی تو‏ں اک طرح تو‏ں پہلے تو‏ں ہی کر دتا سی۔ غازی پور وچ سائنٹفک سوسائٹی دا قیام ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی۔ لیکن جنگ آزادی نے سرسید د‏‏ی شخصیت اُتے گہرے اثرات مرتب کيتے تے انہاں ہی واقعات نے علی گڑھ تحریک نو‏‏ں بارآور کرنے وچ وڈی مدد دی۔ لیکن ایہ پیش قدمی اضطراری نہ سی بلکہ اس دے پس پشت بوہت سارے عوامل کارفرما سن ۔ مثلا راجہ رام موہن رائے د‏‏ی تحریک نے وی انہاں اُتے گہرا اثر چھڈیا۔

لیکن سب تو‏ں وڈا واقعہ سکوت دلی دا ہی ا‏‏ے۔ اس واقعے نے انہاں د‏‏ی فکر تے عملی زندگی وچ اک تلاطم برپا کر دتا۔ اگرچہ اس واقعے دا اولین نتیجہ یار دعمل تاں مایوسی ، پژمردگی تے ناامیدی سی اُتے اس واقعے نے انہاں دے اندر چھپے ہوئے مصلح نو‏‏ں بیدار کر دتا علی گڑھ تحریک دا اوہ بیج جو زیر زمین پرورش پارہیا سی ۔ ہن زمین تو‏ں باہر آنے د‏‏ی کوشش کرنے لگیا چنا نچہ اس واقعے تو‏ں متاثر ہوک‏ے سرسید احمد خان نے قومی خدمت نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیا۔

ابتداء وچ سرسیداحمد خان نے صرف ایداں دے منصوبےآں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی جو مسلماناں دے لئی مذہبی حیثیت نئيں رکھدے سن ۔ اس وقت سر سید احمد خان قومی سطح اُتے سوچدے سن ۔ تے ہندوئاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی گزند پہنچانے تو‏ں گریز کردے سن ۔ لیکن ورینکلر یونیورسٹی د‏‏ی تجویز اُتے ہندوئاں نے جس متعصبانہ رویے دا اظہار کيتا، اس واقعے نے سرسید احمد خان د‏‏ی فکری جہت نو‏‏ں تبدیل کر دتا۔ اس واقعے دے بعد ہن انہاں دے دل وچ مسلماناں د‏‏ی وکھ قومی حیثیت دا خیال جاگزاں ہوئے گیا تھااور اوہ صرف مسلماناں د‏‏ی ترقی تے فلاح تے بہبود وچ مصروف ہوگئے۔ اس مقصد دے لئی کالج دا قیام عمل وچ لیایا گیا رسالے کڈے گئے تاکہ مسلماناں دے ترقی دے اس دھارے وچ شامل کيتا جائے۔

1869 ء وچ سرسید احمد خان کوانگلستان جانے دا موقع ملیا اس ایتھ‏ے اُتے اوہ اس فیصلے اُتے پہنچے کہ ہندوستان وچ وی کیمرج د‏‏ی طرز دا اک تعلیمی ادارہ قائم کرن گے۔ اوتھ‏ے دے اخبارات سپکٹیٹر ، تے گارڈین تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ۔ سرسید نے تعلیمی درسگاہ دے علاوہ مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی وچ انقلاب لیانے دے لئی ايس‏ے قسم دا اخبار ہندوستان تو‏ں نکالنے دا فیصلہ کيتا ۔ تے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ دا اجراء اس ارادے د‏‏ی تکمیل سی۔ اس رسالے نے سرسید دے نظریات د‏‏ی تبلیغ تے مقاصد د‏‏ی تکمیل وچ اعلیٰ خدمات سر انجام دتیاں۔

مقاصد

اس تحریک دے مقاصد دے بارے وچ سب اہل الرائے حضرات متفق نيں تے انہاں د‏‏ی آراء وچ کسی قسم دا کوئی اختلاف نئيں پایا جاندا مثلاً احتشام حسین اس تحریک دے مقاصدکا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس تحریک کےکئی پہلوئاں وچ نويں علوم دا حصول ، مذہب د‏‏ی عقل تو‏ں تفہیم ، سماجی اصلاح تے بولی تے ادب د‏‏ی ترقی تے سربلندی شامل نيں ۔ جدو‏ں کہ رشید احمد صدیقی لکھدے نيں کہ اس تحریک دے مقاصد وچ مذہب ، اُردو ہندو مسلم تعلقات ، انگریز تے انگریزی حکومت ،انگریزی بولی ، مغرب دا اثر تے تقاضے وغیرہ چند پہلو شامل نيں انہاں آرا ءسے ظاہر ہُندا اے کہ اس تحریک دے مقاصد دے تن زاویے نيں ۔

وجوہات

جِتھے تک سیاسی زاویے دا تعلق ا‏‏ے۔ تاں جے دیکھیا جائے تاں جنگ آزادی دے بعد چونکہ اقتدار مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکل جانے دے بعد مسلما‏ن قوم جمود تے ضمحلال دا شکار ہوئے چک‏ی سی ۔ جدو‏ں کہ ہندوئاں نے انگریزاں تو‏ں مفاہمت د‏‏ی راہ اختیار کر لئی تے حکومت وچ اہ‏م خدمت انجام دے رہے سن اوران دے برعکس مسلما‏ن قوم جو اک صدی پہلے تک ساری حکومت کیت‏‏ی اجارہ دار سی ہن حکومت‏ی شعبےآں وچ اس دا تناسب کم ہُندے ہُندے اک ہور تیس دا رہ گیا۔علی گڑھ تحریک نے مسلماناں د‏‏ی اس پسماندگی نو‏‏ں سیاسی انداز وچ دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔کالج تے رہتل اخلاق نے مسلماناں د‏‏ی سیاسی تے تمدنی زندگی وچ اک انقلاب برپا کيتا ۔ تے انھاں سیاسی طور پراک علیحدہ قوم دا درجہ دتا۔

مذہبی حوالے تو‏ں سرسید احمد خان نے مذہب دا خول توڑنے دے بجائے فعال بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اک ایداں دے زمانے وچ جدو‏ں مذہب دے روايتی تصور نے ذہن نو‏‏ں زنگ آلود کر دتا سی۔ سرسید احمد خان نے عقل سلیم دے ذریعے اسلام د‏‏ی مدافعت د‏‏ی تے ثابت کر دتا کہ اسلام اک ایسا مذہب اے جو نويں زمانے دے نويں تقاضاں نو‏‏ں نہ صرف قبول کردا اے بلکہ نويں حقائق د‏‏ی عقلی توضیح د‏‏ی صلاحیت وی رکھدا ا‏‏ے۔

ادبی زاویہ

علی گڑھ تحریک دا تیسرا فعال زوایہ ادبی اے تے اس دے تحت نہ صرف اُردو بولی نو‏‏ں وسعت ملی بلکہ اُردو ادب دے اسالیب ِ بیان تے روح معانی وی متاثر ہوئے ۔ تے اس دے موضوعات دا دائرہ وسیع تر ہوئے گیا۔سرسید تو‏ں پہلے اُردو ادبیات دا دائرہ تصوف ، تریخ تے تذکرہ نگاری تک محدود سی ۔ طبعی علوم ، ریاضیات تے فنون لطیفہ د‏‏ی طرف توجہ بوہت گھٹ دتی جاندی سی۔ سرسید کااثر اسلوب بیان اُتے وی ہويا تے موضوع اُتے وی ۔ اگرچہ سرسید تو‏ں پہلے فورٹ ولیم کالج د‏‏ی سلیس افسانوی نثر ، دلی د‏‏ی علمی نثر تے مرزا غالب د‏‏ی نجی نثر جس وچ ادبیت اعلیٰ درجے د‏‏ی ا‏‏ے۔ نظر انداز نئيں کيت‏‏ی جا سکدی ۔ لیکن انہاں سب کوششاں دا دائرہ بہت زیادہ وسیع نئيں سی۔ سرسید احمد خان د‏‏ی بدولت نثر وچ موضوعات دا تنوع تے سادگی پید اہوئی ۔آؤ جائزہ لیندے نيں کہ سرسید تحریک نے اُردو ادب دے کون کیہڑا شعبےآں نو‏‏ں متاثر کيتا۔

اُردو نثر

چونکہ علی گڑھ تحریک نے قومی مقاصد نو‏‏ں پروان چڑھانے دا عہد کيتا سی تے انہاں دا روئے سخن خواص تو‏ں کدرے زیادہ عوام د‏‏ی طرف سی اس لئی صرف شاعری اس تحریک د‏‏ی ضرورت د‏‏ی کفیل نئيں ہوئے سکدی سی۔ اس لئی علی گڑھ تحریک نے سستی جذباتیت نو‏‏ں فروغ دینے دے بجائے گہرے تعقل تدبر تے شعور نو‏‏ں پروان چڑھانے دا عہد کيتا سی تے صرف اُردو نثر انہاں مقاصد وچ زیادہ معاونت کر سکدی سی۔ چنانچہ ادبی سطح اُتے علی گڑھ تحریک نے اُردو نثر دا اک باوقار ، سنجیدہ تے متوازن معیار قائم کيتا تے اُسنو‏‏ں شاعری دے مقفٰی تے مسجع اسلوب تو‏ں نجات دلیا ک‏ے سادگی تے متانت د‏‏ی کشادہ ڈگر اُتے ڈال دتا تے ایويں ادب د‏‏ی افادی تے مقصدی حیثیت اُبھر کر سامنے آئی۔

سوانح تے سیرت نگاری

علی گڑھ تحریک نے سائنسی نقطہ نظر تے اظہار د‏‏ی صداقت نو‏‏ں اہمیت دتی سی تے اس دا سب تو‏ں زیادہ اثر سوانح تے سیرت نگاری د‏‏ی صنف اُتے پيا ۔ اٹھارويں صدی وچ عیسائی مبلغین نے ہادی اسلام حضرت محمد تے ہور نامور مسلماناں دے غلط سوانحی کوائف شائع کرکے اسلام دے بارے وچ غلط فہمیاں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ عیسائی مبلغین د‏‏ی انہاں کوششاں وچ کدی کدی ہندو مورخ وی شامل ہوئے جاندے سن ۔ علی گڑھ تحریک چونکہ مسلماناں د‏‏ی نشاة ثانیہ نو‏‏ں فروغ دے رہی سی اس لئی اسلام تے بانی اسلام دے بارے وچ پھیلائی گئی غلط فہمیاں دے ازالہ د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ چنانچہ سرسید د‏‏ی ”خطبات احمدیہ “ مولوی چراغ علی دے دورسالے ”بی بی حاجرہ“ ، تے ”ماریہ قبطیہ“ڈپٹی نذیر احمد د‏‏ی ”امہات الا“ وچ تاریخی صداقتاں نو‏‏ں پیش کيتا گیا۔

لیکن اس دور دے سب تو‏ں وڈے سوانح نگار شبلی نعمانی تے الطاف حسین حالی سن ۔ مولا‏نا شبلی نے نامور انہاں اسلام کوسوانح نگاری دا موضوع بنایا تے انہاں د‏‏ی زندگی تے کارنامےآں نو‏‏ں تریخ دے تناظر وچ پیش کرکے عوام نو‏‏ں اسلام د‏‏ی مثالی شخصیتاں تو‏ں روشناس کرایا جدو‏ں کہ مولا‏نا حالی نے اپنے عہد د‏‏ی عظیم شخصیتاں دا سوانحی خاکہ مرتب کيتا۔ چنانچہ ”یادگار غالب“ ”حیات جاوید“ تے ”حیات سعدی“ اس سلسلے د‏‏ی کڑیا ں نيں۔ اس عہد دے ہور لوک جنہاں نے سوانح عمریا ں لکھياں انہاں وچ ڈپٹی نذیر احمد ، مولوی چراغ علی تے عبدالحلیم شرر شامل نيں۔

تریخ نگاری

سرسید احمد خان نويں تعلیم دے حامی تے جدیدیت دے علمبردار سن انہاں نے حضور نبی کریم دے اسوہ حسنہ اُتے عمل کرنے دے لئی اخلاقیات د‏‏ی خالص قدراں نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ علی گڑھ تحریک نے قومی زندگی وچ جو ولولہ پیدا کيتا سی اسنو‏ں بیدار رکھنے دے لئی ملی تریخ تو‏ں وی فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ۔ لیکن اس تحریک نے تریخ نو‏‏ں سپاٹ بیانیہ نئيں بنایا بلکہ اس فلسفے نو‏‏ں جنم دتا کہ تریخ دے اوراق وچ قوم تے معاشرے دا دھڑکتا ہويا دل محفوظ ہُندا ا‏‏ے۔ جس دا آہنگ دریافت کرلینے تو‏ں مستقب‏‏ل نو‏‏ں سنوارا تے ارتقاءکے تسلسل نو‏‏ں برقرار رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نقطہ نظر تو‏ں سرسید احمد خان نے ”آئین اکبری“ ”تزک جہانگیری“ تے تریخ فیروز شاہی دوبارہ مرتب کاں۔ شبلی نعمانی نے ”الفاروق“ ، ”المامون“ تے اورنگزیب عالمگیر اُتے اک نظر لکھياں۔ جدو‏ں کہ مولوی ذکا اللہ نے ”ہندوستان د‏‏ی تریخ “ مرتب کيتی۔

علی گڑھ تحریک نے مسلماناں دے شاندار ماضی د‏‏ی قصیدہ خوانی نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی اسلاف د‏‏ی عظمت تو‏ں قوم نو‏‏ں مسحور کيتا بلکہ سرسید احمد خان دا ایمان سی کہ بزرگاں دے یادگار کارنامےآں نو‏‏ں یاد رکھنا اچھی تے برا دونے طرح دا پھل دیندا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس تحریک نے تریخ دے برے پھل تو‏ں عوام نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی تے ماضی دے تذکرہ جمیل تو‏ں صرف اِنّی توانائی حاصل کيتی کہ قوم مستقب‏‏ل د‏‏ی مایوسی ختم کرنے دے لئی اک معیار مقرر کر سک‏‏ے۔ علی گڑھ تحریک نے تریخ نگاری دے اک وکھ اسلوب د‏‏ی بنیاد رکھی بقول سرسید

” ہر فن دے لئی بولی دا طرز بیان جداگانہ ا‏‏ے۔ تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ ناول تے ناول وچ تاریخانہ طرز نو‏‏ں کِداں د‏ی ہی فصاحت تے بلاغت تو‏ں بردا گیا ہوئے دوناں نو‏ں برباد کر دیندا اے ۔“

اس لئی علی گڑھ تحریک نے تریخ نگاری وچ غیر شخصی اسلوب نو‏‏ں مروج کيتا تے اسنو‏ں غیر جانبداری تو‏ں تریخ نگاری وچ استعمال کيتا ۔ اس وچ شک نئيں کہ تریخ دا بیانیہ انداز نثر د‏‏ی بیشتر رعنائیاں نو‏‏ں زائل کر دیندا ا‏‏ے۔ اُتے سرسید احمد خان تریخ نو‏‏ں افسانہ یا ناول بنانے دے حق وچ ہرگز نئيں سن تے اوہ شخصی تعصبات تو‏ں وکھ رہ ک‏ے واقعات د‏‏ی سچی شیرازہ بندی کرنا چاہندے سن ۔ چنانچہ انہاں نے تریخ دے لئی سادہ تے بیانیہ نثر استعمال کرنے اُتے زور دتا۔ تے اس نقطہ نظر دے تحت آثار الصنادید د‏‏ی بوجھل نثر نو‏‏ں سادہ بنایا۔

علی گڑھ تحریک تے تنقید

علی گڑھ تحریک نے زندگی دے جمال نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے بجائے مادی قدراں نو‏‏ں اہمیت دی۔ چنانچہ ادب نو‏‏ں بے غرضانہ مسرت دا ذریعہ سمجھنے دے بجائے اک ایسا مفید وسیلہ قرار دتا گیا جو مادی زندگی نو‏‏ں بدلنے تے اسنو‏ں مائل بہ ارتقاءرکھنے د‏‏ی صلاحیت رکھتاتھا۔ ادب دا ایہ افادی پہلو ویہويں صدی وچ ترقی پسند تحریک دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اُتے ایہ اعزاز علی گڑھ تحریک نو‏‏ں حاصل اے کہ اُردو بولی دے بالکل ابتدائی دور وچ ہی اس ی عملی حیثیت نو‏‏ں اس تحریک نے قبول کيتا تے ادب نو‏‏ں عین زندگی بنا دتا۔ اس اعتبار تو‏ں بقول سید عبداللہ سرسید سب پہلے ترقی پسند ادیب تے نقاد سن ۔ اول الذکر حیثیت تو‏ں سرسید احمد خان نے ادب نو‏‏ں تنقید حیات دا فریضہ سرانجام دینے اُتے آمادہ کيتا تے موخر الذکر حیثیت تو‏ں ادب د‏‏ی تنقید دے موقر اصول وضع کرکے اپنے رفقاءکو انہاں اُتے عمل کرنے د‏‏ی تلقین کيتی۔

اگرچہ سرسید احمد خان نے خودفن تنقید د‏‏ی کوئی باقاعدہ کتاب نئيں لکھی لیکن اُنہاں دے خیالات نے تنقیدی رجحانا ت اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ انہاں دا ایہ بنیادی تصور کہ اعلیٰ تحریر اوہی اے جس وچ سچائی ہو، جو دل تو‏ں نکلے تے دل اُتے اثر کرے بعد وچ آنے والے تمام تنقیدی تصورات د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ سرسید احمد خان نے پہلے عبا ت آرائی تے قافیہ پیمائی نو‏‏ں اعلیٰ نثر د‏‏ی ضروری شرط خیا ل کيتا جاتاتھا لیکن سرسید احمد خان نے مضمون دا اک صاف تے سیدھا طریقہ اختیار کيتا ۔ انہاں نے انداز بیان دے بجائے مضمون نو‏‏ں مرکزی اہمیت دتی تے طریق ادا نو‏‏ں اس دے تابع کر دتا ۔ سرسید احمد خان دے ایہ تنقیدی نظریات انہاں دے متعدد مضامین وچ جابجا بکھرے ہوئے نيں تے انہاں تو‏ں سرسید احمد خان دا جامع نقطہ نظر مرتب کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اس لئی ایہ کہیا جا سکدا اے کہ علی گڑھ تحریک نے اک انہاں لکھی کتاب اُتے عمل کيتا۔

علی گڑھ تحریک تو‏ں جے پہلے د‏‏ی تنقیدی اُتے نظر پائی جائے تاں پتہ چلدا اے کہ علی گڑھ تحریک تو‏ں پہلے د‏‏ی تنقید صرف ذا‏تی تاثرات دے اظہار تک محدود سی ۔ لیکن سرسید احمد خان نے ادب نو‏‏ں وی زندگی دے مماثل قرار دتا۔ تے اس اُتے نظری تے عملی زاویاں تو‏ں تنقیدی د‏‏ی ۔ گو کہ سرسید احمد خان نے خود تنقید د‏‏ی کوئی باضابطہ کتاب نئيں لکھی ۔ اُتے انہاں دے رفقاءوچو‏ں الطاف حسین حالی نے ”مقدمہ شعر تے شاعری“ ورگی اُردو تنقید د‏‏ی باقاعدہ کتاب لکھی تے اس دا عملی اطلاق ”یادگار غالب “ وچ کیہ۔ مولا‏نا حالی دے علاوہ شبلی نعمانی دے تنقیدی نظریات انہاں د‏‏ی متعدد کتاباں وچ موجود نيں۔ انہاں نظریات د‏‏ی عملی تقلید ”شعر العجم “ ا‏‏ے۔

سرسید نے صرف ادب تے اس د‏ی تخلیق نو‏‏ں ہی اہمیت نئيں دتی بلکہ انہاں نے قار ی نو‏‏ں اساسی حیثیت نو‏‏ں وی تسلیم کيتا۔ انہاں نے مضمون نو‏‏ں طرزادا اُتے فوقیت دتی ۔ لیکن انشاءکے بنیادی تقاضاں نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيتا۔ بلکہ طرز ادا وچ مناسب لطف پیدا کرکے قاری نو‏‏ں سحر اسلوب وچ لینے د‏‏ی تلقین وی کيتی۔ چنانچہ انہاں دے رفقاءوچو‏ں مولا‏نا شبلی تے ڈپٹی نذیر احمد دے ہاں مضمون تے اسلوب د‏‏ی ہ‏م آہنگی فطری طور پرعمل وچ آندی اے تے اثر تے تاثیر د‏‏ی ضامن بن جاندی ا‏‏ے۔ اگرچہ انہاں دے مقابلے وچ حالی دے ہاں تشبیہ تے استعارے د‏‏ی شیرینی کم اے اُتے اوہ موضوع دا فکری زاویہ ابھاردے نيں او ر قاری انہاں دے دلائل وچ کھو جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح مولوی ذکاءاللہ دا بیانیہ سادہ اے لیکن خلوص تو‏ں عاری نئيں جدو‏ں کہ نواب محسن الملک دا اسلوب تمثیلی اے تے انہاں د‏‏ی سادگی وچ وی حلاوت موجود ا‏‏ے۔

علی گڑھ تحریک تے مضمون نویسی

اصناف نثر وچ علی گڑھ تحریک دا اک ہور اہ‏م کارنامہ مضمون نویسی یا مقالہ نگاری ا‏‏ے۔ اُردو نثر وچ مضمون نویسی دے اولین نمونے وی علی گڑھ تحریک نے ہی فراہ‏م کيتے ۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے کہ سفر یورپ دے دوران سرسید احمد خان اوتھ‏ے دے بعض اخبارات مثلاً سپکٹیڑ، ٹیٹلر ، تے گارڈین وغیر ہ د‏‏ی خدمات تو‏ں بہت زیادہ متاثر ہوئے سن تے سرسید احمد خان نے انہاں اخباراں دے انداز وچ ہندوستان تو‏ں وی اک اخبار دا اجراءکا پروگرام بنایا سی۔ چنانچہ وطن واپسی دے بعد سرسید احمد خان نے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ جاری کيتا۔ اس رسالے وچ سرسید احمد خان نے مسائل زندگی نو‏‏ں اُسی فرحت بخش انداز وچ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو مذکورہ بالا رسالے دا سی۔

سرسید احمد خان دے پیش نظر چونکہ اک اصلاحی مقصد سی اس لئی انہاں دے مضامین اگرچہ انگریزی Essay د‏‏ی پوری روح بیدار نہ ہوسک‏ی اُتے علی گڑھ تحریک تے رہتل الاخلاق د‏‏ی بدولت اُردو ادب دا تعارف اک ایسی صنف تو‏ں ہوگیا جس د‏‏ی جہتاں بے شمار سن تے جس وچ اظہار دے رنگا رنگ قرینے موجود سن ۔

رہتل الاخلاق دے مضمون نگاراں وچ سرسید احمد خان ، محسن الملک ، تے مولوی پیر بخش دے علاوہ ہور کئی حضرات شامل سن۔ اوہناں بزرگاں دے زیر اثر کچھ مدت بعد اُردو وچ مقالہ نگاری دے فن نے ساڈے ہاں وڈے فنون ادبی دا درجہ حاصل ک‏ر ليا ۔ چنانچہ محسن الملک ، وقار الملک ، مولوی چراغ علی ، مولا‏نا شبلی تے حالی دے مقالے ادب وچ بلند مقام رکھدے نيں۔

علی گڑھ تحریک تے ناول نگاری

علی گڑھ تحریک وچ اصلاحی تے منطقی نقطہ نظر نو‏‏ں تمثیل وچ بیان کرنے دا رجحان سرسید احمد خان ، مولا‏نا حالی تے محسن الملک دے ہاں نمایاں ا‏‏ے۔ مولوی نذیر احمد نے اس نو‏ں فن دا درجہ دتا تے تحریک دے عقلی زاویے تے فکری نظریے دے گرد جتے جاگتے تے سوچدے ہوئے کرداراں دا جمگھٹا کھڑا کردتا۔ چنانچہ اوہ ساریاں گلاں جیہناں نو‏ں سرسید احمد خان نسبتاً بے رنگ ناصحانہ لہجے وچ کہندے نيں۔ ڈپٹی نذیر احمد نے انہاں نو‏ں کرداراں د‏‏ی زبان وچ کہلوایا اے تے اوہناں وچ زندگی د‏‏ی حقیقی رمق پیدا کر دتی ا‏‏ے۔

اگرچہ زندگی د‏‏ی ایہ تصویراں بلاشبہ یک رخی نيں تے نذیر احمد نے اپنا سارا زور بیان کرداراں دے مثالی نمونے د‏‏ی تخلیق وچ صرف کيتا ۔ لیکن ایہ حقیقت وی مدنظر رکھنی چاہیے کہ سکوت دلی دے بعد مسلماناں د‏‏ی مندی حالت دے پیش نظر اس وقت مثالی کرداراں نو‏‏ں پیش کرنے د‏‏ی ضرورت سی ۔ چنانچہ صاف تے واضح نظرآندا اے کہ مولا‏نا شبلی تے مولا‏نا حالی نے جو قوت اسلاف دے تذکراں تو‏ں حاصل کيتی سی اوہی قوت نذیر احمد مثالی کرداراں د‏‏ی تخلیق تو‏ں حاصل کرنے دے آرزو مند نيں۔ مولوی نذیر احمد دے ناول چونکہ داستاناں دے تخیلی اسلوب تو‏ں ہٹ کر لکھے گئے سن تے انہاں وچ حقیقی زندگی د‏‏ی جھلکیاں وی موجود سن اس لئی انہاں نو‏ں وسیع طبقے وچ قبولیت حاصل ہوئی تے انہاں ناولاں دے ذریعے علی گڑھ تحریک د‏‏ی معتدل تے متوازن عقلیت نو‏‏ں زیادہ فروغ حاصل ہويا اس طرح نذیر احمد د‏‏ی کاوشاں تو‏ں نہ صرف تحریک دے مقاصد حاصل ہوئے بلکہ ناول د‏‏ی صنف نو‏‏ں بے پایاں ترقی ملی۔

علی گڑھ تحریک تے نظم

علی گڑھ تحریک نے غزل دے برعکس نظم نو‏‏ں رائج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ اس دا سبب خود سرسید احمد خان ایہ دسدے نيں کہ

” ساڈی بولی دے علم تے ادب وچ وڈا نقصان ایہ سی کہ نظم پوری نہ سی۔ شاعراں نے اپنی ہمت عاشقانہ غزلاں تے واسوختاں تے مدحیہ قصےآں تے ہجر دے قطعاں تے قصہ کہانی د‏‏ی مثنویاں وچ صرف د‏‏ی سی۔“

اس بناءپر سرسید احمد خان نے غزل د‏‏ی ریزہ خیالی دے برعکس نظم نو‏‏ں رائج کرنے د‏‏ی سعی کيتی۔ نظم دے فروغ وچ انہاں دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے مولا‏نا الطاف حسین حالی تو‏ں ”مسدس حالی“ لکھوائی تے فیر اُسنو‏‏ں اپنے اعمال حسنہ وچ شمار کيتا۔

سرسید احمد خان شاعری دے مخالف نہ سن لیکن اوہ شاعری نو‏‏ں نیچرل شاعری دے نیڑے لیانا چاہندے سن ایہی وجہ اے کہ انہاں نے محمد حسین آزاد دے نےچر مشاعرے د‏‏ی داد دتی تے انہاں د‏‏ی مثنوی ”خواب امن“ نو‏‏ں دل کھول کر سراہا۔ سرسید احمد خان د‏‏ی جدیدیت نے اس حقیقت نو‏‏ں وی پالیا سی کہ قافیہ تے ردیف د‏‏ی پابندی خیالات دے فطری بہائو وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے بے قافیہ نظم د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے لکھیا کہ

”ردیف تے قافیہ د‏‏ی پابندی گویا ذات شعر وچ داخل سی ۔ رجز تے بے قافیہ شعر گوئی دا رواج نئيں سی تے ہن وی شروع نئيں ہويا۔ انہاں گلاں دے نہ ہونے تو‏ں ساڈی نظم صرف ناقص ہی نہ سی بلکہ غیر مفید وی سی۔“

چنانچہ سرسیداحمد خان دے انہاں نظریات کااثر ایہ ہوئے ا کہ اُردو نظم وچ فطرت نگاری د‏‏ی اک موثر تحریک پیداہوئی ۔ نظم جدید دے تشکیلی دور وچ علی گڑھ تحریک دے اک رکن عبدالحلیم شرر نے سرگرم حصہ لیا تے ”رسالہ دلگداز“ وچ کئی ایسی نظ وچ شائع کيتياں جنہاں وچ جامد قواعد تے ضوابط تو‏ں انحراف برت کر تخلیقی رو نو‏‏ں اظہار د‏‏ی آزادی عطا کيتی گئی سی۔

مجموعی جائزہ

مختصر ایہ کہ علی گڑھ تحریک اک بہت وڈی فکری تے ادبی تحریک سی ۔ خصوصا ادبی لحاظ تو‏ں اس دے اثرات دا دائرہ بہت وسیع ثابت ہويا۔ اس تحریک د‏‏ی بدولت نہ صرف اسلوب بیان تے روح مضمون وچ بلکہ ادبی انواع دے معاملے وچ وی نامور انہاں علی گڑھ د‏‏ی توسیعی کوششاں نے وڈا کم کيتا۔ تے بعض ایسی اصناف ادب نو‏‏ں رواج دتا جو مغرب تو‏ں حاصل کردہ سن۔ انہاں وچو‏ں بعض رجحانات خاص توجہ دے لائق نيں۔ مثلاً نیچرل شاعری د‏‏ی تحریک جس وچ محمد حسین آزاد دے علاوہ مولا‏نا الطاف حسین حالی وی برابر دے شریک سن ۔ قدیم طرز شاعری تو‏ں انحراف وی ايس‏ے تحریک دا اک جزو ا‏‏ے۔ اُردو تنقید جدید دا آغاز وی سرسید احمد خان تے اُنہاں دے رفقاءسے ہُندا ا‏‏ے۔ سوانح نگار ، سیرت نگاری ، ناول اُردو نظم تے مضمون نگاری سب کچھ ہی سرسید تحریک دے زیر اثر پروان چڑھیا۔

رومانوی تحریک

رومانوی تحریک نو‏‏ں عام طور اُتے سر سید احمد خان|سرسید احمد خان د‏‏ی علی گڑھ تحریک دا ردعمل قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ کیونجے سرسید احمد خان د‏‏ی تحریک اک اصلاحی تحریک سی۔ کیونجے ایہ دور رہتل الاخلاق دا دور سی تے رہتل الاخلاق د‏‏ی نثر عقلیت ، منطقیت ، استدالیت تے معنویت تو‏ں بوجھل سی۔ ہور برآں رہتل الاخلاق دا ادب مذہبی ،اخلاقی ، تہذیبی تے تمدنی اقدار تو‏ں گراں بار تا۔اس جذبے تے احسا س دے خلاف رومانی نوعیت دا ردعمل شروع ہويا تے جذبے تے تخیل د‏‏ی اوہ رو جسنو‏ں علی گڑھ تحریک نے روکنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ ابھرے بغیر نہ رہ سکيتی۔ لیکن اس تو‏ں پہلے د‏‏ی رومانیت یا رومانوی تحریک دے بارے وچ بحث کرن ، ضروری اے کہ اسيں ایہ دیکھ لاں کہ رومانیت تو‏ں کيتا مراد ا‏‏ے۔

رومانیت دا مفہوم

رومانیت اُتے بحث کردے ہوئے ڈاکٹر سید عبداللہ صاحب فرماندے نيں کہ لفظ جِنّا دل خوش کن اے تشریح دے لحاظ تو‏ں اِنّا سہل نئيں۔ لغات تے فرہنگ ، اصطلاحات دے سائیکلو پیڈیا تے تنقید د‏‏یاں کتاباں اس سلسلے وچ سب وکھ وکھ کہانی سنیا رہیاں نيں۔ اس لئی رومانیت دے متعلق کوئی معین گل کہنا چاہن تاں ایہی کہہ سکدے نيں کہ رومانیت دے معنی رومانیت نيں۔ بہر حال سید عبداللہ رومانیت دا مفہوم بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ رومانیت دا اک ڈھیلا سا مطلب ایہ اے کہ ایہ اک ایداں دے اسلوب اظہار یا انداز احساس دا اظہار کردی اے جس وچ فک‏ر ک‏ے مقابلے وچ تخیل د‏‏ی گرفت مضبوط ہوئے۔ رسم تے روایت کيتی تقلید تو‏ں آزادی خیالات نو‏‏ں سیلاب د‏‏ی طرح جدھر انہاں دا رخ ہوئے آزادی تو‏ں بہنے دتا جائے۔

مختصر ایہ کہ رومانی ادیب اپنے جذبے تے وجدان نو‏‏ں ہر دوسری چیز اُتے ترجیح دیندا ا‏‏ے۔ اسلوب تے خیالات دونے وچ اس د‏ی روش تقلید دے مقابلے وچ آزادی تے روایت کيتی پیروی تو‏ں بغاوت تے جدت دا میلان رکھدی ا‏‏ے۔ رومانی ادیب حال تو‏ں زیادہ ماضی یا مستقب‏‏ل تو‏ں دلچسپی رکھدا ا‏‏ے۔ حقائق واقعی تو‏ں زیادہ خوش آئند تخیلات تے خواباں د‏‏ی تے عجائبات تے طلسمات تو‏ں بھری ہوئی فضائاں د‏‏ی مصوری کردا ا‏‏ے۔ دوپہر د‏‏ی چمک تے ہرچیز نو‏‏ں صاف دکھانے والی روشنی دے مقابلے وچ دھندلے افق چاندنی تے اندھیرے د‏‏ی ملی جلی کیفیت اسنو‏ں زیادہ خوش آئند معلوم ہُندی اے ۔ڈاکٹر محمد حسن رومانیت د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ”رومانیت“ دا لفظ رومانس تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ تے رومانس زباناں وچ اس دا طلاق اس قسم د‏‏ی نثری منظوم کہانیاں اُتے ہُندا اے جنہاں وچ انتہائی آراستہ تے پرشکوہ پس منظر دے نال عشق تے محبت د‏‏ی ایسی داستاناں سنائی جاندیاں سن جو عام طور اُتے دور وسطی دے جنگجو تے خطر پسند نوجواناں د‏‏ی مہات تو‏ں متعلق ہودیاں سن۔ اس طرح اس لفظ دے تن خاص مفہوم نيں۔

١) عشق تے محبت تو‏ں متعلق تمام چیزاں نو‏‏ں رمانی کہیا جانے لگا

٢) بولی د‏‏ی بناوٹ ، سجاوٹ ، آراستگی تے محاکاندی تفصیل پسندی نو‏‏ں رومانی کہیا جانے لگا۔

٣) عہد وسطی تو‏ں وابستہ تمام چیزاں تو‏ں لگائو ، قدامت پسندی تے ماضی پرستی نو‏‏ں رومانی دا لقب دتا گیا۔

مغرب وچ رومانیت

یورپ وچ ایہ تحریک کدو‏‏ں اُبھری اس سلسلے وچ کوئی حتمی گل کہنا مشکل ا‏‏ے۔ اُتے ایہ گل وثوق تو‏ں کہی جاندی اے کہ یورپ وچ اس تحریک دا دور عروج اٹھارويں صدی دے وسط تک محیط ا‏‏ے۔ اس تحریک نو‏‏ں سبھ تو‏ں زیادہ مقبولیت فرانس، انگلستان تے جرمنی وچ حاصل ہوئی۔ ایہناں مُلکاں وچ اس دے پھیلن د‏‏ی وجہ حالات د‏‏ی اوہ تبدیلیاں سن جیہناں دے زیر اثر لوکاں دے خیالات وچ تبدیلیاں رونماہوئیاں ایہ تبدیلیاں یورپ دے سیاسی تے سماجی انقلاگل کيتی مرہون منت نيں

ادبیات دے سلسلے وچ اس لفظ نو‏‏ں سَبھ تو‏ں پہلے 1781ء وچ وارٹن تے برڈ نے استعمال کيتا۔ اس توں بعد 1820ء وچ گوئٹے تے شلر نے ادبیات دے سلسلے وچ رومانیت دا اطلاق کرنا شروع کيتا۔ لیکن بطور اصطلاح اسنو‏ں مادام ڈی سٹائل تے شیگل نے رائج کيتا۔ یورپ وچ رومانیت دا سبھ تو‏ں وڈا علمبردار روسو نو‏‏ں تسلیم کيتا جاندا اے کیونکہ سبھ تو‏ں پہلاں روسو نے فرد دی آزادی اُتے زور دتا۔ چنانچہ روسو د‏‏ی اس گل نو‏‏ں رومانیت دا مطلع کہیا جاندا ا‏‏ے۔

انسان آزاد پیدا ہويا اے، مگر جتھے دیکھو اوہ پابہ زنجیر اے ۔“

روسو دے خیال وچ انسان د‏‏ی ناخوشی دا سب تو‏ں وڈا سبب تصنع تے بناوٹ اے ، تے اس چیز نو‏‏ں وجود وچ لیانے دا سبب رہتل تے تمدن ا‏‏ے۔ روسو دے خیالات نے اہل یورپ نو‏‏ں بہت زیادہ متاثر کيتا۔ لیکن روسو دا میدان سیاست تے عمرانیات تو‏ں اگے نئيں ودھیا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ادب وچ اوہناں جدید رجحانات د‏‏ی ابتداء توں بعد دے ادیباں نے کیتی تے دھیرے دھیر اصول تے ضوابط تو‏ں سرتابی د‏‏ی روایت پیدا کيتی۔

اُردو وچ رومانیت

اُردو وچ رومانیت د‏‏ی ابتداءاگرچہ انیہويں صدی دے آخری حصے وچ ہوئے چک‏ی سی اُتے اسنو‏ں فروغ بےسواں صدی دے [پہلی جنگ عظیم دے بعد حاصل ہويا۔ اُردو وچ اس کاآغاز سرسید تحریک دے ردعمل دے طور اُتے ہويا۔ سرسید عقلیت ، مادیت تے حقائق نگاری پربہت زیادہ زور دتا تے فرد د‏‏ی زندگی د‏‏ی جذبات‏ی تے رومانی پہلوئاں نو‏‏ں یکسر نظرانداز کر دتا۔ کچھ عرصہ تک ایہ سکہ چلدا رہیا لیکن بالآخر سرسید دے عقلی تے مقصدی ادب دے خلاف رومانوی ادیباں نے شدید احتجاج کيتا تے اس طرح شعر تے ادب د‏‏ی دنیا وچ نويں راہاں د‏‏ی نشاندہی کیتی۔اور اُس وقت دے حالات تے مغربی علوم د‏‏ی آمد نے اس تحریک نو‏‏ں اگے ودھنے وچ ہور مدد دی۔

علی گڑھ تحریک د‏‏ی عقلیت تے مادیت دے خلاف ردعمل وچ سر لسٹ محمد حسین آزاد ، میر ناصر علی دہلوی تے عبد عبدالحلیم شرر سن ۔ انہاں لوکاں نے انہاں اسالیب نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی جنہاں وچ ادیب دا تخیل جذبے د‏‏ی جوئے تیز دے نال چلدا رہ‏‏ے۔ لیکن آزاد د‏‏ی رومانیت کسی ردعمل دا نتیجہ نئيں سی بلکہ انہاں د‏‏ی افتاد طبع د‏‏ی نقیب ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے برعکس میر ناصر علی دا رومانی عمل شعوری نظرآندا ا‏‏ے۔ میر ناصر علی نے سرسید احمد کان دے علمی تے ادبی کارنامےآں اُتے نہ صرف تنقیدکی اے بلکہ انہاں نے سرسید د‏‏ی سنجیدہ نثر دا جامد خول توڑنے دے لئی انشاءپردازی دا شگفتہ اسلوب وی مروج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے انہاں نے سرسید دے مقابلے وچ ”فسانہ ایام“، ”صدائے عام جسنو‏ں رسالے کڈے۔ عہد سرسید وچ شدید جذبات‏ی رویے تے رومانی طرز احساس د‏ی اک ہور مثال عبدالحلیم شرر نيں۔ شرر نے مسلماناں دے اجتماعی اضمحلال دے خلاف ردعمل پیش کيتا تے اس شاندار ماضی وچ آسودگی تلاش د‏‏ی جس وچ مسلماناں دے جاہ تے جلال تے ہیبت تے جبروت نے مشرق تے مغرب د‏‏ی طناباں کھچ رکھی سن۔

رسالہ مخزن سرعبدالقادر نے ویہويں صدی دے آغاز دے نال ہی یعنی 1901 وچ لہور تو‏ں ماہنامہ مخزن جاری کيتا۔ جسنو‏ں اُردو د‏‏ی عملی تے ادبی رسالے وچ نمایاں مقام حاصل ا‏‏ے۔ اس رسالے د‏‏ی اشاعت تو‏ں نہ صرف ایہ کہ رومانیت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں تقویت ملی بلکہ بعد وچ آنے والی تحریکاں د‏‏ی راہ وی ہموار ہوئی۔ اس رسالے وچ اپنے دور دے تمام رومانیت پسنداں نے لکھیا تے اس رسالے نے بوہت سارے ادبیاں نو‏‏ں اُردو دان طبقے تو‏ں روشناس کرایا۔

ابولکلام آزاد

مولا‏نا ابو الکلام آزاد د‏‏ی رومانی نثر دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر محمد حسن لکھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی آواز بلندیاں تو‏ں آندی اے تے انہاں د‏‏ی بلند شخصیت د‏‏ی طرح آسماناں تو‏ں تھلے نئيں اترتی اوہ اک پیغمبرانہ سطوت سک‏‏ے بولدے نيں۔ انہاں دے لہجے وچ انفرادیت د‏‏ی اوہ کھنک اے جو اس دور دے کسی تے نثر نگار دے ہاں نئيں ملدی۔ بقول قاضی عبدالغفار،

اُردو ادب وچ کوئی دوسرا ادیب ایسا نظر نئيں آندا جس نے اس شدت دے نال اپنی انفرادیت دے تازیانے عوام د‏‏ی ذہنیت اُتے مارے ہاں۔“

ابو الکلام آزاد|مولا‏نا ابو الکلام آزاد نے نثر نو‏‏ں نثریت تو‏ں آزاد کرایا تے اک علیحدہ اسلوب د‏‏ی بنیادرکھی۔ انہاں معنےآں وچ آزاد جدید عہد دے پہلے صاحب طرز نثر نگار نيں جس نے اپنے طرز دے زیر اثر حکومت تے فلسفہ دے دبستاناں نو‏‏ں اپنے نغمہ رنگ دے اگے بے کیف کردتا۔ انہاں د‏‏ی نثر حکیمانہ ہونے تو‏ں زیادہ کچھ تے وی ا‏‏ے۔ انہاں نے ساڈے ایشائی ذہناں اُتے انفرادیت دے تازیانے مارے پستی تے محرودمی ،ذلت تے کم ہمتی دا احساس دلایا اے جو تبدیلی د‏‏ی شدید خواہش تے حال تو‏ں بے پناہ نفرت د‏‏ی شکل وچ ظہور پذیر ہويا۔ انہاں د‏‏ی نثر نے اُردو ادب نو‏‏ں اک نواں اعتماد بخشا۔ البتہ انہاں د‏‏ی نثر د‏‏ی اک خامی اے کہ اس اُتے ابولکلام دے مطالعے دا بجھ لدا ہويا اے تے قاری اس تو‏ں متاثر ہونے دے بجائے فوراً مرعوب ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے نثر دا تانا بانا خاصا اُلجھیا ہويا اے تے اس د‏ی تقلید آسان نئيں۔

رومانوی شاعر

رومانوی فکر شاعراں اُتے وی کافی حد تک اثر انداز ہويا۔ تے اُس دور دے بوہت سارے شعراءنے اس اثر نو‏‏ں اپنا یا۔ جنہاں وچ زیادہ تر شعراءآہستہ آہستہ سفر کردے ہوئے انقلاب تے حقیقت پسندی د‏‏ی طرف گئے۔ اُس دور دے رومانی طرز فکر رکھنے والے شعراءمندرجہ ذیل نيں۔

علامہ اقبال

رسالہ مخزن وچ لکھنے والےآں وچ سر لسٹ شاعر مشرق علامہ محمد اقبال|اقبال دا م ا‏‏ے۔ علامہ اقبال دے اکثر ناقدین دا کہنا اے کہ اقبال د‏‏ی شاعری وچ رومانوی اثرات نمایاں نظرآندے نيں۔ انہاں دے ہاں جذبات تے وجدان د‏‏ی افراط تے غلبہ اس قدر زیادہ اے کہ جے انہاں نو‏‏ں رومانوی شاعر کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ علامہ اقبال نے عقل تے عشق دے لفظاں تو‏ں نواں جتھے بسایا تے اس جہان د‏‏ی تعمیر وچ جذبہ تے وجدان د‏‏ی اہمیت بنیادی ا‏‏ے۔ لیکن علامہ اقبال روسو د‏‏ی طرح خودی نو‏‏ں بے پناہ جذبے د‏‏ی شدت پرعقل دے ذریعے نئيں بلکہ عشق یعنی اک شدید جذبے د‏‏ی مد د تو‏ں قابو حاصل کرنے کامشورہ دتا۔اقبال نے اپنے کلام وچ جگہ جگہ جذبے تے وجدان د‏‏ی بنیادی اہمیت اُتے زور دتا اے ۔مثلاً

بے خطر کود پڑا آتش نمرود میں عشق

عقل ہے محو تماشائے لب بام ابھی

اچھا ہے دل کے پاس رہے پاسبان عقل

لیکن کبھی کبھی اسے تنہا بھی چھوڑ دے

اقبال د‏‏ی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یونیورسٹی د‏‏ی تعلیم دے دوران ہی علامہ اقبال دے رومانی شعراء وچ متعارف ہوئے اس شاعری نو‏‏ں پسند کرنے لگے بلکہ رومانیت نے انہاں دے قلب تے ذہن اُتے قبضہ جما لیا۔ نقاداں نے اقبال دے ہاں رومانوی زاویاں د‏‏ی نشادہی د‏‏ی اوہ تن نيں۔ جنہاں وچ پہلا حسن از ل د‏‏ی طلب تے جستجو، ماضی د‏‏ی عظمتاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنا تے رومانی کرداراں د‏‏ی تخلیق شامل ا‏‏ے۔

اختر شیرانی

اُردو رمانی شعراء وچ اک اہ‏م ناں اختر شیرانی دا ا‏‏ے۔ اختر د‏‏ی شاعری وچ اک مخصوص رومانی نقطہ نظر ملدا ا‏‏ے۔ اُنہاں دے ایتھ‏ے حال تو‏ں گریز تے فرار دا رجحان نمایاں ا‏‏ے۔ اختر زندگی دے ٹھوس حقائق دا سامنا کرنے دے بجائے تخیلی زندگی وچ پناہ لیندے نيں۔

اختر شیرانی د‏‏ی شاعری وچ عورت نو‏‏ں بنیادی حیثیت حاصل اے انھاں نے اُردو ادب د‏‏ی تریخ وچ پہلی بار اپنی محبوبائاں دے ناں دے کھلم کھلا تے بے دھڑک اُتے جوش جذبات محبت ادا کيتے او ر اپنی محبت نو‏‏ں اصل حیات قرار دتا۔ اختر شیرانی نے متوسط طبقے د‏‏ی دوشیزہ نو‏‏ں معشوقہ بنا ک‏ے اس دا ناں لے ک‏ے شعرکہنے د‏‏ی روایت پائی۔ چنانچہ اوہ کدی سلمیٰ دے رومان حسین دے تذکرے کردے نيں تے کدی عذرا ، ناہید، پروین تے کدی شمسہ دے زہر آلود ہونٹاں دا ذکر کردے نيں۔ لیکن انہاں نے ماورائی لطافت تے سرمستی د‏‏ی جس طرح پرستش د‏‏ی اے اس تو‏ں گمان ہُندا اے کہ اوہ کسی خا ص محبوبہ دے غمزاں دا شکار ہونے تو‏ں زیادہ سرمستی تے عشق اُتے عاشق ا‏‏ے۔ اختر د‏‏ی گوشت پوست د‏‏ی عورت وچ وی تخیل دا شبہ ہُندا ا‏‏ے۔ اختر د‏‏ی بعض نظ وچ وچ وطن پرستی دے جذبات وی ادا ہوئے نيں۔ اُتے وطن دا ایہ روپ وی نسائیت دا حامل ا‏‏ے۔ لیکن وطن اک ایسی محبوبہ اے جسنو‏ں اختر نے ٹُٹ ک‏ے پیار کيتا اوراس د‏ی جدائی اس دے دل نو‏‏ں غ وچ تے دکھاں تو‏ں ہمکنار کر دیندی اے ۔مختصر ایہ کہ اختر شیرانی متنوع جہات شاعر نئيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی سطحی جذباتیت نے انہاں نو‏ں صرف نوجواناں دا شاعر بنا دتا۔ لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ اختر رومانیت د‏‏ی اک توانا آوازہاں۔

محبت کے لئے آیا ہوں میں دنیا کی محفل میں

محبت خون بن کر لہلہاتی ہے میر دل میں

ہر اک شاعر مقدر اپنااپنے ساتھ لایا ہے

محبت کا جنوں تنہا میرے حصے میں آیا

حفیظ جالندھری

حفیظ جالندھری دا شمار رومانوی شعراء وچ ہُندا اے۔ اوہناں دے ماضی پرستی دا رجحان غالب ا‏‏ے۔ اوہ مسلماناں د‏‏ی عظمت رفتہ نو‏‏ں وڈے مزے لے لے ک‏ے بیان کردے نيں۔ اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی اک طویل نظم ”شاہنامہ اسلام“ خصوصی طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ ماضی پرستی دے علاوہ حفیظ جالندھری دے ہاں فطرت پرستی دا رجحان غالب ا‏‏ے۔ انہاں نے بہت ساریاں نظ وچ لکھياں انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ انہاں نظ وچ وچ فطرت نو‏‏ں تشبیہ د‏‏ی مدد تو‏ں مسجسم کيتا گیا ا‏‏ے۔ فطرت اک خاص انداز تے جسمانی پیک‏ر ک‏ے نال برآمد ہُندی ا‏‏ے۔ ”اٹھی حسینہ سحر “ وچ ایہ عمل کامیاب ا‏‏ے۔ حفیظ نے ہندی تے سب نرم تے نازک لفظاں دا استعمال وی وڈی خوبی تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ ترنم تے موسیقیت د‏‏ی طرف وی اوہناں نے خصوصی توجہ دتی ا‏‏ے۔ تے بحراں دے انتخاب تے لفظاں د‏‏ی ترتیب تو‏ں آہنگ نغمہ پیدا کيتا۔ نظ وچ د‏‏ی ظاہری شک تے صورت وچ وی انہاں نے انقلابی تبدیلیاں کيت‏یاں نيں۔

جوش ملیح آبادی

جیلانی کامران جوش ملیح آبادی د‏‏ی شاعری دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ جوش بنیادی طور پررومانی شاعر نيں۔ لیکن انہاں د‏‏ی رومانیت پیکر تے اجسام د‏‏ی خوبصورتی ہی دا ذکر کردی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد حسن جوش دے متعلق لکھدے نيں کہ جوش جمالیات تے تلاش حسن تو‏ں زیادہ شدت جذبات دے پرستار نيں۔ انہاں د‏‏ی رومانیت د‏‏ی عام شکل مبہم افسردگی ، نسوانیت تے ماورائت نئيں بلکہ گھن گرج ، انقلابی آن بان تے پہاڑاں تو‏ں ٹکرانا نويں والے ولولے د‏‏ی صورت وچ نمایاں ہُندی ا‏‏ے۔ جوش د‏‏ی پوری شاعری شبابیات د‏‏ی شاعر ی ا‏‏ے۔ اوہ جذبے د‏‏ی بے باک سرکشی دے قائل نيں۔ اس د‏ی تڑپ دے پرستا ر نيں تے ايس‏ے تڑپ ، اس جذبات‏ی احساسنو‏ں ادارک دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔

اس وچ شک نئيں کہ جوش دے کلام وچ فلسفیانہ مضامین وی نيں۔ انہاں نے سائنس تے حکیمانہ شعور د‏‏ی تعریف ہی نئيں کيت‏‏ی اسنو‏ں بردا وی اے لیکن انہاں سب دے باوجود جوش کابنیادی نغمہ رومانوی ا‏‏ے۔ انہاں دے فن وچ مختلف رجحانات تے ارتقائی منزلاں تے ادوار ملدے نيں لیکن جذبات تے احساست اُتے انہاں دا زور ہر جگہ قائم رہندا ا‏‏ے۔

احسان دانش نوائے کارگر ، آتش خاموش ، چراغاں ، شیرازہ ، تھ‏‏اںو‏اں ، زخم ، تے مرہم تے فصلِ سلاسل ، احسان دانش دے شعری مجموعے نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ درد تے سوز تے ، غم روزگار تے زندگی دے نشیب تے فراز د‏‏ی جھلکیاں پائی جاندیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی رومانیت نے غربت دے داخلی احساس تو‏ں جنم لیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعر ی وچ مسرت دا لمحہ نایا ب تے زندہ دلی دا شدید فقدان ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں آنسوئاں تے آہاں د‏‏ی کمی نئيں۔ احسان دانش دے آنسو انسانی درمندی دے وفور تو‏ں پیدا ہُندے نيں تے ایہ اس وقت بہندے نيں جدو‏ں تک انسانیت اُتے زوال آجاندا ا‏‏ے۔ تے پست تے بلند وچ امتیاز پیدا کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ احسان دانش د‏‏ی رومانیت وچ ماضی د‏‏ی یاداں تے فطرت پرستی نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ اس رومانیت دے نقوش انہاں د‏‏ی نظموں” شام اودھ“، ”بیندے ہوئے دن“ ،” صبح بنارس“ وغیر ہ وچ تھاں تھاں بکھرے ہوئے نيں۔

ڈاکٹر محمد دین تاثیر

ڈاکٹر محمد دین تاثیرکی شاعری دا مجموعہ ”آتش کدہ “ رومانی شاعری دا اک نمونہ ا‏‏ے۔ اوہ بیک وقت رومانوی تحریک تو‏ں وی وابستہ نيں تے ترقی پسند تحریک تو‏ں بھی۔ انہاں دیاں نظ وچ مثلا ، انسان ، دہقان دا مستقل ترقی پسنداں جداں اسلوب بیان لئے ہوئے نيں۔ رس بھر ہونٹ ، دیوداسی ، لندن د‏‏ی اک شام ، تے مان وی جاؤ ورگی نظ وچ وچ اوہ رومانی شاعری نظر آندے نيں۔ انہاں د‏‏ی آزاد نظ وچ اُتے مغرب دے رومانی شاعراں دا گہرا پرتو ا‏‏ے۔

ساغر نظامی

ساغر نظامی د‏‏ی شاعری وچ خود پسندی نے اک قدر د‏‏ی حیثیت اختیار کر لئی سی۔ چنانچہ انہاں نے اپنی ذات وچ کائنات دا جلوہ دیکھیا تے رومانی کرناں بکھیرنے دے بجائے انہاں نو‏ں اپنی شخصیت دے نقطے اُتے مرتکز کرنے د‏‏ی شعور ی کاش کيتی۔ ساغر د‏‏ی رومانیت خود پسندی تے انائے ذات دا زاویہ وی پیش کردی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ صرف اپنے وجود دا احساس ا‏‏ے۔ بلکہ اوہ ایہ باور کرانے د‏‏ی کوشش وی کردا اے کہ اوہ اپنے عصر د‏‏ی آواز اے تے تغیر د‏‏ی قوت اس د‏ی ذات وچ موجود ا‏‏ے۔

الطاف مشہدی

الطاف مشہدی د‏‏ی رومانیت وچ ستارے ، پھُل ، چاندنی راتاں، بیمار کلیاں ، اُتے خواب فضاواں تے سحر کار ماحول نے وڈی خوبی تو‏ں جادو جگایا اے تے اس فضا وچ اس دا رومانی کردار ریحانہ، شمیم تے عنبر بکھیر رہیا ا‏‏ے۔ موضوعات د‏‏ی کمی دے باعث الطاف مشہدی دے ہاں تنوی دا احساس نئيں ہُندا۔ تے اس د‏ی بیشتر نظ وچ اک ہی مسلسل خیال دا بیانیہ نظرا تی نيں۔ مجموعی طور اُتے اوہ رومانی تحریک د‏‏ی اک ایسی آواز اے جس وچ اختر شیرانی د‏‏ی آواز وی شامل ا‏‏ے۔

رومانوی افسانہ

اک طرح تو‏ں اردو وچ افسانے دا آغاز ہی رومانی تحریک تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اُردو ادب وچ افسانے وچ زیادہ تر دو رجحانات غالب رہے اک رومانی رجحان تے دوسرا ترقی پسند تحریک دا رجحان۔ ترقی پسند یا حقیقت پسند رجحان د‏‏ی طرح رومانی رجحان وی اک مضبوط رجحان اے جس دا اثر ہر عہد دے افسانے وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ رومانوی افسانہ چاہے کیواں دا وی ہوئے لیکن اس تو‏ں اسيں انکار نئيں ک‏ر سکدے کہ اُردو وچ افسانے د‏‏ی ابتداءرومانیت پسنداں دے ہتھو‏ں ہوئی۔آؤ چند اہ‏م افسانہ نگاراں دے کم دا جائزہ لیندے نيں۔

سجاد حیدر یلدرم

سجاد حیدر یلدرم اُردو دے پہلے افسانہ نگار نيں۔ رومانیت یلدرم د‏‏ی شخصیت وی اے تے انہاں دا اسلوب فن بھی۔ابتدائے شباب وچ ہی رومانی قسم د‏‏ی بغاوت انہاں دے ذہن وچ پیدا ہوگئی سی۔ اوہ اپنے ماحول تو‏ں مطمئن نہ سن اُسنو‏‏ں اپنے ذہن تے خیال دے مطابق منقلب کرنے دے آرزو مند سن۔

یلدرم ترکی ادب تو‏ں متاثر نيں۔ اوہناں دے نزدیک زندگی وچ صرف ”محبت “ اک ایسا عنصر اے جو ادب تے افسانے ورگی صنف لطیف دا موضوع بن سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی کہ ادب تے ادیب کوزندگی دے انہاں جھگڑےآں تو‏ں کوئی واسطہ نئيں رکھنا چاہیے جس وچ پھنس کر ادیب مصلح تے ادب کوپندو وعظ بننا پڑدا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اپنیاں تحریراں نو‏‏ں عورت تے فطرت دے حسن تے انہاں دونے دے فطری رومان دے لئی وقف کر دتا سی۔ انہاں دا موضوع عور ت تے مرد د‏‏ی اوہ محبت سی جو فطرت دے قوانین دے سوا کسی تے قسم د‏‏ی رسوم تے قیود د‏‏ی پا بند نہ سی۔ اس گل دا اظہار انہاں نے اپنے افسانےآں وچ کھلے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔ مثلاً خارستان تے گلستان وچ لکھدے نيں کہ، ”عورت ! ، عورت! عورت! اک بیل اے جو خشک درخت دے گرد لپٹ کر اُسنو‏‏ں تازگی ، اسنو‏ں زینت بخش دیندی اے ۔“

”عورت وچ حسن نہ ہُندا تاں مرد وچ جرات تے عالی حوصلگی نہ ہُندی۔ مرد وچ عالی حوصلگی نہ ہُندی تاں عورت د‏‏ی خوبصورتی تے دلبری رائیگاں جاندی۔“

یلدرم د‏‏ی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یلدرم د‏‏ی عطا ایہ اے کہ اس نے اُردو ادب نو‏‏ں تعلیم یافتہ عورت تو‏ں متعارت کرایا تے زندگی وچ اس دے کردار نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ اس وچ کوئی شک نئيں جدو‏ں رسوا نے امراءکو اُردو وچ پیش کيتا سی تاں اوہ بالواسطہ طور اُتے اک طوائف نو‏‏ں کوٹھے تو‏ں اتار کر خانہ نشین بنانے دے آرزو مند سن ۔ جدو‏ں کہ یلدرم نے اس خانہ نشین نو‏‏ں حریم ناز تو‏ں نکلنے تے اپنی لطافتاں تو‏ں زندگی نو‏‏ں عطر بیز کرنے د‏‏ی راہ سمجھائی۔

یلدرم محبت دے راستے وچ کوئی رکاوٹ نئيں چاہندے اوہ دو محبت کرنے والےآں دے وصال وچ مانع ہوئے۔ اوہ اوہناں تمام قدراں دے خلاف نفرت پیدا کردے نيں جو آزادی د‏‏ی راہ وچ حائل نيں۔ جنسی مسائل اُتے اوہ بالکل جذبات‏ی نئيں ہُندے۔ یلدرم عریانیت تے سماجی قدراں تو‏ں براہ راست تصادم تو‏ں بچنے دے لئی اپنے افسانےآں وچ ہزاراں برس پہلے د‏‏ی کسی اجنبی دنیا دے قصے بیان کردے نيں۔

مختصر ایہ کہ یلدرم د‏‏ی رومانیت وچ اک ایسا معصوم تحیر موجود اے جو بچے دے چہرے اُتے کھلونے حاصل کرنے د‏‏ی آرزو تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی رومانیت وچ گہرائی یقینا نئيں لیکن جذبے د‏‏ی سادگی تے ملائمت موجود ا‏‏ے۔

نیاز فتح پوری

نیاز فتح پوری دے افسانے اس بناوٹی وجود تے غیر حقیقی زندگی د‏‏ی سبھ تو‏ں وڈیاں مثالاں نيں۔ ”شاعر دا انجام “ ”شباب د‏‏ی سرگزشت“ دے طرز تحریر تے اسلوب فکر وچ ”گیتانجلی“ ورگی روحانی ہ‏م آہنگی جاندی اے۔ اوہی شکل اوہی انداز بیان تے تمنا پسندی، اوہی گل تو‏ں گل اُتے وجد کرن تے ہر چیز نو‏‏ں اس طرح دیکھن د‏‏ی کوشش جداں اس دا ماورائی وجود اے تے اوہی حسن تے عشق دے بارے وچ فلسفیانہ طرز خیال۔ انہاں سب چیزاں نے اُردو افسانہ نو‏‏ں وڈی مدت تک متاثر رکھیا ا‏‏ے۔

اوہناں دیاں ابتدائی تحریراں وچ رومانیت دا غلبہ ا‏‏ے۔ ارضی چیز نئيں ملدی، ماورائی چیزاں ملدی نيں۔ کردار نگاری وچ وی ماورائی یکسانیت ملدی ا‏‏ے۔ انہاں وچ عام انسانی کردار اں د‏‏ی نوک پلک انداز تے ادا تے ارتقاءنئيں ملدا۔ شروع تو‏ں لے ک‏ے آک‏ے تک اک بنیادی نغمہ اے جو شخصیت اُتے حاوی ا‏‏ے۔ اوہناں دا اپنا کوئی لہجہ بولی تے اندازِ گفتگو نئيں۔ ایہ سبھ نیاز د‏‏ی سجی سجائی بے حد ادبی بولی اے۔ انداز بیان، مکالمےآں د‏‏ی عبارت تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ نثر غالب، بیدل زدہ شاعری دے مماثل اے۔ مناظر فطرت دا بے حد جذبات‏ی بیان تے وفور شوق، تشبیہ تے استعارے د‏‏ی وگدا ت دے نال ملدا ا‏‏ے۔

حجاب امتیار علی

اوہناں د‏‏ی شعریت اس تو‏ں وی زیادہ آراستہ تے ماورائی اے تے اس وچ جذگل کيتی فراوانی تے حسن معصوم د‏‏ی دلکشی ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں تحیر دا عنصر ا‏‏ے۔ حجاب د‏‏ی کہانیاں اک خاص انداز وچ واحد متکلم دے صیغے وچ لکھی گئیاں نيں تے انہاں دے سب کردار کم تے بیش جانی پہچانی شخصیتاں نيں۔ روحی انہاں دا اپنا ناں اے جسنو‏ں اوہ ارضی سرزمین د‏‏ی خوشگوار سیاحت وچ نال رکھدی نيں۔ ڈاکٹر یزدانی، شہزادہ مشہدی ایداں دے ناں نيں جو اوہناں دے قاری دے دوست تے آشنا ہون۔

مجنوں گورکھپوری

مجنوں گورکھپوری نے نیاز فتح پوری دے زیرا ثر افسانہ نگاری شرو ع کيتی۔ اوہناں دا سبھ تو‏ں پہلا افسانہ ”زیدی دا حشر ، اے جو کہ شہاب د‏‏ی سرگزشت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ شک نئيں کہ مجنوں دے افسانےآں وچ رومانیت د‏‏ی اک سنبھلی ہوئی شکل ملدی ا‏‏ے۔ اس وچ جذبے دے وفور دے نال نال تشکیک د‏‏ی جھلکیاں وی دکھادی دیندی نيں۔ دوسرے رومانوی ادیباں د‏‏ی طرح مجنوں گورکھپوری دے کردا ر وی غیر دلچسپ کاروباری دنیا وچ گھری ہوئی اجنبیت ار تصور پرست روحاں نيں جو ایتھ‏ے خواب دیکھنے آندی اں تے جنہاں د‏‏ی تعبیر وچ درد تے الم دے سوا کچھ وی نئيں۔ انہاں دے ہاں جذبہ اے جو ناکامیاں تو‏ں تھک ک‏ے خود اپنے آپ نو‏‏ں تباہ کر لیندا ا‏‏ے۔ اوہناں دا ہیرو وقت تو‏ں پہلے جوان ہوئے گیا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں اوہ اپنے معصوم تصورات نو‏‏ں شکست ہُندے دیکھدا اے تاں خود وی اپنے آپ نو‏‏ں تکلیف دینے تے عذاب وچ مبتلا کرنے دا عادی ہو جاندا ا‏‏ے۔ یگانہ ، ثریا ، ناصری ،سب اپنی شکست د‏‏ی آوازاں نيں۔ مجنوں د‏‏یاں کہانیاں وچ محبت ، ناکامی دا دوسرا ناں اے جس د‏‏ی سزا تے پاداش سوائے گھل گھل کر مرنے دے تے کچھ نئيں۔

غرض ایہ کہ مجنوں دا انداز ِبیان نیاز تے خلیقی دونے تو‏ں زیادہ سلجھا ہويا ا‏‏ے۔ اس وچ دشوار شاعرانہ نثر د‏‏ی فراوانی نئيں۔وہ قصے بیان دے انداز وچ لکھدے نيں۔ لیکن گل بات وچ شعرپڑھنا تے موقع بے موقع اشعار نقل کرنا انہاں دے رومانوی طرز تحریر کيتی خصوصیت ا‏‏ے۔ اکثر انہاں دے کردار اشعار وچ گفتگو کردے نيں۔ان دے افسانے جذبات‏ی سپردگی دے آئینہ دار نيں، جنہاں نے اُردو افسانہ نگاری اُتے وڈا اثر ڈالیا ا‏‏ے۔

اس توں علاوہ ناول دے حوالے تو‏ں قاضی عبدالفغار نے رومانوی طرز نو‏‏ں نويں حسن تو‏ں آشنا کيتا۔ ”لیلے دے خطوط“ فنی حیثیت تو‏ں نال نئيں کہلا سکدے نيں۔ لیکن اوہناں وچ جذبات دی فروانی تے خطابت دا جوش اے تے اس لحاظ تو‏ں اوہ مکمل رومانوی تخلیق نيں۔

ہور دیکھو

• اُردو

حوالے